Қазақтардың өзара саяси қарым-қатынасы

XVI ғасырда қазақ хандығы солтүстікте құрылған Сібір хандығымен (орталығы Түмен) шектесті. 1563 жылы Шайбани әулеті мен Тайбұғы руы арасындағы ұзақ жылдар бойы жүргізілген күрестен кейін Сібір хандығы Шайбани әулеті Көшім ханның қолына көшті.

Сібір хандығының халқы түркі тілдес қырық рудан құрылған және угар тайпаларының жиынтығынан тұрды. Хандықтың негізгі халқы түркі тілдес «Сібір татарлары» деген атпен белгілі болды. Сібір хандығы Қазақстанмен саяси және сауда байланысын жасап тұрды.

1552 ж. Ресей Қазан қаласын жаулап алғаннан кейін, ол Сібір хандығымен көрші болып шықты. 1581 ж. Ермактың сібірге жорығы басталды. Көшім хан жеңілгенмен, Ермак жеңісті баянды ете алмады, ол 1584 ж,. қаза тапты. Бірақ Сібір хандығы да көтерілмеді. Сөйтіп ол 1598 жылы Ресей құрамына енді.

XVII ғ.екінші жартысында Қазақ хандығының жағдайы нашар болды. Өзара қырқысты пайдаланған жоңғарлар Жетісудың бір бөлігін басып алып осы аймақта көшіп жүрген қазақтар мен қырғыздарды бағындырды. Бұқара әскерлері Ташкентті алып, қазақтарды ығыстыра бастапан кезде, қазақ хандарының бірі Жәңгір Бұқар әміршісін жоңғарларға қарсы күресу үшін әскери одақ жасауға көндірді. Жәңгір жоңғарларға қарсы жорықта 1652 ж. қаза тапты. XVII ғ. 90-жылдарында жоңғарлардың қазақ жеріне шабуылы бәсеңдеді. Бұл кезде қазақ хандығының нығаюы, қырғыздар мен қазақтар арасындағы одақ және оған қарақалпақтардың қосылуы күшті жүрді.


Тәуке ханның тұсында Қазақ хандығы

1680 ж. Жәңгірдің баласы Тәуке (1680-1718) хан болды. Оның тұсында «Жеті жарғы» деген заңдар жинапы құрастырылды. Жеті жарғы көшпелілердің ел билеу заңы болып табылады. Оның негізгі баптарының мазмұны: қанға қан алу, яғни біреудің кісісі өлтірілсе, оған ердің құнын төлеу (ер адамға 1000 қой, әйелге 500); ұрлық, қарақшылық, зорлық-зомбылыққа өлім жазасы кесіледі, жазаны ердің құнын төлеу арқылы жеңілдетуге болады; денеге зақым келтірсе, оған сәйкес құн төленеді (бас бармақ 100 қой, шынашақ 20 қой); егер әйел ерін өлтірсе өлім жазасына кесіледі (егер ағайындары кешірім жасаса, құн төлеумен ғана құтылады, мұндай қылмысты екіқабат әйел жасаса жазадан босатылады); төре мен қожаның құны қарашадан 7 есе артық төленеді; егер ері әйелін өлтірсе, әйел құнын төлейді.

Феодалдық қанау көптеген салық түрін енгізді. Малшыдан зекет, егіншіден ұшыр жиналды. Ең жоғары басқарушы хандар болды. Олар тек Шыңғыс тұқымынан шықты. Феодалдық шартты жер иеленушілік, жерге меншіктің тұрақты түрлері, әсіресе Қазақстанның оңтүстік аудандарында, Сыр бойындағы қалалар аймағында қалыптасты. Олардың сойырғал, иқта, милк, вакуф сияқты түрлері болды. Ханнан тархандық құқық алып, сыйлық жерді иеленушілер онда тұратын егіншілерден, қолөнершілерден өз пайдасына салық жинады. Қазақ қоғамын әлеуметтік-таптық топтарға бөлу негізіне әл-ауқаттылық жағдайынан гөрі, әлеуметтік шығу тегі негізге алынды. Жоғары аристократтық топ ақсүйектерге Шыңғыс әулеттері хандар, сұлтандар, оғландар төрелер, қожалар жатты. Ал басқа халық әл-ауқатына қарамастан қара сүйекке жатқызылды.

Қазақ поэзиясының аса ірі тұлғалары Шалкиіз (15 ғ.), Доспамбет (16 ғ.), Жиембет (17 ғ.). Қазақтың батырлар жыры тарихи оқиғаларға құрылған. Мысалы: Қобыланды, Ер Тарғын, Алпамыс, Ер Сайын, Қамбар батыр дастандары. Ислам діні толық тарады. Араб әліпбиі қолданылды. XVIII ғасырда қазақтар үз жүзге бөлініп өмір сүріп жатты. Әр жүздің өз ханы болды. Кіші жүзді Әбілхайыр, Орта жүзде Сәмеке (Шахмұхамед), Ұлы Жүзде -Жолбарыс, Түркістан қаласын астана еткен Үлкен Орданың ханы Тәуке еді. Қазақ жерінде орталықтанған мемлекет болмауын көршілері өз пайдасына шешуді ойлады. Оңтүстік-батыстан Жайық казактарының қолдауымен Еділ бойындағы башқұрттар, қалмақтар Кіші жүзге тынымсыз шабуыл жасады. Солтүстіктен Сібір казактары тыным бермеді. Орта Азиядағы Бұқара мен хиуа хандықтары да қазақ жерінен дәмелі болды. Олардың бәрінен асып түскен жоңғарлар еді.

XVI ғасырдың соңында ойраттар(қалмақтар) төрт тайпалық бірлестіктен тұрды. Олар Тарбағатайдан Шығысқа қарайғы өңірді алып жатқан торғауыттар, Ертістің жоғары ағысында қоныстанған дербеттер, қазіргі Дихуа қаласының маңындағы хошауыттар, Іле өзенінің жоғары жағындағы шоростар еді.

Қазақтар мен ойраттар арасындағы жайылым жер үшін күрес XV ғасырда-ақ басталды. XVI ғ. соңында ойраттардың шағын бөлігі қазақ ханы Тәуекелге бағынды. 1635 ж. Хонтайшы Батурдың бастауымен Жоңғар хандығы құрылды. Қазақ-жоңғар қатынастары Батур хонтайшы (1634-1654) билік құрған кезде шиеленісе түсті. Онан кейінгі жоңғар хандары (Сенге, халдан) Оңтүстік қазақстанды, маңызды сауда жолдары өтетін қалаларды өздеріне қаратуға тырысты.
Қазақ халқының жоңғарларға қарсы күресі

1718 жылы Тәуке хан қайтыс болып, орнына Болат хан болды. Оның кезінде қалмақтардың қазақ жеріне жорығы күшейді. Бұл жорықтардың табысты болуына шведтің артиилерия сержанты Иоганн Густав Ренаттың әсері күшті болды. 1709 жылы Полтава түбінде орыстардың қолына түскен Ренат Тобыл қаласына айдалды, осында Ертістің бойында Бухгольцтің экспедициясы құрамында Кереку қаласының маңында 1715 жылы қалмақтарға тұтқынға түседі. 1733 жылға дейін қалмақтардың қолында болды. Ол қалмақтарға зеңбірек құюды, баспахана жасап, әріп құюды үйретеді. Жан-жақты әскери дайындығы бар жоңғарлар 1710-1711 жж. қазақ жеріне басып кіріп соғыс жүргізді. Олар 1717 жылы жазда Аякөз өзені жағасында қазақтардың 30 мың жасағын талқандады. Келесі жылы жоңғарлар қазақтарды Бөген, Шаян, Арыс өзендері бойында тағы да қырады.

1723 жылы ерте көктемде жоңғарлар қазақ жеріне тағы да соғысуға келді. Шуна Дабо деген қалмақ басқарған бұл шайқас екі бағытта жүруі тиіс еді. Бірінші бағыт Қаратауды басып өтіп, Шу мен талас өзендеріне шығу болса, екінші бағыт қазақтарға соққы беріп, Шыршық өзеніне жету болатын. Бұл жоспарды іске асыру үшін әскерлер жеті топқа бөлініп, оның бірі Жетісу Алатауының етегіндегі Балқаш көліне құятын төрт өзеннің бойына топтастырылды. Қалмақтың ірі қолбасшысы Амурсана басқарған 70 мың адамнан тұратын екінші бір тобы Іле өзені бойына, Кеген өзенінің солтүстік жағасына, Нарын өзенінің күншығыс жағынадғы Кетпен тауы баурайына орналасты.

Бейғам отырған қазақтар аямай қырылды. Жоңғарлар Жетісуды, Ұлы жүзді қырып-жойып, Ұлы жүз, Кіші жүз жеріне де жетті. Халық басы ауған жаққа шұбырды. Ұлы Жүз бен Орта Жүздің қазақтары Самарқан пен ходжентке қарай шұбырды. Кіші жүз қазағы хиуа мен Бұхараға ағылды. Босқындардың біразы Сырдың сол жағындағы Алакөл маңына топтасты. Халық бұл кезеңді «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» деп атады. «Елім-ай» деген ән туды.

Халық ең соңында бірігудің қажеттігін түсінді. 1728 жылы Әбілхайыр бастапан Кіші жүз жасақтары, Тайлақ батыр, Саурық батыр бастапан әскерлер Ырғыз уезінің оңтүстік шығыс бетіндегі Бұланты өзенінің жағасында «Қара сиыр» деген жерде қалмақтарға қарсы соққы берді.

1730 жылы көктемде Балқаш көлі маңында тағы соғыс басталды. Бөгенбай, Қабанбай, Наурызбай, сияқты батырлар бастапан қазақ жасақтары жоңғарларға аяусыз соққы берді. Бұл жер кейін «Аңырақай» деп аталып кетті. Шуно Дабо бастапан қалмақтар Іле өзені бойымен шығысқа қарай қашуға мәжбүр болды. Қазақ жерін азат ету жолындағы соғысты жеңіспен аяқтау үшін Үш жүздің әскерлері Шымкентке таяу Ордабасы деген жерге жиналды. Қолбасшы болып Әбілхайыр мен Бөгенбай сайланды.

Осы тұста Тәуке ханның баласы Үлкен Орда иесі Болат хан қайтыс болды. Таққа талас басталды. Болат ханның інісі, Орта Жүздің ханы Сәмеке (Шахмұхамед) тақтан үміткер болды. Сондай-ақ қалмақты қыруда үлкен ерлік танытқан Кіші жүз ханы Әбілхайырда тақтан дәмеленді. Алайда аға хан болып Болаттың үшінші ұлы Әбілмәмбет сайланды. Әбілхайыр бұған наразы болып, майдан шебінен әскерін алып кетті. Сәмеке де Шу бойымен Бетпақдалаға қарай өз әскерін алып кетті. Жоңғарларға қарсы майдан әлсірей бастады. Ұлы Жүздің ханы Жолбарыс жоңғарлармен мәмлеге баруға мәжбүр болды.

Осы тұста әрбір жүздің ішінде феодалдың бытыраңқылық күшейді. Кіші жүз сұлтандары Батыр мен Нұралы (Әбілхайырдың баласы) өз алдына ел биледі. Сол сияқты Орта жүзде Күшік пен барақ сұлтандардың да өз иеліктері болды. Қазақ хандығының Бұхара, хиуамен қатынасы да нашар болды. Еділ өзені бойында қалмақтар мен башқұрттар Кіші Жүздің жеріне шабуыл жасап, үнемі қауіп туғызды.
Абылай ханның тұсында Қазақ хандығы. Абылай хан.

1742 жылы 20 тамызда Ор қаласында Ресей, жоңғар және қарақалпақ, қазақтардың Кіші, Орта және Ұлы жүздің өкілдері қатысқан келіссөз жүргізілді. Онда Ресей өкілі қазақ пен жоңғар арасындағы қақтығысқа байланысты уәж айтпақшы болды. Бірақ жоңғарлар оны тыңдаған жоқ. Олар орыс қамал-бекіністеріне, қазақ қоныстарына жақын жерде 20 мың әскер ұстап, қазақты мазалауын қоймады. Ендігі жерде қазақтар өз күшіне ғана сенуіне тура келді. Осы идеяны орнықтыруға Абылай хан зор күш жұмсады. 1711 жылы дүниеге келген Абылай Уәлиұлының бастапқы есімі Әбілмансұр болды. Ол жастай жетім қалды. 1731 жылы жоңғарлармен шайқаста көзге түсті.

Жоңғарияның ханы Қалдан Серен 1745 жылы өліп, оның мұрагерлері таққа таласты. Осы кезде оған Цинь империясы тиісе бастайды. Абылай осы сәтті пайдаланды. Ол сыр бойындағы қалаларды азат етуге кірісті. Ол бұл жорықта қазақ әскерлерін үш топқа бөлді. Оның бірінші тобын Қанжығалы Бөгенбай мен Үмбетей жырау басқарды. Бөгенбай басқарған 10 мың әскер Түркістанның солтүстік жағына, Созақ бекінісіне барып тиісуге тиіс еді.

Екінші қолды Жәнібек батыр басқарды. Оған Тәтіқара жырау қосылды. Олар Сырдың төменгі ағасына қарай кетті. Үшінші негізгі қолды Абылайдың өзі басқарды. Жорыққа қатысушылар Шиелі, Жаңақорған бойымен Түркістанның күнбатыс жағына қарай жылжыды. Бұл топта Қабанбай, Баян, Сырымбет, Малайсары, Жанұзақ болды.

Жоңғар әскерін басқарған Қалдан Сереннің ортаншы ұлы Цевен Доржи де өз әскерін үшке бөлді. Ол өзінің басты күшін Абылайға қарай бағыттады. Оның қару-мылтығы, түйе үстіне орнатқан 15 зеңбірегі бар еді. Қазақ жасақтары сойыл, шоқпар, садақпен қаруланды.

Цевен Доржи өзінің ауыр қолымен Абылай әскерлерінен бұрын келіп, Жаңақорғанға бекініп алды. Абылай Жаңақорған бекінісін алуды Қабанбайға тапсырды. Сырымбетті оң жақ қанатқа, Баянды әскердің сол жақ қанатына қойды. Олардың сыртынан үш мың қолы бар Малайсары, Оразымбет батырлардың әскерін топтастырды. Бұл соғыс екі айға созылды. Қазақ әскерлері Жаңақорғанды, Шымкентті жаудан тазартты. Түркістанға дейін жетті. Бөгенбай басқарған әскерлер Созақ пен Сайрамды босатты. Батыр Баян Талас өзеніне дейін барды. Жәнібек батырдың әскерлері қарақалпақ жерін босатып, қалмақтарды Сырдың жоғарғы сапасына шегіндірді. Амалы таусылған Цевен Доржи Абылайдан бітім сұрауға мәжбүр болды. Келісім бойынша Созақ, Сайрам, Манкент, Шымкент қалалары Әбілмәмбеттің қарамағына өтті. Түркістан туралы мәселе кейінірек шешілетін болды. Абылай бұл жолғы жеңістерін жоңғар хандығының күйреуінің бастамасы деп есептеді. 1745 жылғы соғыс осымен бітті. Қазақ жерін қалмақтардан толық тазарту мақсатымен Абылай бастаған қазақ жасақтары 1750 жылы жауға жоңғар қақпасы маңында оңдырмай соққы берді.

1755 жылы жоңғарлар бірнеше ұсақ иеліктерге бөлініп кетті. Осыдан кейін 1758 жылы Жоңғар мемлекеті құлады. 1758 ж. Цинь қытайлары Шығыс Түркістандағы қазіргі Синь-Цзянь жерін басып алды. Цинь империясының батыс шекарасы қазақ жерімен шектесті. Қытайлар дүркін-дүркін шабуыл жасап қазақтарға тыным бермеді. Абылай келісімге келу туралы Пекинге адамдар жіберді. Сөйтіп, Қытаймен сауда, экономикалық қатынас орнату жолдарын іздестірді. Ол Ресеймен де қарым-қатынас орнатты.

1771 жылы Әбілмәмбет хан өлгеннен кейін, Түркістанда Абылайды Орта жүздің ханы етіп сайлады. Бір жылдан кейін 1772 жылы вице-канцлер М.Л. Воронцовтың жарлығымен Абылайға арналып Есіл өзеніне таяу жерде Жаңғызтөбеге ағаш үй салынды. Абылай 1780 жылы мамыр айында Ташкентте 69 жасында қайтыс болды. Орнына Уәли сайланды.

Бурындык (1480-1511), Касым (1511-1523) хан. После смерти создателей казахской государственности Керея и Жанибека их дела продолжили преемники. Крупными властелинами и полководцами зарекомендовали себя сын Керея Бурындык и сын Жанибека - Касым. В упорной и длительной борьбе за сырдарьинские города и оазисы они сумели навязать свою волю Абулхаир-хана Мухаммаду Шайбани. Что касается борьбы за власть в степи, то тут Мухаммад Шайбани и вовсе не в силах был противостоять казахским ханам. К концу XV века в состав Казахского ханства были включены города Сузак, Сауран, Сыгнак, а также часть Присырдарьинских оазисов. Это дало возможность объединить государство в целом. К исходу XV века расширились первоначальные границы. В его состав вошли Западное Семиречье, в котором начало образовываться впервые казахское ханство, города Южного Казахстана, предгорья Каратау с прилегающими степными районами, низовья Северного Приаралья и Сырдарьи, почти весь Центральный Казахстан. Под начало Бурындыка и Касыма перешли и продолжали переходить все новые казахские племена и роды. Росло число союзников за счет инородных племен, в частности, ногайских. К началу XVI века Казахское ханство занимало огромную территорию, на которой ранее располагалась Ак-Орда (Кок-Орда), и значительная часть Моголистана. Если первые казахские ханы Керей и Жанибек в равной степени распространяли свое влияние на государство, то среди их сыновей лидировал Касым, сын Жанибека. При нем, в первой четверти XVI века Казахское ханство достигло наивысшего могущества. Одаренный правитель, гибкий политик, удачливый полководец хан Касым всегда с выгодой для себя и своего государства использовал складывающуюся ситуацию.

Своеобразна история соперничества и раздела власти между Касымом и Бурындыком. Здесь не было ни попыток насильственного устранения соперника, ни особых интриг. Бурындык был достаточно влиятелен, силен и энергичен, но Касым еще влиятельнее. Фактически власть находилась в его руках, хотя он был лишь султаном, а Бурындык - ханом. Терпеливый и дальновидный Касым старался находиться в отдалении от Бурындыка, чтобы не обострять с ним отношений. Такая тактика спокойного выжидания принесла успех Касыму. Невольное соперничество закончилось в его пользу. Касым был признан ханом, а Бурындык, отвергнутый подданными, с горсткой верных людей покинул государство. Касым сумел утвердить свое владычество над огромными просторами казахских степей. В его подданство переходили все новые массы казахов - кочевников. Границы ханства продолжали шириться. Впервые со времен нашествия Чингис хана в одном государстве сошлись все казахские племена и роды. Число подданных Касым хана непрерывно росло и достигло миллиона человек. Став самостоятельным и независимым, ханство Касыма приобрело известность в Европе, завязало дипломатические отношения с Московией, Русским государством, другими государствами. Крымский хан писал в это время турецким правителям о вызывающем беспокойство расширении Казахского государства на Запад. Беспокойство было не напрасным. Касым продвинулся в западном направлении, воспользовавшись ослаблением Ногайской Орды. Немало племен и родов этой Орды отошли к Касым - хану, воевали под его знаменами. Границы казахского государства достигли в ту пору северо-запада бассейна реки Урал. Магистральной линией хана Касыма во внешней политике оставалась борьба за упрочнение своего господства над городами при Сырдарье. Касым хан активно участвовал и в среднеазиатских политических событиях. Стержнем их была все та же затяжная война за Присырдарьинские города. Одержав победу над среднеазиатским властелином Мухаммадом Шайбани, Касым-хан забрал в свои руки большую часть городов Туркестана, включая сам Туркестан и Ташкент. Народное предание связывает с именем Касым хана создание законов известных как «Касым ханнын каска жолы» (Чистая дорога хана Касыма). Туркестан стал в последующие века резиденцией казахских ханов и одним из важнейших политических центров казахского государства. Нет ничего вечного, Касым умер. Страну захлестнули междоусобицы чингизидов - джучидов, и она стала слабеть. В междоусобицах погиб сын Касыма - хана Мамаш. Могучее при Касыме Казахское ханство уже не являлось централизованным государством. Ханы сменяли друг друга на престоле, а ханство, ослабляемое распрями, приходило постепенно в упадок.
Завершение образования казахской народности.

Этноним казах, жузы. Само слово – казах - возникло в регионе обитания кыпчаков. Первоначально ареал распространения термина – казах - связан с Дешт-и-кыпчаком. Термин КАЗАХ стал употребляться как этноним для обозначения уже сложившейся тюркской народности восточного Дешт-и-кыпчака, Семиречие и южного Казахстана. Эпоха завершения процесса формирования казахской народности. Образование казахской народности ускорил длительный и сложный путь сложения единой народности, под именем КАЗАХ. Вначале 16в этническую основу казахской народности составили многочисленные разноязычные в прошлом племена и народы от саков, усуни, канглов, хуннов, тюрков, карлуков, кимаков кыпчаков, доаргынов,кереев, конратов, жалаиров, дулатов и других живших в разное время на территории Казахстана. ЖУЗ - историко-хозяйственный район, до сих пор нет утвердившегося мнения о происхождении термина ЖУЗ.

1.Старший жуз – уйсуны, дулаты, канглы, жалаиры, албаны, суаны, шапрашты, ошакты, сиргели, шанышкылы - Южный, юговосточный Казахстан (район Туркестана и Семиречия).

2. Средний жуз – аргыны, наиманы, кереи, кыпчаки, конураты, уаки – Центральный, северный, восточный Казахстан.

3.Младший жуз – алимулы, байулы, жетиру – западный Казахстан.


Казахское ханство в период правления Хакназар хана 1538-1580 и Тауекел хана 1586-1598гг.

Хакназар-хан. Основными направлениями политической активности ханов казахов второй трети XVI века были юго-восток, где в союзе с киргизами они воевали с могулами и ойратами, а также запад и север, где казахи вступили в сложные взаимоотношения с ногайцами, башкирами, татарами. Успешными вначале были действия в этих направлениях видного казахского хана Хакк-Назара (1538-1580). Он боролся против ойратов и могульского хана Абд ар-Рашида, отстояв на время казахские земли на востоке и юге Семиречья. Для противостояния враждебным действиям сибирского хана Кучума Хакк-Назар установил союзные отношения с узбекским ханом Абдаллахом. Хакк-Назар-хан пытался восстановить право казахов на земли, составлявшие огромную территорию Казахского ханства при его отце Касыме. Но в условиях тяжелой внешнеполитической обстановки задача эта в целом стала невыполнимой. В его время к границам казахских степей приблизилось Русское государство после завоевания Казанского, Астраханского, затем Сибирского ханств. В казахские степи хлынули ногайцы, башкиры, сибирские татары, на Сыр-дарье появились каракалпаки. В Семиречье, тем временем, земли занимали, тесня казахов Старшего жуза, оираты (джунгары). В какой-то период казахские власти контролировали лишь территории к югу от Улутау на Сарысу, в Северном Приаралье, Каратау, в Западном Семиречье, примерно в пределах, показанных в «Книге Большому Чертежу». Казахские роды кочевали на территории Сибирского ханства, выходили в Барабинские степи, населенные в то время чатскими татарами. Перемежались кочевья казахов и ойратов на землях Восточного Казахстана и Джунгарии в зависимости от военных успехов предводителей тех или других народов. А под власть Хакк-Назара на Эмбу, к Аральскому морю, на Сырдарью переходила часть ногайцев, растворившихся затем в казахском Младшем жузе. Хакк-Назар-хану удалось взять под свой контроль земли от Сырдарьи, Приаралья до Эмбы и по левобережью Яика, приняв под свою власть часть ногайских улусов. В намерениях его было продвинуться и далее на запад. Однако на западных, как и северных границах Казахского ханства, препятствием для их расширения стало Русское государство.