Табиғат пен қОҒамның Өзара әрекеттесуінің этно-экологиялық аспектілерінің теориялық негіздері

78 
ҒТАМР 87.03.03 
 
ТАБИҒАТ ПЕН ҚОҒАМНЫҢ ӨЗАРА ӘРЕКЕТТЕСУІНІҢ 
ЭТНО-ЭКОЛОГИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 
 
А.Н. Хасенова, Т.А. Базарбаева 
әл-Фараби атындағы ҚазҰУдың І курс докторанты, Алматы қаласы, Қазақстан, 
alisa.khasenova@gmail.com 
Аннотация. Табиғатты пайдалануды оңтайландыру, табиғи ортаны жойқын 
антропогендік әсерлерден қорғау геоэкологияның, экономикалық және әлеуметтік 
экологияның негізгі бағыттарының бірі болып табылады. Ғылыми зерттеулердің маңызды 
құрамдас бөлігі қоршаған географиялық ортада әртүрлі халықтардың өмір сүруі мен өмірінің 
ең оңтайлы формасын анықтауға мүмкіндік беретін табиғат пен қоғамның өзара әрекеттесуінің 
этникалық ерекшелігін зерттеу болып табылады. 
Негізгі ландшафттың әсері – бұл адам қоғамдастықтарының ойлау, өмір, мәдениет, 
экономикалық белсенділігі мен өмір салтын анықтайтын маңызды, сонымен бірге толық 
зерттелмеген факторлардың бірі. Қоршаған ландшафтқа бейімделу қажеттілігі адамдарға 
мінез-құлықтың ерекше ландшафт стереотипіне айналатын нақты әдеттер кешенін дамытуға 
мәжбүр етеді. Ол адамның «екінші табиғатына» және оның этникалық ерекшелігінің басты 
өзгешелігіне айналады. 
Мақалада табиғат пен қоғамның өзара әрекеттесуінің этникалық ерекшелігі 
мәселелерін зерттеген ғалымдардың еңбектері талданады.
Кілт сөздер: этникалық қауымдастықтар, этникалық экология, ландшафт-этнос жүйесі 
Табиғатты пайдалануды оңтайландыру, табиғи ортаны жойқын антропогендік 
әсерлерден қорғау геоэкологияның, экономикалық және әлеуметтік экологияның негізгі 
бағыттарының бірі болып табылады. Ғылыми зерттеулердің маңызды құрамдас бөлігі табиғат 
пен қоғамның өзара әрекеттесуінің этникалық ерекшелігін зерттеу болып табылады, бұл 
қоршаған табиғи ортадағы әртүрлі халықтардың өмір сүруі мен өмірінің ең оңтайлы формасын 
анықтауға мүмкіндік береді. 
Дәстүрлі қоғамдағы адам–табиғат–қоғам қарым-қатынасын зерттеу мәселесі 
этноэкологияның басты назарында. Бұл арақатынас халықтың мәдениетімен де тығыз 
байланысты. Этноэкологияның құрылымдық элементтеріне қоршаған орта, табиғатты 
пайдалану және халықтың дүниетанымы жатады. Адам қоршаған ортаға биологиялық 
тұрғыдан ғана емес, шаруашылық және мәдени іс-әрекеттерімен де бейімделеді. Табиғат пен 
қоғамның өзара әрекеттесуі халықтың дәстүрлі мәдениетінен анық байқалады. Экологиялық 
және әлеуметтік-экономикалық факторлардың өзара байланысын көшпелі этностардың 
дәстүрлі мәдениетінен көре аламыз. 
Отандық ғалымдар Ж.М. Өмірбекова және А. Ташағыл этноэкологиялық зерттеулердің 
қалыптасуы мен дамуы мәселесіне тоқтала отырып: «Этноэкологиялық зерттеулердің 
белсенділігін арттыру көптеген зерттеушілер тарапынан көтеріліп отырған жаһандық 
этникалық дағдарыс мәселесі тұрғысынан туындап отыр. Бұл мәселенің экологиялық 
тұрғысынан да қарастырылуының қажеттілігі анық» - дейді [1, 43]. Біз де өз кезегімізде, 
авторлар пікіріне қосыла отырып, алдағы зерттеу жұмысымызда экологиялық тұрғыда 
қарастыруға тырысамыз.
Табиғат пен қоғам арасындағы қарым-қатынас проблемалары туралы ең маңызды 
ғылыми көзқарастар XVIII-XIX ғасырда пайда болды. Ш. Монтескье және И. Гердер сынды 
ғалымдар халықтардың өміріндегі табиғи ортаның этникалық өмір салтының көптеген 
көріністерін (материалдық және рухани мәдениет, мінез-құлық стереотипі, экономикалық 
мамандану және т. б.) әртүрлі этникалық топтар мекендейтін аумақтардың табиғаты 
анықтайды деп санаған [2], [3].

79 
XX ғасырдың басында табиғи ортаның этникалық ерекшеліктерді ескере отырып, 
қоғам өмірінің формаларының пайда болуы мен дамуына әсер ету ерекшеліктері француз 
(Видал де ла Блаш) және неміс (Ф. Ратцель) ғылыми мектептері ғалымдарының еңбектерінде 
толығымен көрсетілген. Видал де ла Блаштың пікірінше, Еуропаның табиғи ерекшеліктерінің 
факторлары көбінесе еуропалық кеңістікте тұрақты өзара әрекеттесетін жергілікті 
сфералардың, өздерінің «өмір сүру режимімен» шағын қауымдастықтардың пайда болуына 
әкелді [4] деп санайды. 
Ф. Ратцельдің әйгілі трактатында (Антропогеография) антропогенездің табиғи 
жағдайлармен тығыз байланысы туралы негізгі идеялар ұсынылды. Ол мемлекет аумағын 
биосоциалды организм ретінде, оны мекендейтін этникалық топтың ерекшеліктерімен тығыз 
байланыста қарастырды [5]. 
Халықтардың материалдық және рухани мәдениетіне әсер ететін табиғи орта 
факторларын көрсете отырып, ғалым бұл әсердің дәрежесі мен векторын ашпады. 
Ресейде табиғат пен қоғамның өзара әрекеттесуінің этно-экологиялық аспектілері 
саласындағы алғашқы ғылыми тұжырымдамалық құрылымдар А.И. Воейков пен С. М. 
Широкогоровқа тиесілі. Шаруашылық іс-әрекет әдістерінің әртүрлілігі және оның 
жауынгерлердің аумақтық саралануы Климаттық факторлармен ғана емес, сонымен бірге 
қоршаған ландшафтпен өзара әрекеттесу нәтижесінде әр халықтың экономикасы мен өмірінің 
этномәдени ерекшеліктерімен түсіндірілді [6, 23 б.]. Широкогоров табиғи ортаны этникалық 
топ «осы ортаның, оның туындысының бөлігі бола отырып, бейімделетін маңызды негіз» 
ретінде анықтады [7, 122 б.]. Ғалымның қоршаған ортаға бейімделудің этникалық ерекшелігі 
және оның өзіне бейімделуі туралы тезистері маңызды болып көрінеді. Этникалық топтардың 
«ең аз қарсылық сызықтары» бойынша көші-қон туралы, бұл белгілі бір этникалық топтардың 
қоныс аударуы кезінде алдыңғы бейімделуге сәйкес келетін аумақтарды таңдауды болжайды 
[7, 126–129 бб.]. 
Географиялық ландшафттың этникалық қауымдастықтарға әсері туралы ең негізделген 
тұжырымдарды Л.С. Берг жасады. Бергтің пікірінше, табиғи ландшафт адам топтарына белгілі 
бір бағытта «бейімделуге мәжбүр етіп» әсер етеді. Ғалымның пікірінше, табиғи орта адамға 
«ерекше із қалдырады». Ландшафттың ерекшеліктеріне және географиялық ортаның ерекше 
іздеріне байланысты адамның бейімделуі адамзаттың этникалық әртүрлілігі ретінде 
қабылданады [8, б.180-181]. 
ХХ ғасырдың 20-40 жылдары адамдардың этникалық қауымдастықтары мен олардың 
табиғи ортасы арасындағы байланысты қарастыру әрекеттері А.А. Крубер, В.Г. Богорозтан, 
Р.М. Кабо, Е. Хантингтонның жазбаларында көрініс тапты. Р.М. Кабо халықтардың 
географиялық орналасуын және басқа этникалық топтармен қарым-қатынасты тек әлеуметтік 
ғана емес, сонымен бірге табиғи факторлармен де тығыз байланыста талдады. Ғалым 
халықтардың белгілі бір табиғи ортада қоныстану сипаты әртүрлі этностардың қоршаған 
табиғатпен өзара әрекеттесуінің өзгергіштігін анықтайтын адам экологиясымен тікелей 
байланысты деген қорытындыға келді [9, 25-27 бб]. 
Американдық ғалым Хантингтонның «Китс» деп аталатын прото-этникалық мінез-
құлық топтарының тарихында пайда болуы мен дамуы туралы теориясы этникалық топтардың 
табиғи ортасына байланысты мінез-құлық формалары мен бейімделуі тұрғысынан белгілі бір 
дәрежеде перспективалы болып табылады. Мысал ретінде автор Арабия Көшпенділерін, 
Үндістан парсыларын, Америкадағы еуропалық иммигранттарды, моңғолдарды және 
басқаларды келтіреді. Ғалымның пікірінше, «мінез-құлық топтарының» қалыптасуы, таңдау 
құбылысы, т.б. табиғи ортаға оңтайлы бейімделу қабілеті немесе қабілетсіздігі, автор осы 
топтардың биологиялық және әлеуметтік ерекшеліктерін дамыту процестерінде шешуші рөл 
атқаратын іс-әрекетке негізделген. Автор таңдаудың екі заңын келтіреді: бір жағынан осы өмір 
сүру жағдайларына бейімделмеген «жеке адамдардың көші-қон салдарынан жою» және оның 
табиғи ортаға бейімделуіне байланысты бүкіл «мінез-құлық тобы» үшін жеткіліксіз болатын 
әдет-ғұрыптар, салт-дәстүрлер, өмір формалары мен экономикалық маманданудың жоғалуы 
[10]. Осы селективті процестермен Хантингтон отырықшы және көшпелі халықтар 

80 
арасындағы биологиялық және мәдени айырмашылықтарды түсіндіреді. Ғалымның табиғи 
ортаның этникалық мінез-құлық стереотипіне әсері туралы маңызды ұстанымына құрмет 
көрсете отырып, оның табиғи сұрыптауды абсолюттендіріп, этникалық процестердің 
эволюциясына биологиялық эволюцияның қарапайым кедергісі болып көрінетін ең дарынды 
жаңа жағдайларға үйренгенін атап өткен жөн. 
Нео-эволюционистік Тұжырымдаманың танымал жақтаушысы Дж. Стюарт. Ол 
қоғамдарды, ең алдымен, қоршаған орта жағдайларына (мәдени-экологиялық көзқарас) 
байланысты мәдени типтер бойынша жіктеу принциптерін ұсынды. Стюарттың пікірінше, 
барлық мәдениеттер бірдей заңдарға сәйкес біркелкі дамиды. Мәдениеттер бір-біріне 
ұқсамайтындығының себебін ғалым әр түрлі бейімделу тәжірибесін қалыптастырған 
климаттық жағдайлардың ерекшеліктерінен көрді, нәтижесінде мәдениеттер мамандануы 
пайда болды [11]. 
Адамдардың этникалық қауымдастықтары мен олардың тіршілік ету ортасы 
арасындағы байланысты зерттеудің бір бағыты – М.Г. Левин мен Н.Н. Чебоксаров ұсынған 
экономикалық және мәдени типтер (ХКТ) тұжырымдамасы. Кейіннен Б.В. Андриановтың 
жұмыстарында егжей-тегжейлі әзірленді және модификацияланды. Тұжырымдамаға сәйкес, 
ұқсас табиғи жағдайда өмір сүретін және шамамен бірдей әлеуметтік-экономикалық даму 
деңгейінде өмір сүретін халықтар экономикалық қызметтің жақын түрлерімен айналысады. 
Осыған байланысты мұндай халықтарда материалдық және белгілі бір дәрежеде рухани 
мәдениеттің көптеген ұқсас элементтері бар [12, 4-5 бб.], [13, 18-19 бб]. Авторлар этникалық 
топтардың тіршілік ету ортасымен байланысын орнатып, табиғи ортаның халықтардың 
экономикалық мамандануына, мәдениеті мен өміріне әсерін атап өтті. Тұжырымдаманың оң 
ережелерімен қатар, оның «эвристикалық құндылығы» аз. Салыстырмалы типологиялық 
принциптер бірінші орынға қойылады, ал олардың өмір сүру процесінде әртүрлі этностардың 
табиғи ортасымен өзара әрекеттесу ерекшеліктері жеткілікті түрде нақты тұжырымдалмаған. 
70-90-шы жылдары этникалық экология мәселелерін, этникалық қауымдастықтар мен 
олардың табиғи ортасы арасындағы байланыстарды зерттеуде ресейлік және шетелдік 
ғалымдар елеулі үлес қосты: Алексеев В.П., Бромлей Ю.В., Гумилев Л.Н., Козлов В.И. және 
Р. Дюбо (Франция), А. Фарнхэм, С. Бочнер, К. Оберг (АҚШ). 
Халықтардың этникалық тарихын ескере отырып, адамның қоршаған ортамен өзара 
әрекеттесу механизмдері әйгілі антропогеограф В.П. Алексеевтің еңбектерінде кеңінен 
ұсынылған [14]-[16].
70-ші жылдары ол «антропогеоценоздар» теориясын адамдардың экономикалық тобы 
мен оларды орналастыратын ландшафт арасындағы аймақтық шектеулі жүйелік өзара іс-
қимыл ретінде алға тартты. Антропоценозды үш компоненттің құрылымдық бірлігі ретінде 
қарастыра отырып: этникалық топ, оның өндірістік қызметі, пайдаланылатын аумақ, ғалым 
табиғи тіршілік ету ортасымен өзара әрекеттесудің этникалық параметрлерінің маңыздылығы 
туралы мәселе көтерді. Экономикалық топтар арасындағы айырмашылықтарды қарастыра 
отырып, ол адамның табиғи ортаға әсер ету дәрежесі мен осы әсердің қарқындылығы бойынша 
ғана емес, сонымен бірге олардың «ақпараттық өрісінің» деңгейлері бойынша білім, дағдылар, 
мәдени құндылықтар, этникалық бояуы бар дәстүрлер жиынтығы ретінде де ерекшеленді [16, 
368-371 б.]. Алексеевтің пікірінше, антропогеоценоз жабық емес, ашық жүйе және басқа 
антропогеноценоздардың басқа жүйелерімен байланыста ғана болады. Осылайша, 
экономикалық ұжымның «ақпараттық өрісі» динамикалық жүйе болып табылады және 
трансформацияға ұшырайды, өйткені этникалық деңгеймен (мәдени құндылықтар, дәстүрлер, 
діни және этникалық өкілдіктер қоры) қатар, осы антропоценоздың басқа ұқсас немесе 
керісінше қарама-қарсы типтегі байланыстармен байланысты білім бар. 
Алексеевтің қарастырылып отырған мәселені зерттеу саласындағы жұмыстарының 
маңыздылығымен қатар, экономикалық ұжымның «ақпараттық өрісінің» этникалық 
деңгейінің генезисі толық анық емес. Этникалық сана-сезім» қалайша қалыптасады? 
Шаруашылық пен этностардың тіршілігін қамтамасыз етудің өзге жүйесіне көшудің себептері, 
тәсілдері мен нысандары және қоршаған антропогендік және табиғи фонның өзгеруімен 

81 
байланысты экологиялық тауашалардың өзгеруі назардан тыс қалдырылды. 
Белгілі этнограф Ю.В. Бромлей географиялық ортаның «этностың қалыптасуы мен 
жұмыс істеуіне» әсерін мойындайды, ол материалдық мәдениет, еңбек сипаты, экономиканың 
мамандануы, елді мекендердің түрі, тұрғын үйдің ерекшеліктері, киім және т. б. сияқты 
әртүрлі этникалық компоненттерде көрінеді. Ол табиғи орта сипаттамаларының «этностың 
рухани мәдениеті мен психикалық қоймасының жекелеген жақтарына» белгілі бір әсерін 
жоққа шығармайды, ол «белгілі бір әдеттерде, әдет-ғұрыптарда, салт-дәстүрлерде» көрініс 
табады, онда халықтың ерекше бояуы, оның тіршілік ету ортасының тән белгілерімен 
байланысты. Ол географиялық ортаның «этникалық топтармен байланысты популяциялардың 
биологиялық, физиологиялық параметрлеріне» әсерін мойындайды. Табиғи ортаның 
этностардың жұмыс істеуінің биоэнергетикалық көзі ретіндегі рөлі туралы қорытынды 
маңызды. [17, 163 б.]. Адамның әр халықтың табиғатпен өзара әрекеттесуінің өзіндік 
ерекшеліктері бар, оларды Бромлей «этникалық мәдениеттің полиморфизмі» көріністеріне 
дейін төмендетеді. Этнос және оның тіршілік ету ортасы ол объективті түрде біртұтас 
этноэкологиялық жүйе ретінде анықтайды [18, 215-225 бб]. 
Ғалым әр этностың экономикалық мамандануын екі фактормен анықтайды: этностың 
әлеуметтік-экономикалық даму деңгейі және оның тіршілік ету ортасының сипаты. Ол мұндай 
экологиялық және экономикалық жүйенің беріктігін әлеуметтік-экономикалық өмір мен 
табиғи ортаның тұрақтылығымен, сонымен қатар экономикалық жүйенің қазіргі дәстүрінің 
инерциясымен түсіндіреді. Автордың этникалық топтардың қалыптасуындағы әлеуметтік 
факторлардың приматы және олардың динамикасы, этникалық қауымдастықтардың 
географиялық ортамен өзара әрекеттесуі туралы ұстанымдары ең қайшылықты болып 
көрінеді. Ол этнос пен ландшафт жүйесіндегі тығыз байланысты жоққа шығарады және 
этногенезді әлеуметтік құбылыс деп санайды. 
Этностардың табиғи ортамен өзара әрекеттесу процестерін зерттеуге атақты ғалым 
Л.Н. Гумилев едәуір үлес қосты. Өз еңбектерінде ол этникалық топтардың эволюциясының 
географиялық аспектілерінің өзіндік интерпретациясын ұсынды, ландшафт – этнос 
жүйесіндегі ғылыми негізделген идеялар мен өзара әрекеттесу механизмдерін ұсынды. Ғалым 
географиялық тұрғыдан әртүрлі халықтардың мозаикасы болып табылатын антропосфера 
биосферасының құрамдас бөлігін зерттеуде әдіснамалық жаңалық енгізді. Гумилев оны 
динамикалық, «жүйелі этноландшафттық тұтастықтардың» үйлесімі, планетаның 
ландшафттарымен үнемі өзара әрекеттесетін «этногеоценоз» ретінде қарастырады, бірақ 
этникалық топтардың табиғи ортамен өзара әрекеттесуінің айырмашылықтарын ескере 
отырып, әртүрлі жолдармен қарастырады [19, 17-б.]. Бергтің ландшафттың мәжбүрлі әсері 
туралы белгілі бір позициясын, Гумелев этникалық қауымдастықтарды өзінің экологиялық 
ерекшеліктеріне белгілі бір жолмен бейімделуге мәжбүр ететін этникалық топтарды да
жатқызады. Табиғи ортадан өмір сүру үшін қажет нәрсенің бәрін ала отырып, этникалық 
топтар белсенді экономикалық белсенділіктің арқасында онымен тығыз байланысты. Ғалым 
бұл байланысты екі бағытта «өзін ландшафтқа және ландшафтты өзіне бейімдеу» анықтайды
[19, 58 б.]. 
Қоршаған ландшафтпен ажырамас байланыста бола отырып, этнос мүшелері белгілі бір 
мінез-құлық ережелерін-стереотиптерді үйренеді, Гумилевтің пікірінше, этникалық топты 
географиялық ортаға бейімдеу тәсілі ретінде бейімделу белгілері ретінде дамиды. Ғалым 
мінез-құлық стереотипі этностарды бір-бірінен ажыратудың жалғыз әмбебап өлшемі екенін 
дәлелдейді. Бұл «ерекше мінез-құлық тілі» тұқым қуалайды, бірақ генетикалық емес, шартты 
рефлекске негізделген сигналдық тұқым қуалаушылық механизмі арқылы, ұрпақтар еліктеу 
арқылы ата-аналары мен құрдастарынан бір уақытта бейімделу дағдылары болып табылатын 
мінез-құлық стереотиптерін қабылдайды [20]. Табиғи ортаның мозаикасы ғалымның пікірінше 
этникалық әртүрліліктің индикаторы болып табылатын мінез-құлықтың нақты стереотиптерін 
қалыптастыратын бейімделу формаларының өзгергіштігін анықтайды. 
Л.Н. Гумилевтің табиғатпен өзара әрекеттесуіне тікелей әсер ететін ерекше ашылуы 
«Х» факторы болып табылады, оның биосфераны ұйымдастырудың этникалық деңгейінде 

82 
әсері ғалымдарға құмарлық құбылысы ретінде сипатталған. Ол ландшафт этногенездің себебі 
емес және этноспен тығыз әрі ажырағысыз байланысқа қарамастан, «өзі жаңа этностар 
туғызбайды» деп тұжырымдайды [20, 192 б.]. Гумилевтің гипотезасы бойынша экзогендік 
асып кетулер нәтижесінде пайда болатын энергетикалық импульс, пассионарлық итермелеу 
«өзгермелі ғарыштық сәулелену» әрекеті болып табылады, бұл биосфераның ауытқуына 
әкеледі, адам ағзасында микро-мутациялар тудырады. Оның мінез-құлқына әсер етеді [20]. 
Пассионарлық итеру итеру аймағында мінез-құлықтың қалыптасқан стереотипінің өзгеруіне 
әкеледі. Бұл этникалық топтардың географиялық ортамен өзара әрекеттесуінің жаңа 
формаларына әкелетін адаптивті синдромдарды тудырады. Пассионарлық импульстің 
арқасында адамдардың этногендік және ландшафтық процестерге интеграцияланатын 
белсенділігін арттыру мүмкіндігі пайда болады. Биосфераның энергетикалық әсерінен зардап 
шеккен этникалық топ ландшафтқа деген көзқарасын қалпына келтіреді, жаңа мінез-құлық 
стереотипіне сәйкес бейімделудің жаңа механизмін жасайды. Этногенез процесінде ортаның 
қарсылығына байланысты «алынған импульстің энергиясын ысырап ету» жүреді. Осылайша, 
этнос мінез-құлқының құрылымы мен стереотипі динамикалық шамалар болып табылады 
және этногенез фазаларына байланысты өзгереді. Осылайша, Гумилев этногенез процесінде 
уақыт өте келе өзгеріп отыратын бір этностың қоршаған табиғи ортамен өзара қатынасының 
өзгермелілігін орнатты [20]. Л.Н. Гумилевтің табиғат пен қоғамның этникалық қарым-
қатынасы саласындағы идеялары ерекше және эвристикалық. Ол географиялық ортамен өзара 
әрекеттесу кезінде планетаның этникалық бейнесінің дамуын түсіндіретін жаһандық 
тұжырымдама жасады. Автор алғаш рет этногенездің биосфера мен социосферамен 
байланысы мәселелерін түсіндіруде айтарлықтай түзетулер енгізді. Гумилевтің кейбір 
идеялары гипотетикалық және қатаң дәлелденбеген. Жасанды түрде құрылған техногендік, 
урбанизацияланған ортадағы этногенез мәселесі ең қайшылықты және ашық болып қала 
береді, ол белгілі бір халықтар тұратын планета аумағының едәуір бөлігін құрайды. «Олардың 
географиялық ортамен байланысы қандай, мінез-құлық стереотипін өзгерту кезінде бейімделу 
механизмі қандай және олар бір уақытта монолитті этносфераға біріктіріледі ме, жоқ па» 
сынды мәселелер ашық күйінде қалып отыр.
В.И. Козловтың зерттеулері геоэкологиялық тұрғыдан ерекше құнды болды. 
Этностардың табиғи ортаға бейімделу мәселелерін зерттеуді жалғастыра отырып, ол 
халықтардың материалдық және рухани мәдениетін осындай бейімделуді жүзеге асырудың 
тетігі ретінде қарастырды. Ол этникалық экологияны зерттеуге мәдени көзқарасқа қарағанда, 
географиялық тұрғыдан көбірек қолданды (В.И. Козлов осы терминнің авторы). Ол жекелеген 
этникалық қауымдастықтардың дамуын тездететін немесе баяулататын этникалық топтардың 
тіршілігін қамтамасыз ету жүйесін қалыптастырудағы табиғи жағдайларды есепке алудың 
маңыздылығын, сондай-ақ «этностардың табиғи ортаны пайдалануы және олардың осы ортаға 
әсері», этникалық табиғатты пайдалану дәстүрлерін атап көрсетеді [21, 72-б.], [22, 8-б.]. 
В. И. Козловтың еңбектерінің арқасында биологтардың, географтардың, экологтардың, 
мәдениеттанушылардың, психологтардың жетістіктерін біріктіретін этникалық экологияны 
зерттеуге интегралды, жан-жақты көзқарас пайда болды. Мәдениет пен экономикалық 
қызметтің көмегімен ғалым әр түрлі халықтар уақыт өте келе белгілі бір табиғи ортаға 
бейімделіп қана қоймай, «мәдени ландшафттар», «агроландшафттар» және т.б. құра отырып, 
осы ортаны көп немесе аз дәрежеде өзгертті деп санайды [23, 26-б.]. 
Автордың тұжырымдарын толықтыра отырып, осы түрлендірілген ландшафттарда 
бейімделудің этникалық тәжірибесі белгілі бір дәрежеде көрінгенін атап өткен жөн. 
Этноэкологияның теориялық аспектілерінің қазіргі көрінісін Л.Н. Гумилевтің ғылыми 
мұрасын фактологиямен және дәлелдеу базасымен байытқан К.П. Ивановтың зерттеулері 
толықтырады [24]. Т.И. Герасименко мен И.Ю. Гладкийдің ғылыми зерттеулері этникалық 
экологияның географиялық аспектілеріне және этномәдени ортаның қалыптасуындағы 
ландшафт факторының рөлін анықтауға арналған [25], [26]. Болашақ ғылыми зерттеуімізде 
этникалық экологияның географиялық аспектілеріне назар аударып, оның рөлін айқындау 
жоспарлануда.

83