Тақырыбы: Сарматтар мәдениетінің сипаттамасы: зерттелу тарихы,ескерткіштері
жүктеу/скачать 35.93 Kb.
|
|
Баяндама Тақырыбы: Сарматтар мәдениетінің сипаттамасы:зерттелу тарихы,ескерткіштері 2024
1.Кіріспе 2. Сармат қауымдастығы 3. Сармат мәдениеті,археологиялық ескерткіштері 1.Кіріспе Ерте темір дәуірі басталысымен, Евразия далаларында ірі тайпалық бірлестіктер қалыптаса бастайды. Олардың мүдделерінің қақтығысы, айналасындағы отырықшы-егінші халықтармен қарым-қатынастарының өзіндік түрлері қоғамның белгілі дәрежеде әскериленуіне әкеп соқты. Тарихи сахнада гректер мен парсылар скифтер, сактар, савроматтар,сарматтар деп атаған тайпалар пайда болды. Этникалық туыстығының, даму деңгейі мен өмір салтының ұқсастығының өзара тығыз байланыстылығы нәтижесінде бірұдай, етене жақын мәдениеттер құрылды. Скиф-сақ заманында тайпалардың материалдық мәдениетінде қару-жарақтың, ат әбзелдерінің айрықша түрлері пайда болды, "скиф-сақ аң стилі" деген атау алған өзіндік өнер кең таралды. Кей ретте ерте темір дәуіріндегі қоғам тұрғындарының бұл материалдық мәдениетін "скифтік үштік" (ат әбзелдері, қару, аң стилі) деп те атайды. Ерте темір дәуірінің далалық тұрғындары ерекше қарқынмен дамыды, металл өндірісі, сауда айырбасы гүлденді. Тайпалық одақтардың ат төбеліндей бай шоғыры: патшалар, әскери мансап иелері пайда болды. Үлкен "патша" обалары, яғни қайтыс болған ауқатты адаммен бірге өзінің құндылығымен мәнді болып саналатын бұйымдар - қару-жарақ, ат әбзелдері, әшекейлер бірге жерленген. Қазіргі заман ғылымында ерте темір дәуіріндегі далалық тұрғындар қоғамының ерте мемлекеттік дәрежеде тұрғандығы туралы пікірлер айтылуда Біздің заманымыздан бұрынғы I-мыңжылдықта өмір кешкен дала халықтарының даму дәрежесін пайымдай отырып, сібірлік ғалымдар "Дала өркениеті" деген атауды ұсынды. Көшпелі скиф-сақ-сармат мәдени қауымдастығы б.з.б I мыңжылдықта Ұлы Даланың батысы мен орталық бөлігінде басымдыққа ие болды. Ерте көшпелілердің әлеуметтік ұйымның өзіндік ерекшеліктері кейіннен көшпелі өркениеттің үлгілеріне айналды. Бұл – тұрақты «өркениеттер» сабақтастығының көрінісі. Осы өркениетке ерекше үлес қосқан сармат тайпасы болды. 2.Сармат қауымдастығы Темір дәуірінде бірнеше тайпалық одақтар қалыптасты, Солардың бірі «сармат» тайпасы. Сармат тайпаларының қалыптасуы өте ерте заманнан басталады. Бұл тайпаның аты б.з.б. III ғ. бастап тарихқа кірген. Сармат тайпалар одағы Батыс Қазақстан өңірінде өмір сүрген. Олар б.з.б. үшінші және б.з. төртінші ғасыр аралығында Тобыл мен Дунай аралығын мекендеген. Олар алғашында, б.з.б. VIII ғасырда «савроматтар» деп аталған. Б.з.б. II ғасырдан бастап ірі саяси одаққа бірігіп, Оңтүстік Орал, Еділ бойына, Қазақстанның батыс аумағына қоныстанған. Б.з. IV ғ. ғұндардан жеңіліп, батысқа қарай қоныс аударған. Сарматтардың саяси одағының батыс тобы Солтүстік Кавказ, Солтүстік Қара теңіз жағалауы елдерінің ежелгі тарихында елеулі рөл атқарды. Б.з.б. II-I ғасырларда олар Скифияның көп бөлігін жаулап алып, Қырым мен Солтүстік Қара теңіздегі антикалық қалаларға қоныстанған. Сарматтардың шығыс тобының Орталық Азия мен Хорезм, Сырдария бойы сақтарымен байланысты болды. Жауынгер сармат тайпалары дах (дай) массагеттермен туыс болған. Сарматтардың тілі иран тілінен түрік тіліне ауысқан. Сарматтардың құрамында роксоландар, аландар, аорстар, сирактар т.б. тайпалар болған. Диодордың айтуынша, сарматтар скифтердiң басым көпшiлiгiн жойып, елiн қу далаға айландырған. Сарматтың росалана және алан тайпалары б.з.д. I ғасырда Мидияның Риммен арасындағы шекараға дейiн барған. Б.з.д. II – I ғасырларда роксалан тайпалары бiрде скифтердiң құрамында Митридатқа, ендi бiрде Митридаттың жағында Римге қарсы соғысқандығы да жазба деректерден мәлiм. Шапқыншылықпен Қара теңiз жағалауларына дейiн жеткен алан тайпалары кiшкене кейiнiрек ғұндармен бiрге Испания мен Солтүстiк Африкаға дейiн жеткен. Б.з.б I мыңжылдықтың орта шеніндегі тайпалық одақтар мемлекеттіліктің тууының алғашқы сатысы болды. Сармат қоғамының жоғарғы сатысында сайланып қойылатын тайпа көсемдері, шонжарлар, абыздар, салт атты жауынгерлер тұрды. Ал төменгі сатысында тәуелді адамдар: малшылар, қызметшілер, құлдар тұрды. Сайланып қойылатын көсемдердің қолына азаматтық және әскери билік шоғырланды, әскери жасақтар құрылды. Алғашқы рулық қатынастардың ыдырау заманын әскери демократия кезеңі деп атайды. Рулық қоғам енді әскери-демократиялық құрылымға тән қоғамдық билік пен басқарудың ұйымдастыру түріне айналды. Сарматтардың қоғамдық құрылысы:алғашқы қауымдық құрылыс ыдырап, таптық қоғам қалыптасты. Әскери демократия қалыптасты. Сармат қоғамында әскери демократия да әйелдерге қатысты болды. Сарматтардың қоғамдық өмiрi мен шаруашылығы, тұрмысы және материалдық мәдениетi олардың жерлеу ескерткiштерiнiң материалдары негiзiнде зерттелген. Сармат патшаларының жерлеулерi байлығы жағынан скифтердiкiнен кедейлеу. Дегенмен, асыл металлдардан жасалған құнды заттары мен бұйымдары мол қабiрлер де кездеседi. 3. Сармат мәдениеті,археологиялық ескерткіштері Б.з.д. IV – ІІІ ғасырлар аралығында савроматтар шығыс аудандардан келген туысқан тайпалармен қосылып жаңа тайпалық одақ құрды. Бұл жаңа құрылым тарих сахнасына сарматтар (б.з.д. Ш – б.з. IV ғғ.) деген атпен шықты. Сармат мәдениетi: ерте сармат немесе прхоров мәдениетi; орта сармат немесе суслов мәдениетi; кейiнгi сармат мәдениетi сияқты үлкен үш тарихи кезеңнен тұрады. Ерте сармат немесе прхоров мәдениеті. М.Ростовцев Прохоров мәдениетін сақ мәдениетінің мұрагері деп есептеді. Нәтижесінде ғалым Солтүстік Қара теңіз аймағының ерте көшпелілерінің скиф мәдениетінен басқа (сол кездегі ғылымға әлдеқашан белгілі) оңтүстік орыс даласында тағы бір мәдениет болған деген тұжырымға келді. скифпен байланысты, бірақ сонымен бірге зерттеуші скифтерден кеңістікте ғана емес, сонымен бірге уақыт жағынан да бөлінген тарихи сарматтар мәдениетін ашты Прохоровтар мәдениетін б.з.д IV ғасырға жатқызды. Прохоров мәдениетіне жататын Флиппосовский қорғаны. Филипповский Қорған І және ІІ Қорған қазбаларының материалдарына қарағанда, сарматтардың жерлеулерінде дромос (өту жолы), бөренелермен жабылған жерлеу камерасы, камерада жиі жанып кеткен ошақ бар (тазалау процедуралары болуы мүмкін). Филипповский қорғаны, әсіресе, өзінің теңдесі жоқ байлығымен әйгілі. Филипповканың дулығасы ерекше қызық. Босфор бұғазы мен Городскийдегі табылған суреттерге қарағанда, оның толығымен соғылғанын және шектері бар екенін. Біздің эрамыздың I ғасырында шектері жоқ үшкір дулығалар бұрыннан қолданыста болған.Сарматтар скифтерден айырмашылығы, Прохоров мәдениетінде ерекше орын алған өте ұзын қылыштарды қолдана бастауы.Прохоров мәдениетінің мыңнан астам қорымдары қазылған. Мысалы Наиб қорымдары.ерте және өтпелі IV ғасырда Жайықтың оңтүстігінде орналасқан. Б.з.д III- I ғасырда негізінен Еділ-Дон аймағында шоғырланған. Рәсімге тән белгілердің бірі - орталық жерлеуді айнала бейіттердің дөңгелек орналасуы. Сармат типіндегі қола қазандар да табылған Рәсімдік заттар ретінде бордың, гипстің, қызыл және сары очардың кесектері, раковиналар, қиыршық тастар, тастар деп аталатын жиынтықтар пайдаланылған «Балға тәрізді» заттар, балшық пен алебастрдан жасалған хош иісті қыздырғыштар және қаздардың (аққулардың) миниатюралық мүсіншелері табылған. Өрт культінің іздері, әсіресе Оңтүстікте. Орал қабірлерде от қалдықтары, күл және көмір бөліктері түрінде сақталған, яғни отпен тазарту орын алған.Сонымен, Прохоров мәдениеті сақ мәдениетінің мұрагері, ал құлай мәдениетінің мұрагері. Яғни, сарматтардың шығу тегі де Сібірмен, нақтырақ айтқанда Обь ойпатымен байланысты. Орта сармат мәдениеті («Сусловская» атауы ескірген) – оңтүстіктен Орал солтүстікке Кавказ (онда ескерткіштер аз) және Солтүстік. Қара теңіз аймағын алып жатыр.Б.з.д I ғасыр – 1-жартысы -. II ғасыр аралығын қамтиды. Шығыстан келген көші-қон серпіні мен Еуропадағы аландардың пайда болуымен байланысты. Негізгі қорғандарда мәітті арқасымен жатқызып, басын оңтүстікке қаратқан. Мәйітпен бірге қойдың аяқ сүйектері жерленген . Савроматиялық археологиялық мәдениеттің бірқатар дәстүрлері қайта жаңғыруында: кең шұңқырлардағы қиғаш жерлеулер, соның ішінде төртбұрышты; 2 қазанның болуы (көбінесе олардың біреуі зооморфты тұтқалары бар), тұтас айналар. Сақина саусағы бар қылыш пен қанжар, темір үш жүзді сапты жебенің ұштары, жиегіне тіреуіші бар айналар болған. Меот археологиялық мәдениетінен табылған көптеген қыш ыдыстар; Солтүстіктің ежелгі орталықтарынан шыны ыдыстар, моншақ, т.б. Қара теңіз аймағы және Рим. провинциялар; әскери техника заттары, Қытай. шығысқа ие олардың айналарыда бар. Бай әйелдер жерлеуінде төменгі Еділ бойынан солтүстікке қарай Қара теңіз аймағы -«патша» қабірлері.Олар қола және күмістермен, әсем безендірілген, ыдыс-аяқ. қару-жарақ, шылбыр, т.б. заттар табылған. Кейінгі сармат мәдениеті («Шиповская», «Аланская» атаулары ескірген) - оңтүстіктен. Цис-Оралдан Төменгі Дунайға дейін; IIғ- жартысында қалыптасты. II ғасыр шығыстан жаңа қоныс аудару кезінмен байланысты. Мәйіттер арқамен жатқызылып,бастары солтүстікке қаратылған.Қорымдар тар (сирек кең) тікбұрышты шұңқырларда, астыңғы кесулерде орналасқан негізінен жеке қорғандар табылған. Еділ бойы мен Дон өңірінде орталық сармат мәдениетінің мұрасы ерекше.Мұнда ұзын қылыштары крестсіз және шұңқырсыз кездеседі; қола сабы бөліктері бар темір пышақтар; артқы жағында әшекейі бар, бүйірлік шығыңқы немесе ілу үшін дискінің ортасында ілгегі бар айналар; көктемгі қайшылар; белбеу жиынтығының және басқа керек-жарақтардың жаңа түрлері, керамикалық шаршы тәрізді хош иісті қыздырғыштар, көптеген Солтүстік Алан мәдениетінің импорттық керамикасы табылды. II ғасырда. Черная, Белбек, Качи, Алма, Салгир және Зуя өзендерінің аңғарларында тек сарматтар жерленген кең көлемді қорымдар пайда болды. III ғасырда Қырымда пайда болған солтүстік кавказдық аландар да сол қорымдарға жерлене бастады. Сармат-аландық қорымдар IV ғасырдың соңына дейін пайдаланылды. Содан кейін өз халқын ғұн шапқыншылығының қаупімен қалдырып, олар тауға көшті, кейіннен олар Қырымның ортағасырлық халқының қалыптасуына қатысты. Қырымда сарматтардың жерлеу ескерткіштерінің екі түрі табылды: 1) қорғандар – сармат көшпелілері қалдырған; 2) жер үсті қорымдары – сармат тобының отырықшылыққа көшуінің нәтижесінде (немесе олардың көшпелілерінің жүру бағытының едәуір қысқаруынан) пайда болды. Қырымда сарматтардың қорғандары көп табылған жоқ. Негізінен олар түбектің далалық бөлігінде орналасқан. Тау етегінен, атап айтқанда Севастополь облысында (Мамай-Оба, Бауырлас зиратының жанындағы қорған) бірнеше табылған. Олардың барлығы I-II ғасырларға жатады. Бұл оболар кедей және шағын. Осының аясында Ноғайшы қорғаны өзінің байлығымен көзге түседі. Онда әйел жерленген. Жерлеу бұйымдары ретінде көптеген асыл заттар пайдаланылды: 500-ге жуық түрлі алтын тақтайшалар, полихромды стильде жасалған алтын алқа, алтын сырғалар, гранаттармен әшекейленген алтын алқалары бар диадема, әсем шеберлікпен жасалған алтын білезіктер, екі күміс тостаған, бағалы түйреуіштер және т.б заттар табылған. Қырым сарматтарының қорымдары үш топқа бөлінеді: 1) Кейінгі скиф қорымдарындағы жерлеулер (Неаполь, Усть-Алма, Алма-Кермен, т.б.). I -II ғасырдан бастап кейінгі скифтер қорымдарында асты кесілген қабірлер пайда болды. Олар жерлеу құрылыстарының басым түріне айналады. Сармат мәдениетінің белгілері таралуда: құйылған хош иісті заттар, таңбалар, айна кулондар, моншақтармен киім тігу дәстүрі және т.б. II-ші ғасырдың аяғы - III-ші ғасырдың басында кейінгі скифтердің қорымдары сарматтық кейіпке енеді. 2) Алма және Белбек өзендерінің аңғарларындағы қорымдар (Скалистое II, III; Белбек I – IV; Танковое). Олар III ғасырдың 2 – 1 жартысына жатады. (б.з.д.II ғасырдағы Склисти II және біздің заманымыздың I - III ғасырдың ортасындағы Белбек IV қоспағанда). Дала сарматтарына тән қорғандардан айырмашылығы, бұл қорымдардың барлығы топырақ болып табылады. Олар кейінгі скифтерден скифтерге тән белгілердің болмауымен ерекшеленеді. 3) Нейзац, Дружное, Инкерман, Чернореченский, Озерное III, Суворово зираттары, т.б.) Негізінен бұл ескерткіштер III – IV ғасырларға жатады. Нейзацкий және Чернореченск қорымдарының қорымдары II – IV ғасырларға жатады. Қорымдар түгелдей тас төселмеген, елді мекендер жоқ. Бұл топтың басты ерекшелігі – «Аландықтардың» Т-тәрізді белгісінің болуы.Олар ұзын тік бұрышты кіреберіс шұңқырдан және дромоспен – тар дәліз арқылы жалғасқан төртбұрышты жерлеу камерасынан тұрды. Мұндай скрипкалар Қырым қорымдарында III ғасырдан бері сақталған. IV ғасырда олар осы топтың барлық қорымдарында жерлеу құрылыстарының басым түріне айналады. Олардың пайда болуы Солтүстік Кавказ аландарының Қырымға ілгерілеуімен байланысты. Сонымен қатар, олар төсеніштерге, төртбұрышты шұңқырларға, иықты қабірлерге және тақтай қабірлерге жерленген. Кіреберіс тесіктерін таспен толтыру дәстүрі жоқ. Жылқы қорымдары бар. Қабір бұйымдары көне қызыл әйнектелген керамика, құйылған ыдыстар, шыны ыдыстар, киім-кешек бұйымдары (тоғалар, белдік ұштары, түйреуіштер, моншақтар), қару-жарақ (семсер, қанжар, найзаның ұштары және т. т.б.), зергерлік бұйымдар (сақиналар, білезіктер, кулондар, сырғалар) т.б. заттар табылған. Новочеркаск қаласының маңындағы Хохлач обасынан патшаның әйелiнiң немесе тұтқын әйелiнiң қабiрi табылды. Қабiрден, сырттан алып келiнген ыдыстар, күмiс заттар, алтын мен қоладан жасалған зергерлiк бұйымдар – алқа, кубок, бiлезiк және құты шықты. Олардың көпшiлiгi аң стилiнде өрнектелген. Жоғарғы жағында ешкi, бұғы, өсiп тұрған ағаш бейнеленген, ал ортасында – халседоннан салынған әйелдiң басы бар диадеманы ерекше айтуға болады. Кезiнде киiмдерге тiгiлген алтын iлмешектер қабірлердiң байлығын хабарлайды. Сарматтардың қарулары скифтердiкiнен өзгеше. Ұзын семсерлерi ат үстiнен шабуға икемдi. Қанжарларын қайыспен аяғына байлаған. Жебенiң ұштары скифтердiкiндей үш қанатты, бiрақ үлкен. Сармат тайпаларының шығыс бөлiгi Батыс Қазақстанның жерiн мекендеген. Олардан қаншама обалы жерлеулер қалған. ХХ ғасырдың 60-жылдары сарматтардың Қара оба, Жанқала, Лебедевскі секілді жерлеу ескерткіштері зерттелді. Сарматтардың жерлеулерінен темірден жасалған найзаның ұшы, ұзын семсер, екі жағы жүзделген қанжар, мыс қазан, зоаморфты стильде безендірілген құмыра және әртүрлі қыш ыдыстар, шебер безендірілген атәбзелдері табылды. Әйелдердің қабіріне қару-жарақпен қатар түрлі асыл тастардан (сердолик, янтар, хрусталь, т.б.), сүйектен, алтын,күміс, қоладан жасалған әшекей заттары да қойылған. Көп жағдайда тонауға ұшыраған қабірлерде матадан және былғарыдан тігілген киімдердің үстінен тігілген, түрлі формадағы алтын ілмешектердің қалдықтары шыққан.Аралтөбе қорымы 1989 ж. Батыс Қазақстан археологиялық экспедициясы (жетекшісі З.Самашев) ашқан. 1999 ж. алғашқы зерттеу нәтижесінде үш зират қазылды. Бұрын тоналған алғашқы екі зираттан мәйіт қаңқалары мен шыны моншақ, жебе, қанжар сынықтары табылды. Қорымның үш зираты тоналмаған. Зират түбіне шалқасынан, басы оңтүстікке қаратып жатқызылған мәйіттің жанынан жүзден аса жебе салған қорамсақ, қыш құмыра және темір қылыш табылған. Бұл ескерткіштің құндылығы – бұрын-соңды сарматтар дәуірінің (б.з.б. 4 – б.з. 2 ғ-лар) ескерткіштерінде қылыш емес, тек семсер мен қанжарлар ғана табылатын, ал қылыштың пайда болу кезеңі Еуропада аландар кезеңімен (4–5 ғ-лар), ал Азияда көне түркі тайпаларының әскери істерінің дамуымен байланысты қарастырылатын. Демек, қайқылау қылыштың шығу кезеңі біраз тереңдетіліп, оны аландар емес, осы көне Атырау өңірінде өмір кешкен сармат тектес халықтардың тарихымен тікелей байланыстыруға мүмкіндік туып отыр. Үшінші қазылған зираттың да отандық археология үшін әкелер жаңалығы мол болды. Ол – осы арадан Қазақстан тарихы үшін үшінші алтын адамның табылуы еді, дәлдеп айтсақ, аталмыш зираттан сол баяғы сармат дәуіріне жататын ерлі-зайыпты адам мен олардың аяқ жағынан екі жылқы және қыран тақылеттес құс қаңқалары кездесті. Кезінде біраз тоналған бұл зираттың басқаларға қарағанда ерекшелігі әлгі адамдардың, әсіресе, отағасының кеуде киімі өте бай асыл бұйым – алтын әшекейлермен безендірілген. Керек десеңіз шашын түйген байламшасы, жанында жатқан қару-жарақ, қорамсақ жиектері, асатаяқ тұтқасындағы самұрық бейнесіне шейін алтынмен апталып, оймышталған. Шалбарының екі қапталы, балағының төменгі жиегі бағалы металмен жиектеліп, көмкерілген. Ал әйелі жанында сырға, сақина, басқа да әшекей бұйымдар сақталған. Тоналғанға дейін жерленген адамдардың киім-кешегі өте бай асыл бұйымдармен, көркем әшекейлермен безендірілген, қару-жарақтан басқа абыздың асатаяғы, т.б. болған. Аралтөбе (Атрау обл.) обадан табылған батырының қабiрi кезiнде тоналғанына қарамай сарматтардың мәдениетiн және қоғамдық тұрмысын көрсететін мол материал бердi. Батырдың семсерi мен қанжарының қындары, асатаяғының басы, жебе салатын құтысының (қорамса) сырты алтынмен апталған. Ал үстiндегi киiмiнiң сыртынан ромба тәрiздес алтын iлмешектер тiгiлген. Герасимов зерханасында қалпына келтiрiлген батырдың бас сүйегi сарматтардың нәсiлдiк тегiн анықтауға көмектеседi. Кезiнде скифтердiң жойылуына себепшi болған сармат тайпасы б.з. Ш ғасырда шығыстан қоныс аударған тайпалармен бірге, ғұндармен қосылып, батысқа қарай жылжып, Еуропаға дейін жеткен деген мәліметтер бар. жүктеу/скачать 35.93 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|