Студенттердің өзбетімен оқытушының басшылығыменорындайтын жұмыстары №1 тақырыбы

1. 
   Тірі организмнің өсуі мен дамуы туралы түсінік.
   
2. 
   Адам организмінің өсуі мен дамуының өзіне тән ерекшеліктері.
   
3. 
   Өсу және дамудың біркелкі еместігі, даму гормониясы және гетерохронизм.
   
4. 
   Акселерация туралы түсінік. Акселерация теориялары.
   
5. 
   Дене өсуін зерттеу методикалары және оны бағалау.
   
6. 
   Жас шақтарын кезеңге бөлудің негізгі принциптері.
   

1. 
   Дене ұзындығын өлшеу (тура бой).
   
2. 
   Дене салмағын өлшеу.
   
3. 
   Кеуде клеткасы аумағын өлшеу: тыныштықта және тыныс шығарған кезде.
   
4. 
   Өкпенің тіршілік сыйымдылығын өлшеу.
   
5. 
   Қол басының сығу күшін өлшеу (оң және сол қолдың).
   

А) Антропометриялық зерттеу барысында алынған мәліметтерді сол жастағы балалар денесінің өсуінің орташа көрсеткіштерімен салыстыру.

В) Барлық есептеулерді жүргізу. Тиісті мәліметтерді антропометриялық таблицаға енгізу және дененің өсу пішінін анықтау.

Кесте 2.

Көрсеткіш	Нег. Көрс.	Орташа жас нормасы	Айырмашылығы	Сигма	Сигма айыр.	Даму көрс.	Жалпы дене дамуы
Бойы
Кеуде клеткасының шеңбері
Дене салмағы

Кесте 2.

Көрсеткіштері.	-3б.	-2б.	-1б.	+1б.	+2б.	+3б.
Бойы
Салмақ
Кеуде клеткасының шеңбері

1-сурет. 13 жастағы оқушы денесінің өсу профилі.

Өлшеулер нәтижесі оқушы денесінің өсуі кең норманың шегінде деп санауға негіз болады, басқаша айтқанда, ол қалыпты дамуда. Бірақ болашақ ұстаз оқушы денесінің өсуін жан-жақты бағалау үшын оның денсаулық жағдайын жақсылап тексеру қажет.

Адамның бойын тиісті өлшеуішпен анықтайды, дене салмағы медициналық таразымен өлшенеді, көкірек клеткасы сантиметрлік лентамен өлшенеді. өлшеу методикасы «Мектеп гигиенасы» оқулығында айтылған.

Әрбір тапсырманы орындаудағы келесі кезең – жиналған материалды талдау. Тап осы жағдайы бой, дене салмағы және көкірек клеткасы дамуының көрсеткіштерін №1 табл. Көрсеткіштерімен салыстыру. Табылған айырманы сигмаға (С) бөлу керек. Егер бөлінді 1-ден жоғары немесе төмен болмаса, онда дененің өсуі норманың шегінде деп есептейміз: егер бөлінді 1,2- нің маңында болса, онда дененің өсуі нормадан жоғарғы не төмен, ал 3-тің маңында болса, онда дененің өсуі жақсы немесе төмен деп жіктеледі.

Былай деп ұйғарайық: оқушы К.13 жаста, бойы 148,3 см, салмағы 42,3 кг, көкірек клеткасының шеңбері 69,5 см (тыныштық жағдайда). Бұл жасқа лайықты орташа көрсеткіштер (немесе стандарттардың орташа шамасы - М), тиісінше -144,8 см (С-7,9), 36,4 (С-5,9), 99,5 (с-4,3). Анықталған шама мен орташа шаманың айырмасы - 148,3-144,8 см +3,5 (оң таңба, себебі бойдың анықталған шамасы орташа шамадан көп).

Табылған айырманы сигмаға бөлеміз С (3,5:7,9) 10,44, сонан соң бөліндінің шамасын таблицаға түсіріп, нүктесін табамыз. Осы сияқты есептеу дене салмағы мен көкірек клеткасының шеңбері бойынша жүргізіледі.

Салмақ: 42,3 кг - 36,4 кг 5,9 кг. С 5,9 : 5,9 +1.

Көкірек клеткасының шеңбері: 69,5 - 69,5 0. С 0:4,3 0

Егер анықталған шама орташа шамадан аз болғанда, олардың айырмасы теріс (-) таңбамен белгіленеді. Анықталған мәліметтерді антропометриялық карточкаға түсіру және табылған нүктелерді сызықпен қосып дененің өсу профилін Мартиннің методы бойыншы анықтаймыз.

С. Жұмабаев. «Жасерекшелік физиологиясы және мектеп гигиенасы» А., 1991 ж.

1. 
   Қала мен ауылды жерде мектеп орналасатын жерлерге қойылатын талаптар.
   
2. 
   Мектептің жер участогынының зоналары: құрылыс салуға арналған алаң, оқу-тәжірибезонасы, демалыс зонасы және шаруашылық зонасы.
   
3. 
   Мектеп үйіне қойылатын талаптар.
   
4. 
   Мектеп үйлері: оқу үйлері,көмекші үйлер, тұрғын үйлер.
   
5. 
   Мектеп үйінің ауа режиміне қойылатын гигиеналық талаптар.
   
6. 
   Мектеп үйіндегі жарық режимі, жылыту, сумен жабдықтау.
   

Санитарлық зерттеуді мектеп участогынан бастайды: оның орналасуын, қоршаған заттар, көлемін. Әр түрлі участогтың зоналарының орналасуын анықтайды. Негізінде спорт зонасын, оның алып жатқан алаңын,оның көлемі және онда орналасқан спорт жабдықтарын қарастырады.

1. 
   Зерттеу күні, уақыты және мекен-жай__________________________________________________________
   
2. 
   Мектеп_______________________________________________________
   
3. 
   Мектеп типі (бастауыш, орта) ___________________________________
   
4. 
   Қызмет көрсету радиусы________________________________________
   

5. 
   Орналасуы (жанында орналасқан құрылыстар, участок және көрші құрылыстар ара қашықтығы, жел бағыты)_________________________
   
6. 
   Участок ауданы (жалпы аудан және бір оқушыға келетін аудан)_______
   
7. 
   Жер участок зонасы (атауы, көлемі, орналасуы)____________________
   
8. 
   Жасыл желектер (түрі, ауданы, орналасуы, жағдайы)________________
   
9. 
   Участоктың санитарлы жағдайы________________________________
   
10. 
    Участок территориясын жинау жүйесі___________________________
    
11. 
    Спорттық зонасы (орналасуы, көлемі, спорт алаңдарының түрлері)
    

12. 
    Спорт алаңдары (орналасуы, көлемі, қоршалуы, жабыны, құрал-жабдықтар, санитарлы жағдайы)_________________________________
    

1. 
   Участокта ғимараттың орналасуы (ара қашықтығы,ориентаци фасада)_______________________________________________________
   
2. 
   Қабат саны және ғимарат компазициясы (оратлықтанған, блокты, павильон)_____________________________________________________
   
3. 
   Блок және қабат бойынша жоспарлануы___________________________
   
4. 
   Сыныптардың орналасуы_______________________________________
   
5. 
   Коридар (көлемі, панелдер, фрамуги, форточка)____________________
   
6. 
   Рекреациялық бөлмелер (түрі, көлемі, бір оқушыға келетін аудан)_____
   

7. 
   Жуынатын жер (этаж бойынша орналасуы, қол жуғыштар, әжетхана, олардың санитарлық жағдайы)___________________________________
   
8. 
   Көмекші бөлмелер (мектеп мүдірі, мұғалімдер бөлмесі, мектеп күзетшісінің бөлмесі), олардың сынып бөлмелерінен оқшаулануы
   

9. 
   Бөлмелерді жинау жүйесі_______________________________________
   
10. 
    Оқушыларды таза сумен қамтамасыз ету__________________________
    
11. 
    Асхана (орналасуы, санитарлық жағдайы)_________________________
    
12. 
    Қосымша мәліметтер__________________________________________
    
13. 
    Қорытынды (санитарлы-гигүиеналық бағалау)_____________________
    
14. 
    Санитарлы-гигиеналық жағдайын жақсартуға бағытталған ұсыныстар
    

15. 
    Қолы_________________________________________________________
    

1. 
   Мектеп жер участогына қандай гигиеналық-талаптар қойылады?
   
2. 
   Спорттық зонасына қандай гигиеналық талаптар қойылады?
   
3. 
   Мектеп ғимаратына қандай гигиеналық талаптар қойылады?
   
4. 
   мектеп ғимараты мен жер участогын зерттеу жұмыстарын қалай жүргізеді?
   

1. 
   Жүйке жүйесінің маңызы мен құрылысы.
   
2. 
   Нейрон- жүйке жүйесінің құрылымдық және функционалдық бірлігі.
   
3. 
   Қозу, қоздырғыш, тітіркену және тітіркендіргішке түсініктеме.
   
4. 
   Рефлекс – жүйке қызметінің негізгі формасы. Рефлекторлық доға және сақина.
   
5. 
   Нейрондар арасындағы байланыс. Синапстар және олардағы қозуды жеткізу механизмі.
   
6. 
   Орталық жүйке жүйесіндегі тежелу және оның пайда болу жолдары.
   

1. 
   Тізе рефлексі 2) Ахилл рефлексі.
   

а) Тізе рефлексін былайша тудырамыз. Тексерілетін кісіні орындыққа отырғызамыз. Одан бір аяғының екінші аяғының үстіне қоюын талап етеміз. Сонан соң резинка балғашықпен (немесе алақанның қырымен) тізе көзінен төменірек санының төрт басты бұлшық етінің тарамысын ақырындап ұрамыз. Сол кезде тізе жазылады. Рефлекторлық доға жұлынның 3-4 бел сегменттерінде тұйықталады. Аяқ жазылуының шұғыл және биіктігін ескере отырып тексерілетін адамның рефлексін бағалаймыз. б) Ахилл рефлексі. Тексерілетін адамды орындыққа екі тізесімен (аяқ басы салбырап тұратындай етіп) отыруды талап етеміз. Ахилл тарамысын ақырындап ұрған кезде аяқ басы табанға қарай бүгіледі. Бұл рефлекстің доғасы жұлынның 1-2 құймышақ сегментінде тұйықталады. Тізе және ахилл рефлекстері доғаларының схемасын салу керек.

1. 
   Жүйке жүйесінің маңызы қандай?
   
2. 
   Жүйке талшықтарының құлымы мен қасиеті қандай?
   
3. 
   Синапс, синапс түрлері, оның физиологиялық қасиеттері.
   
4. 
   Рефлекс туралы түсінік, рефлекстік әрекет, рефлекстің жіктелуі.
   
5. 
   орталық жүйке жүйесі қандай бөлімдерден тұрады?
   

С. Жұмабаев. «Жасерекшелік физиологиясы және мектеп гигиенасы» А., 1991 ж.

1. 
   Шартты рефлекстер туралы И. П. Павловтың ілімі. Шартты және шартсыз рефлекстердің сипаттамасы.
   
2. 
   Шартты рефлекстердің түзілу жағдайлары және жолдары.
   
3. 
   Үлкен ми сыңарлары қыртысының анализдік синтездік қызметі.
   
4. 
   Динамикалық стеоретип. Оның қалыптасу жолымен және оқыту процессіндегі ролі.
   
5. 
   Болмыстың екі сигналдық жүйесі.
   
6. 
   И. П. Павловтың жоғарғы дәрежелі жүйке қызметінің типологиялық ерекшеліктері.
   

№1 тәжірибе. Шартты кірпік қағу рефлексін жарық әсерінен қалыптастыру.

ТӘЖІРИБЕ БАРЫСЫ: Тексерілетін адамды штативке жақын отырғызамыз. Штативте Ричардсон баллонымен жалғасқан резинка түтік орналасқан. Резинка түтіктің тесігі тексерілетін адам көзінің деңгейінде 5-7 см қашықтықта болуы тиіс.

Шартты рефлекс былайша қалыптастырады: алдымен шам жағылады (жарық шартты тітіркендіргіш). 1-2 сек. Содан соң Ричардсон баллоны қысу арқылы ауа ағысымен кірпік қағу рефлексін тудырамыз. (шартсыз қуаттандыру). Осыны көп мәрте қайталаған соң шамды жаққан кезде шартсыз қуаттандырусыз, яғни Ричардсон баллонын сығымдамасақта, кірпік қағу рефлексі пайда болады.

С. Жұмабаев. «Жасерекшелік физиологиясы және мектеп гигиенасы» А., 1991 ж.

Сивцевтің таблицасы көрсеткіш столға қоятын шама (жарық).

1. 
   Анализаторлар туралы И. П. Павлов ілімі.
   
2. 
   Организмнің сенсорлық жүйесі.
   
3. 
   Көру анализаторы. Көз құрылысы.
   
4. 
   Жақыннан және алыстан көргіштік.
   
5. 
   Көру өткірлігі.
   
6. 
   Жарық және түстер сезгіштігі.
   
7. 
   Есту анализаторы және оның қызметі.
   
8. 
   Есту мүшесі.
   
9. 
   Дыбысты қабылдау механизмі.
   
10. 
    Есту анализаторының жасқа байланысты ерекшеліктері.
    
11. 
    Балалар мен жеткіншектердің көру қабілетінің бұзылмауын және естімеушіліктерді болдырмау профилактикасы.
    

ТӘЖІРИБЕГЕ ҚАЖЕТТІ ЖАБДЫҚТАР:

Сивцевтің таблицасы көрсеткіш столға қоятын шама (жарық).
ЖҰМЫС БАРЫСЫ:

№1 тәжірибе - Көздің өткірілігін анықтау.

Тексерілетін адамды таблицадан 5 метр қашықтықта отырғызамыз. Оған 1 көзін жапқызып, 2-ші көзімен әрбір жолдағы әріптерді оқуға ұсынамыз.Тәжірибе жүргізуші жарық түсуіне кедергі келтірмей таблица жанында тұрып, әріптерді көрсетеді. Көрсетілген әріптерді тексерілетін кісі атауы керек. Қатесіз оқылған немесе оқу қателігі 20% соңғы жол көздің өткірлігін анықтайтын көрсеткіш есебінде алынады. Сол жолдың оң жағында тұрған цифр көздің өткірлігі шамасын көрсетеді.

№2 тәжірибе. – Көздің тор қабығындағы соқыр дақты анықтау.

1. 
   Көз адаптациясы және аккомадациясы дегеніміз не?
   
2. 
   Көру түйсігі қалай туындайды?
   
3. 
   Көздің торлы қабатында қандай фоторецепторлар болады?
   
4. 
   Құлақ қандай бөлімдерден тұрады?
   
5. 
   Вестибулярлық анализатор қандай қызмет атқарады?
   

1. 
   Ішкі секреция бездері туралы түсінік.
   
2. 
   Ішкі секреция бездерінің түрлері.
   
3. 
   Ішкі секреция бездері бөлетін гормондар, олардың ағзаға әсері.
   
4. 
   Гипоталамус-гипофиздік жүйе, гипофиз, оның жұмысының бұзылуынан ағзада туатын өзгерістер.
   
5. 
   Қалқанша безі, қалқанша маңы безі, оның бөлетін гормоны.
   
6. 
   Бүйрек үсті безі, жыныс бездері, олардың ағзаға әсері.
   
7. 
   Қарын асты безі, оның қызметі.
   

Әңгіме тақырыптары:

1. 
   Мектеп оқушыларының күн режимін гигиеналық тұрғыдан ұйымдастыру.
   
2. 
   Балалардың дұрыс сымбатын қалыптастыру.
   
3. 
   Шынықытру негіздері және принциптері.
   
4. 
   Балалардың тамақтану гигиенасы.
   
5. 
   Балаларда кездесетін жұқпалы ауруларының профилактикасы.
   
6. 
   Паразит құрттар және олардың алдын алу.
   
7. 
   Ішек-қарын ауруларын алдын алу.
   
8. 
   Невроз және оны алдын алу.
   
9. 
   Алкоголизм, алкоголь, оның бала денсаулығына зияны.
   

Әрбір студент санитарлы-гигиеналық ағарту тақырыбын таңдап алып, оқулықтарды қолдана отырып жоспар құрады. Әңгіме жоспары кіріспеден, негізгі бөлімнен, мазмұны, қорытынды мен гигиеналық ұсыныстар болу керек. Студенттермен құрылған жоспар оқытушы тексеріп, қателерін түзетеді. Студенттер жоспар бойынша әңгіме құрастырады. Әр студент кезектесіп т басқа студенттер алдында санитарлы-ағарту тақырыбында әңгімесін өткізеді.

1. 
   Салауатты өмір салты туралы түсінік.
   
2. 
   Салаутты өмір салтының бағыттары.
   
3. 
   Салаутты өмір салтын қалыптастыру.
   

1. 
   «Валеология» журналы.
   
2. 
   Жатқанбаев Ж. Ж. «Валеология», А., 2002.
   
3. 
   Лаптев А. П. «Гигиена» М., 1990.
   

1. 
   Мектептің санитарлы-гигиеналық жағдайымен танысу.
   
2. 
   Бақылау жүргізу.
   
3. 
   Оқушыда гигиеналық дағдыны қалыптастыру.