ТАҚырыптық жоспар тақырып атауы

Экономикалық мамандықтарына дайындалатын студенттерге арналған «Табиғат пайдалану экономикасы» пәнінің басты мақсаты табиғат пайдаланудың тиімді жолдарын таңдау үшін табиғат қорғау шараларының экономикалық тиімділігін анықтау, табиғат ресурстарын бағалау, табиғат пайдалану тиімдерін, шығындарын, табиғатқа келтірілетін зияндарды есептеу тәсілдерін үйрету, сондай-ақ табиғат қорғау мен пайдаланудың экономикалық әдістерімен таныстыру. Мұнда мынадай мәселелерге баса назар аударылады.

• 
  аталған мәселелерді кешенді зерттеу және олардың танымдық негіздерін айқындау;
  
• 
  табиғат кешендерінің өзара байланысын, қоғамдық өндіріске қатынасын анықтау;
  
• 
  қоғамның тұрақты дамуын қамтамасыз ету үшін табиғат пайдаланудың экономикалық, экологиялық, әлеуметтік салдарын және нәтижелерін ескере отрырып, табиғатты тиімді пайдалану мен қорғау мәселелерін шешуге студенттерді үйрету.
  

1. 
   Табиғи орта және табиғат ресурстары, оларды сұрыптау.
   
2. 
   Табиғи орта, табиғат ресурстары және экономикалық даму.
   
3. 
   Табиғат пайдалану экономикасының қоғамдық, техникалық және жаратылыстану ғылымдары мен байланысы.
   
4. 
   Пәнді оқытудың мақсаты және міндеттері.
   
5. 
   Табиғат пайдаланудың негізгі принциптері және заңдылықтары.
   

Қазақстанда табиғат пайдалану құқықтық негіздері және заңдар /кодекстер/

1. 
   Табиғат ресурстары және табиғи орта- қоғамның тұрақты экономикалық даму негізі.
   
2. 
   Қазақстанда табиғат пайдалану: міндеттері және болашағы.
   
3. 
   Табиғат сыйымдылығы, табиғи ортаға келетін зиян және табиғат қорғау шығындары.
   
4. 
   Табиғат пайдалануды реттеудің құқықтық негіздері.
   

1. 
   Мәселелерді және кейстерді талқылау.
   

Табиғи ортаның сыйымдылық потенциалы және оны экономикалық бағалау. Сыйымдылық потенциалын иелену және табиғи ортаға ластанушы заттар шығарылуын реттеу негіздері.

1. 
   Табиғат ресурстарын экономикалық бағалаудың мәні, мағынасы және атқаратын қызметі.
   
2. 
   Экономикалық бағалаулар түрлері.
   
3. 
   Экономикалық бағалау танымы және қағидалары.
   
4. 
   Экономикалық бағалау көрсеткіштері, әдістері және ескерілетін факторлар.
   

1. 
   Шеткі /жоғарғы/бес, келтірілген шығындарды, рентаны ангықтау әдістері.
   
2. 
   Мәселелерді және кейстерді талқылау.
   

1. 
   Қазақстанның минералдық шикізат қоры және оны тиімді пайдалану мәселелері.
   
2. 
   Минералдық шикізат қорын бағалау ерекшеліктері.
   
3. 
   Бағалау белгісі, әдістері, көрсеткіштері.
   
4. 
   Кен кондициясын, пайдалану қорын игеру мерзімін анықтау.
   

1. 
   Минералдық шикізат қорын экономикалық бағалау әдістері.
   
2. 
   Жер қойнауының байлығын қорғау, тиімді пайдалану мәселелерін талқылау.
   

Жерді тиімді пайдалану мәселелері. Жер қорын қорғау, тиімді пайдалану бағыттары. Жердің табиғи және жасанды өнімділігі. Салыстырмалы өнімділік, табыс, пайда, рента және тиімділік көрсеткіштері. Жерді қалпына келтіру құны және экологиялық бағалау. Жер қатынастарын басқару құқықтық негіздері, экономикалық механизм.

1. 
   Қазақстан ресурстары, оның сипаты.
   
2. 
   Жер қорын қорғау, тиімді пайдалану мәселелері.
   
3. 
   Экономикалық бағалау ерекшеліктері.
   
4. 
   Ауыл шаруашылық жерлерін бағалау әдістері.
   
5. 
   Баға және жаңғырту құны.
   

1. 
   Жердің өнімділігі, топырақ бонитеті, жер рентасы, экономикалық зиян, рекультивация шығындары.
   
2. 
   Ауыл шаруашылық жерлерін экономикалық бағалау, тиімді пайдалану бағытын анықтау.
   
3. 
   Мәселелерді, кейсті талқылау.
   

Судың табиғаттығы, адам өміріндегі маңызы. Қазақстан су ресурстары және оларды пайдалану. Су қорғау және тиімді пайдалану шаралары. Су ресурстарын бағалау: белгісі, көрсеткіштері және әдістері.

Су қорын кешенді, үнемді пайдалану экономикалық тиімділігі. Су қорын қорғау, қалпына келтіру, тұтыну шығындарын есепьеу.

Су көздерінің ластануынан болатын және ластануды болдырмау шаралары. Судың ластануынан болатын экономикалық зиянды анықтау және су қорғау шараларының экономикалық тиімділігін есептеу.

1. 
   Қазақстан су ресурстары, оларды қорғау және тиімді пайдалану мәселелері.
   
2. 
   Су қорын экономикалық бағалаудың ерекшеліктері.
   
3. 
   Экономикалық бағалау белгісі, көрсеткіштері және әдістері.
   

1. 
   Су көздеріндегі шығындарды, сумен қамтамассыз ету шығындарын анықтау.
   
2. 
   Су рентасын есептеу.
   
3. 
   Мәселелерді және кейсті талқылау.
   

Қазақстан жайылымдарының қоры, оларды қорғау, молайту мәселелері. Дәрілік, техникалық өсімдіктерді қорғау және тиімді пайдалану.

1. 
   Қазақстанның орман ресурстары, оларды қорғау және кешенді пайдалану мәселелері.
   
2. 
   Орман ресурстарын экономикалық бағалау ерекшеліктері және әдістері.
   
3. 
   Баға, өсіру құны және экономикалық бағалау.
   
4. 
   Басқа биологиялық ресурстар, оларды қорғау, молайту және тиімді пайдалану.
   

1. 
   Орман қорын қорын қорғау, бағалау экономикалық әдістері.
   
2. 
   Мәселелерді және кейсті талқылау.
   

1. 
   Атмосфераның ластануы және оны қорғау мәселелері.
   
2. 
   Атмосфераның ластануынан болатын экономиалық зиянды есептеу.
   
3. 
   Әуе кеңістігінің сапасын бағалау.
   
4. 
   Атмосфера қорғау шараларының экономикалық тиімділігін арттыру.
   

1. 
   Экономикалық зиян шамасын есептеу.
   
2. 
   Атмосфера қорғау шараларының экономикалық тиімділігін анықтау әдістері.
   
3. 
   Мәселелерді, кейсті талқылау.
   

1. 
   Табиғат ресурстарын кешенді пайдалану
   
2. 
   Кешенді экономикалық бағалау: белгісі, көрсеткіштері, әдістері және ескерілетін тиімдер.
   
3. 
   Табиғат ресурстарын кешенді пайдалану тиімділігін анықтау.
   

1. 
   Табиғат ресурстарын кешенді пайдалану экономикалық тиімділігін есептеу. Варианттарды таңдау.
   
2. 
   Мәселелерді талқылау.
   

1. 
   Табиғат пайдаланудағы ҒТЖ, оларды жетілдіру өндірісте қолдану мәселелері.
   
2. 
   Өндірісті экологизациялау: мағынасы, көрсеткіштері, экономикалық тиімділігі.
   
3. 
   Қалдықсыз, аз қалдықты өндіріс. Қалдықтарды залалсыздандыру, пайдалану мәселелері.
   

1. 
   Қалдықтарды пайдалану, экологиялық таза өндірістің, өнімдердің тиімділігін анықтау.
   
2. 
   Мәселелерді, кейсті талқылау.
   

Жер қойнауының, байлықтарын /минералдық шикізат/ қорын пайдалану төлемдерінің ставкаларын анықтау әдістері. Жер, су, орман қорын пайдалану төлемдері.

Табиғи ортаны ластағаны үшін алынатын төлемдер: нормативтерін белгілеу, төлем алыну тәртіптері.

Шекті шамада және шектен артық табиғат ресурстарын ыцсырап еткені үшін, табиғи ортаны ластағаны үшін алынатын төлемдер.

1. 
   Төлемдерді топтастыру, сұрыптау, анықтау принциптері, атқаратын қызметтері.
   
2. 
   Жер қойнауы ресурстарына төлемдер.
   
3. 
   Табиғи ортаны ластағаны үшін төлемдер.
   

1. 
   Төлем нормативтерін және шамасын анықтау.
   
2. 
   Төлем белгілеу, алу мәселелерін талқылау.
   

Табиғат ресурстарын тиімді пайдалануға ынталадыратын, жауапкершілігін арртыратын экономикалық механизм мен тетіктер жүйесі: рұқсат, лицензия, сертификаттар беру; төлемдер белгілеу; амортизация, баға, қаржы несие саясаты; жеңілдіктер, сыйлықтар беру; экологиялық қорлар; ластау құқығын сату, сатып алу нарықтық қатынастарын енгізу т.с.с.

1. Табиғи ортаны қорғауға, табиғат ресурстарын тиімді пайдалануға ынталандыратын экономикалық механизм мен тетіктер және оларды қолдану:

– баға, амортизация саясаты;

– қаржы-несие тетіктерін қолдану;

– салықтар мен төлемдер;

– жеңілдіктер мен салықтар;

– нормалау, сертификаттар, лицензия т.б.

Семинар жоспары /2 сағ/

1. Мәселелерді, кейстерді талқылау.

Басқару жүйелері, әдістері, міндеттері. Әкімшілік-құқықтық реттеу, экономикалық реттеу және нарық қатынастарын кеңінен қолдану. Басқарудың танымдық, құқықтық негіздері және қолданылатын әдістері, табиғат қорғауды, пайдалануды жоспарлау, нормалау, ережелер, тәртіптер бекіту. Табиғат кешендерінің мониторингі, есептелуі. Экологиялық сараптаулар. Макро-және-микро деңгейіндегі менеджмент. Басқарудағы ғылымның рөлі экономикалық есептеулер.

1. Табиғат пайдалануды басқарудың танымдық, құқықтық және тәжірибелік негіздері.

2. Басқарудың әкімшілік жүйесі.

3. Экономикалық басқару әдістер жүйесі.

4. Нарық қатынасына өту кезінде басқару механизмін жетілдіру.

Семинар жоспары /2 сағ./

1. Табиғат пайдалануды жоспарлау, болжау.

2. Басқару шешімін қабылдау мәселелерін талқылау.

Әдебиеттер: 1, 4, 12, 13, 15, 16.

14 ТАҚЫРЫП. ТАБИҒАТ ҚОРҒАУДЫҢ БҮКІЛӘЛЕМДІК ЖӘНЕ

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ
Жер атмосферасының жылынуы, озон қабатының ыдырауы. Әлемдік ластауларды болдырмау шараларын экономикалық басқару механизмі. Табиғат қорғау жөнінде халықаралық келісімдер және ұйымдар. Атмосфера ауасын, мұхиттарды, су ресурстарын, ғарыш кеңістігін қорғау мәселелері.

Табиғат ресурстарының сарқылуы туралы пікірлер. Әлемдік даму моделдері. Экология және қоғамдық даму: қайшылықтары, тоқырау. Халықты азықпен, ауызсумен қамтамасыз ету мәселелері.

«Қазақстан 2030» даму стратегиясы және табиғат қорғау мен пайдалану мәселелері. Салауатты өмір салтын қалыптастыру.

Табиғат қорғау, пайдалану саласында халықаралық қарым-қатынастарының қалыптасуы, негізгі принциптері мен бағыттары. Экологиялық қауіпсіздік және тұрақты даму.

1. Табиғат қорғаудың халықаралық мәселелері.

2. Табиғат ресурстары және әлемнің дамуы.

3. Қазақстан табиғат ресурстары және даму стратегиясы.

Семинар /практикалық/ сабақтарға дайындық кезінде студенттер тыңдаған дәрістерін пайдаланды және ұсынылған әдебиеттерді оқуы қажет. Оқулықтар, оқу құралдарымен қоса қарастырылған мәселелер бойынша ғылыми мақалаларды оқып, Қазақстан Республикасының заңдарымен, нормалық құжаттарын білу керек.

Семинар сабақтарында мәселелерді талқылауға топтағы барлық студенттер қарастырылады, сөйтіп семинар пікірталас түрінде өткізіледі. Айтылған әртүрлі пікірлер, мәселеге балама көзқарастар, қосымша ақпараттар қызығушылық тудырады және әрбір студенттің білімін бағалауға мүмкіндік береді.

Практикалық сабақтарда табиғат ресурстарын экономикалық бағалау, экономикалық зиянды есептеу, табиғат қорғау шараларының экономикалық тиімділігін анықтау есептері, табиғат пайдалануды басқару механизмдері қарастырылады. Кейстер бойынша табиғат қорғау жағдайлары және соған байланысты ұйымдастырушылық, басқарушылық шешімдер қабылдау қарастырылады.

Дәрістерге түгел қатысу семинар мен практикалық сабақтардағы белсенділік, баяндамалар, рефераттар даярлап, конференцияларда сөйлеу студенттерге емтиханнан сынақсыз өтуіне мүмкіндік береді.

Табиғат қорғау және табиғат ресурстарын тиімді пайдалану ең маңызды мемлекеттік міндеттерінің бірі болып табылады. Табиғи ортаға зиянды антропогендік әсерлерді жоюға, азайтуға және тиімді пайдалануға бағытталған барлық өндірістік-шаруашылық әрекеттер табиғат қорғау шаралары болып табылады.

Курс бойынша практикалық сабақтардың мақсаты – «табиғат пайдалану экономикасының» теорияларын терең ұғыну және оны іс-тәжірибеде қолдануды үйрену.

Әдістемелік нұсқауларда табиғат ресурстарының жеке түрлерін: минералдық шикізат, ауыл шаруашылық, жер, су, атмосфера қорғау, табиғат ресурстарын тиімді пайдалану шараларын экономикалық бағалау есептері берілген.

Қазіргі жағдайда кен көзін игерудің тиімділігі кеннен өндірілетін өнімдерге сұраныс пен ұсыныс бойынша қалыптасатын нарықтың баға маңызды. Сонымен қатар, нарық қатынастарына өтуге байланысты геологиялық барлау, өндіру жұмыстарын мемлекеттік қаржыландыру жүйесі жойылып келеді. Осыған байланысты минералдық – шикізат базасын дамыту үшін қаржыландырудың басқа көздерін қарастыру керек. Қазіргі кезде банк несиесі және шет елдік инвестиция қаржыландырудың негізгі көзіне айналды. Осы жағдайда кен орындарын геологиялық – экономикалық бағалау әдістерін қолдану қажет болады.

Кен орнын пайдалану құқығы үшін төлем пайдалы қазбаның (компоненттің) әрбір түрі бойынша белгілі мерзімге пайдалы қазбадан өндірілетін өнімнің бір өлшеміне немесе өнімнің құрамындағы пайдалы қазбаның (компоненттің) бір өлшеміне тағайындалған үлгілік жарна негізінде анықталады.

Нақты кен орнын пайдалану құқығы үшін төлемнің үлгілік жарнасы – роялти кәсіпорын сататын пайдалы қазбаның немесе одан өндірілетін тауарлы өнімнің бағасының бекітілген тұрақты бір бөлігі (пайызы) ретінде белгіленеді.

Роялти шамасы қазіргі кезде пайдалы қазбалардың көптеген түрлері бойынша шикізат құнының 5-10 % - іне тең. Аса бағалы және сирек кездесетін шикізаттың кейбір түрлері бойынша – 20 %-ке жетеді.

Төлем жарнасын анықтағанда шикізаттан алынатын тауарлардың әлемдік бағасы, әлемдегі орташа өткен жылғы немесе одан ұзақ жылдардағы баға деңгейінде келісімдерге сәйкес қабылданады.

Әлемдік баға деңгейі тауар биржаларының жарияланған құжаттары, әлемдегі басты компаниялардың анықтама бағалары, республикалық мемлекеттік шет елдермен байланысты реттейтін органдардың мәліметтері, сондай-ақ арнайы зерттеулер нәтижесі бойынша анықталды. Сонымен қатар, шикізаттан алынатын тауарлар мен әлемде үлгі ретінде қабылданған тауарлардың арасындағы сапалық айырмашылықтар ескеріледі.

Әлемдік баға мен тарифтер коммерциялық курс бойынша есептеген АҚШ доллары бойынша алынады. Пайдалы қазба кен орнын пайдалану құқығы үшін төлемнің үлгілік жарнасы:

Б₁ = Ц_п + 0,5(Ц_п - Ц_в),

мұнда Б₁ – пайдалы қазба кен орнын пайдалану құқығы үшін төлемнің үлгілік жарнасы;

Ц_п – өнімнің коммерциялық курспен есептенген АҚШ долларымен бағасы;

Ц_в – өнімнің ішкі нарықтағы бағасы;

0,5 – ішкі және сыртқы баға айырмашылығынан пайда болатын, бюджетке алынатын ренталық табыстық бөлігі (тең бөлісу «фифти – фифти» жүйесі бойынша).

Нақты кен орнын пайдаланғаны үшін төлем жарнасы: