Тау бӛктері тҧтасқан жабайы алма болатын

1 

2 
БІРІНШІ БӚЛІМ.
КӚКІНАЙ 
Тау бӛктері тҧтасқан жабайы алма болатын. Соғыс жылдары біз, жас 
балалар, қалың бӛргезге қол-аяғымызды қызыл ала жоса ғып жырғызып, 
ҧзақты кҥнге алмадан алма таңдап, сол бӛктерде тентіреп жҥруші едік. 
Қышқылтым ақ алма тістегеніңде мҧз шайнағандай қаршылдайтын. Сәлден 
кейін тісті қамап қалатын да зар қақтырып бастырмай тастайтын. Сонда да 
жейтінбіз Тапшылықта қабысқан қарынды алмамен болса да істелеп жҧбату 
керек. Ішіміз кӛгеріп, ауырсына ыңқылдап жататын кезіміз де кӛп еді. Қоңыр 
самал соғатын, итмҧрын, қарақат, бӛргездердің неше алуан иісі аңқитын. 
Бірақ ақ алманың — жабайы алманың қымыз иісі бәрінен де ерекше еді. Қай 
жағыңа қарасаң да бҧтақтары сынып кетердей боп иіліп, кӛзді арбаған ақ 
алма сықасып тҧратын. Тістеріміз жарқырап, қашыр-қашыр шайнайтынбыз. 
Кешке қарай ӛрістен қайтқан малмен бірге, алма толы бір-бір дорба-
қоржындарымызды арқалап біз де ауылға бет алатынбыз. Ауылдың желке 
тҧсына жеткенде, жолымыздағы кӛлденең тҧрған жалғыз тҥп ҥлкен алып 
алма ағашты айналып ӛтеміз. Ірі ақ алмалары жерге тҥсіп тӛгіліп жатады. 
Бірақ біз оған жолай алмаймыз. Ӛйткені, бҧралқы қара қаншық соның 
тҥбіндегі ҥңгірді мекендеп алған, жылда кҥшіктейді де, бізді мҥлде 
маңайлатпайды. Жақындап кетсек-ақ ҥңгір тҥбінен тістері сақылдап, 
ырылдап, зәре-қҧтымызды ҧшырады. Қарақаншық жайында балалардың 
арасында рас-ӛтірігі аралас толып жатқан аңыз-әңгімелер де бар, кейде 
бірімізден-біріміз білгішсініп асып тҥсу ҥшін сол әңгімелерді жарыса 
айтатынбыз: Қарақаншықтың анасы қыран бҥркіт пен қҧмай тазыдан туған 
желқҧйын тҧйғын екен, кезінде бҧл тӛңіректе жортқан тӛрт аяқты аңнан аң 
қоймапты, қолтығында қанаты болған кӛрінеді, ал одан туған Қарақаншық та 
соғысқа дейін атағы жер жарған тазы екен; иесі Бәсен соғысқа аттанып, әйелі 
Жайдар кӛрші аудандағы тӛркіндеріне кӛшіп кеткен соң, Қарақаншық далада 
қаңғып қалып қойған; Жайдар ӛзімен бірге әкетпек боп қаншама әуреге 
тҥскенімен Қарақаншық жат жерге баспай қойыпты, тіпті бір жолы Жайдар 
әдейілеп іздеп кеп, қаңғып жҥрген Қарақаншықты шақырып ап, алдына 
ыстық тамақ қҧйып, мойнынан қҧшақтай отырып жылап, кәдімгі адаммен 
сӛйлескендей оған: «Мҧның не, Кӛкінай-ау, менен неге қашасың? Не 
жаманшылығымды кӛрдің? Әлде кӛшкеніме қарсымысың? Бәсенім аман-есен 
қайтқан соң, әлі-ақ қайтып келеміз ғой бҧл жаққа. Оған дейін бір жерде 
болайық та»,- деп назын айтыпты, сӛйтіп, жіппен байлап жетектеп әкетіпті; 
бірақ бірер айдан кейін Қарақаншық ҥйренген жеріне қайта қашып келген 
екен; иемденгісі келген ҥйлердің бірде-біріне жоламай, алып алма ағаштың 
тҥбіндей ескі ҥңгірге барып паналапты, ӛзі алма жеуді ҥйреніпті, жылда 
жазда кҥшіктейді де, кҥшіктері бауырын кӛтерген кезде, ауылдың ҥлкендері 
жиналып келіп, Қарақаншықты бір шетке жасқап тастап, алдына ас қҧяды да 
ӛздері бір-бір кҥшіктен ҥлесіп алып кетеді, сӛйтіп, айналасы екі-ҥш жылдың 

3 
ішінде ауылдағы иттердің тең жарымы Қарақаншықтың тҧқымы боп кетті. 
Ит жайын жақсы білетін Байдалы шал айтыпты деген бір сӛз бар: осы 
Қарақаншықтың кӛп кҥшіктерінің ішінен біреуі ғана тҧқымына тартып қҧмай 
боп тууы тиіс, ал кҥшік дҧрыс қолға тап келсе жортқан аңды қҧр жібермейтін 
нағыз желқҧйынның ӛзі болмақ. 
Біз алым алма ағаштың тҥбінен әрі-бері ӛткен сайын: «Кӛкінай! 
Кӛкінай! Кә! Кә!» — деп Қарақаншықтың шын атын атап шақырамыз. Кейде 
ол ҥңгірден шығып тҧмсығын кӛтеріп біз жақтан жеткен әуені иіскеп қойып, 
қҧйрығын бҧлғаңдатады, ал кейде ҥңгірден тҧмсығын бір қылт еткізеді де, 
қайтып кӛрінбей қояды. 
Бірде Қарақаншық ҥш кҥн қатарынан мҥлде кӛрінген жоқ, із-тҥзсіз 
жоғалды. Біз балалар: «Кӛкінайлап!» — алма ағаштың тҥбінде қаншама 
шуылдасып шақырғанымызбен ҥңгір жақтан еш дыбыс болмады. Ақыры 
біреулеріміз: «Мҥмкін, ӛліп қалған шығар», екіншілеріміз: «Мҥмкін сағынған 
соң Жайдардың артынан іздеп кеткен шығар» — десіп жорамалдар жасадық. 
Бірақ ҥңгірге жақындап, ҥңіліп қарауға ешқайсымыз батпадық. 
Ертеңіне таңертең алып алма ағаштың тҥбінен бӛктерге қарай ӛтіп бара 
жатқанымызда Қарақаншық кӛзімізге оттай басылып ҧшырай кетті. Алма 
жеп жҥр екен. Іші салбырап, біртҥрлі аянышты бҥрсектейді. 
− Әй, әнең қараңдар, Қарақаншықты! 
− Ой, байғҧс-ай, тірі екен-ау! 
− Кӛкінай, Кӛкінай! Кә, кә! 
Бҧл жолы Қарақаншық дағдысынша әуені иіскеп, қҧйрығын 
бҧлғаңдатқан жоқ, тістерін ақситып сақ-сақ еткізіп ырылдап қойды. Ашулы 
тәрізді. 
− Байғҧс, ауру болу керек, бҥрсектеуін. 
− Жоқ, кӛрмейсің бе қарнын, емшектерінің салақтауын, осы дәуде 
болса кҥшіктеген сияқты. 
− Рас-ей! Кҥшіктеген. 
− Ур-ра! Қарақаншық кҥшіктепті! Биылғы кҥшігінің біреуін ін і 
аламыз! Ур-ра! 

4 
Онан соң бәріміз жерге шӛке тҥсіп отыра қап, демдерімізді Ішке тартып 
тың тыңдай бастадық. Ҥңгір жақтан жас кҥшіктердің әлсіз ғана шиық-шиық 
қыңсылағандары естілді. Сол арада дереу ҥйден қалтамызға салып шыққан 
азын-аулақ нандарымызды жинап, Қарақаншыққа тастадық. Байғҧс, әбден 
ашыққан екен, кӛзі қып-қызыл болып «ыр-ыр» етіп нанды қомағайлана 
асайды. 
Бҧл кҥн біз ҥшін мейрам болды. Тӛскейде алма теріп жҥріп айтатын екі 
әңгімеміздің бірі Қарақаншық тӛңірегінде: соның соғыстан бҧрынғы ел 
аузына тараған алғырлық даңқы жайлы, әрқайсымыздың ҥйіміздегі оның 
кҥшіктері туралы, олардың анасына тартқан кейбір ерек қылықтары туралы 
айтып тауыса алмаймыз. Бірімізден біріміз асып тҥскіміз келеді. 
− Байдалы шал айтқан қҧмайы кҥшігі меніңше осы жолы туған болу 
керек,- дейді Сыпатай деген бала білгішсініп.- Ӛйткені, ҥш кҥн бойы 
кӛрінбей жатып кҥшіктеуі тегін емес. 
− Ендеше мен ӛзім осы жолғы кҥшіктерінің ішінен таңдап алам. 
− Мен де осы жолғы кҥшігінен алам. 
− Онда естеріңде болсын, қҧмайы болатын кҥшік ӛте нәзік, әлсіз боп 
туатын кӛрінеді. 
− Ӛй, сен де соғады екенсің. 
− Мен соғып тҧрғам жоқ, со Байдалы шалдың айтқаны. Ӛйткені, кҥшік 
нәзік, әлсіз болса кейін желқҧйын болуы оп-оңай. 
Ӛстіп дуылдасып жҥріп кештің қалай тҥскенін де аңғармаппыз. Дорба, 
қоржындарымызды арқалап ауылға қайттық. Дәл алып алма ағашқа 
таяғанымызда алдымыздан шаң-шҧң айқай, қыз баланың зар қағып жылағаны 
естілді. Жҥгіре басып бәріміз жотаға кӛтерілдік: алып алма ағаштың тҥбінде, 
қолында кӛк шыбығы бар Сыпатайдың апасы Бҥбітай Тоштан деген жетім 
қызды шырылдатып қуып жҥр екен. Тоштан біздерден бірер жас ҥлкен 
тҧлдыр жетім қыз, шешесі жағынан ағайындас болған соң, Бҥбітай оны 
қолына кіргізіп алған еді. Ертеден кешке дейін ҥй шаруасын істететін. Міне, 
сол Тоштан қолында кҥрегі бар, зар еңіреп қашып жылап жҥр. 
− Апатай-ай, апатай… Басқа не айтсаңыз да істейін, бірақ мҧныңызды 
істей алмаймын, апатай… Обал ғой, апатай…- деп жылайды. 
− Мен саған кӛм деймін, жаман қар! Сҥтті ішкізген, нанды жегізген 
сенсің, енді кӛм, кәне! Мынау тілімді ала ма-ей, жоқ на?! — деп, кӛк 

5 
шыбықпен қызды тартып-тартып қалды. 
− Кӛмбеймін, апатай! Кӛмбеймін! Ӛлтірсеңіз де кӛмбеймін! — деп 
Тоштан қолындағы кҥректі лақтырып тастады да, жаңағы біз келген бӛктерге 
қарай шырқырап қаша жӛнелді. 
− Ҧстаңдар, ана қарды! Ҧстаңдар! — деді Бҥбітай соңынан ҧмтылып. 
Біз тегіс дорбаларымызды тастай сала Тоштанның артымнан қуған болдық, 
бірақ сирағы ҧзын қыз жеткізсін бе, лезде қалың бӛргездің арасына кіріп 
адастырып кетті. Оны жер-жебіріне жетіп біраз қарғап, сілеген Бҥбітай алып 
алма ағаштың, тҥбіне қайта оралып, әлгінде Тоштан лақтырып тастап кеткен 
кҥректі алды. Аңтарылып тҧрған біздерге, бҥгін тҥсте Қарақаншықтың есік 
ашық қалған кезде ауыл ҥйлеріне кіріп бір қазан сҥтті ішіп, бір таба нанды 
жеп кеткенін айтты және бҥйте берсе кейін кҥшіктерінің бәрі ҧры боп ӛсіп, 
ауылға ҧры иттер қаптап кетеді деді. 
− Ондай болса мен ол Қарақаншықтың ӛзін де ӛлтіремін,- деп 
қоқиланды Сыпатай. 
Біз ҥңгірге жақын келіп ҥңіліп қарағанбыз: бес-алты жас кҥшік біріне-
бірі ҧйлығып ҧмар-жҧмар боп шиық-шиық қыңсылайды. Қарақаншық бҧл 
маңайдан кӛрінбеді. 
− Әдіре қалғыр, иесі жоқ қаншықтың кҥшіктей бергені қайбір 
жақсылық дейсің,- деп кеп, Бҥбітай ҥңгір аузын кҥрекпен опырып, ішіне 
қарай қҧлата бастады. Ҥстеріне ауыр кесектер қҧлаған жас кҥшіктер жылаған 
балалардай баж-баж шаңҧлдасып қыңсылайды. Бҥбітай қарулы әйел еді, алма 
ағаш тҥбінің лезде астаң-кестеңін шығарып, ҥңгірді жермен жексен ғып бітеп 
тастады. Әуелде қатты қыңсылағандарымен кҥшіктердің ҥні де тез ӛшті. Біз, 
балалар, бір-бірімізге жаутаңдап қарағанымыз болмаса осының бәрін бастан-
аяқ ҥнсіз бақыладық та тҧрдық. Онан соң Бҥбітайға еріп, шҧбап ауылға 
қайттық. Ымырт ҥйіріліп қалған. Артымызға қайырылып қарай береміз. 
− Әне, Қарақаншық келді,- деді бір бала сыбырлай сӛйлеп. 
Алып алма ағаштың тҥбінде жер иіскелеп Қарақаншық жҥр екен. Бір-
екі рет әлдекімді шақырғандай ҥріп-ҥріп қойды, онан соң қыңсылады, жер 
тырмалап ҧлыды. 
Ертеңіне таңертең тҧра сап біз — балалар алып алма ағаштың тҥбіне 
тартқанбыз. Әуелі алыстау тҧрып: 
− Кӛкінай! Кӛкінай! Кә! Кә! — деп шақырып кӛрдік. Бірақ Қарақаншық 
еш дыбыс бермеді, кӛрінбеді де. Біз қорқақтай басып ҥңгірге таяп келдік: 

6 
кешегі Бҥбітай кӛміп, тегістеп кеткен ҥңгір қайта қазылып, іштегі топырағы 
қобырап сыртқа шығып қапты. Жақын кеп ҥңілдік: бірде-бір кҥшік кӛрінбеді. 
Сірә, Қарақаншық әлі де болса кҥшіктерін басқа жаққа қазып әкеткен сияқты. 
Тӛңіректі тегіс шарлап, кешке дейін іздеп кӛрдік, бірақ Қарақаншықты да, 
оның ӛлі кҥшіктерін де таба алмадық. 
Қарақаншық со кҥйі ҧшты-кҥйлі жоғалды. Біз біраз уақытқа дейін сӛз 
қылып жҥрдік те, кейін ҧмыта бастадық. Алып алма ағаштың алмасы ӛзімізге 
қалды. Ҥйден шыға саламыз да, кҥні бойы соның тҥбінде боламыз, асық 
ойнаймыз, онан қала берсе ҥңгірді кеңейтіп, тҥбіне сабан тӛсеп ҥйшік 
жасаймыз. 
Кҥзге қарай алып алма ағаштың ақ алмасы сарғылданып, уылжып пісе 
бастады. Қанша жесең де тісіңді қармамайды. Дорбаға толтырып ҥйге 
әкелгеніңше езіліп кетеді. Ортасынан тіліп, жіпке тізіп қақ жасаймыз. Ауыл 
балалары тегіс жиналып кҥнде тасимыз алманы. Аз кҥннің ішінде алма 
ағаштың алмасы тек биіктегі бҧталарының ҧшар бастарында ғана қалды. 
Созсаң қол жетпейді, сілкісең тҥспейді. Басқа алмалар сарғылданып піскенде, 
әлгі биіктегі алмалардың бір бҥйірлері шиқандай боп қызарып, кӛздің жауын 
алады. «Шіркін-ай!» — деп аузымыздың суы қҧрып қызығамыз. Бір кҥні 
Сыпатай сол ҧшар биіктегі қызыл алмаларды алам деп, тоқтау айтқанымызға 
бой бермей, алып алма ағаштың тӛбесіне ӛрмелеп шықты. Қызыл алмаларға 
жетіп, енді қол соза бергенде, аяғын тіреп тҧрған бҧтақ сынып кетіп, тӛмен 
қарай қҧлап тҥсті. Балалар шу ете қалдық. Жҥгіріп жанына барсақ, кӛкпеңбек 
боп, тыныстай алмай бҥгжиіп қапты. Бір-екі бала аттандап ауылға қарай 
жҥгірді. Ағыл-тегіл еңіреп Бҥбітай жетті. Баласын жерден кӛтеріп алған, 
былқ-сылқ етіп ыңыранғаны болмаса тілге келмеді. 
Сыпатайдың ӛлімінен кейін шешелеріміз бізді алмаға жіберуді қойды. 
Бӛктерге қарай аяғымызды қия басудан қалдық. 
Сол екі арада қыс тҥсті. 
Біздің ауылдың әу баста колхоз боп қалай ҧйысқанын біз — кейінгі жас 
ҧрпақ тек ҥлкендер айтқан әңгімелерден ғана білеміз. Жоңғардың жықпыл-
жықпылдарында шашылған тарыдай қысы-жазы бытырап кӛшіп жҥрген 
кӛшпелі жҧрт жиырмасыншы жылдардың аяғында әр тҧсқа кеп, жиырма-
отыз тҥтіннен бірігіп қоныс теуіп, артельдер қҧрыпты. Сӛйтіп, 
отырықшылыққа айналған. Онан колхоз болған. Ал кейінде туған біздерге 
сол колхоздар адамзат жаралған кҥннен бастап қҧрылғандай боп кӛрінетін. 
«Бай», «кедей» деген сӛздерді ҥлкендер аузынан естігеніміз болмаса, 
мағынасына онша тҥсініп жатпайтынбыз. Біздер ҥшін колхоз бастық бар, 
бригадир бар және қатардағы жәй колхозшылар бар. Бай боп тҧрған ешкім 

7 
жоқ, және бір кезде, яғни біз тумастан не бәрі он-он бес жыл ғана бҧрын 
бҥкіл бір ауылдың малы тегіс бір адамның меншігі болды деген ақылымызға 
онша сыймайтын. Қалайша дейміз: бір адам сонша малға жалғыз ӛзі ғана ие 
болады, колхозшылары болмаса ол малдарын қалай бағады? Әлі жететіндер 
барып ондай адамның ӛзін ҧрып-ҧрып, кӛп малдарын бас салып тартып 
алмай ма екен, дейміз. Сондай-ақ ішерге асы, киерге киімі жоқ тақыр 
кедейлер болды дегенге де сенбейміз. Ондай адам бір-ақ кҥнде аштан ӛліп 
қалмай ма деп ойлайтынбыз. 
Әйтеуір қалай болған кҥнде де біздер ҥшін ӛзіміз тумастан бҧрынғы 
ӛткен ӛмір ертегі-аңыз боп қана кӛрінетін. Ал біздің ауылдың ӛткені аңыз 
әңгімелер ӛте кӛп еді. Кейде соның қайсысының расында да болғанын, 
қайсысының ойдан шығарылғанын айыру қиын болатын. Біздер ҥшін оның 
бәрі де қызғылықты қымбат еді, елтін отырып тыңдайтынбыз. 
Біздің ауыл Алмалы деп аталады, ӛйткені жердің атын, жабайы алма 
сыңсып ӛскен тау бӛктерін солай деп атайды. Колхоз ҧйысқанға дейін бҧл 
тауда жабайы алманы қорек етіп аю ӛріп жҥреді екен. Сондықтан болар, 
кейбір ҥлкендер кҥні бҥгінге дейін жабайы алманы аю алма деп атайды. Ол 
кезде алма жегісі келгендер жҥйрік атпен кеп, алманы ат ҥстінде тҧрып 
жинайды екен. Егер адамның алманы ҥзіп жатқанын бір аю кӛріп қалса, 
қазандай тасты кӛтеріп ап, ақырып қуатын кӛрінеді. Сонда бҥкіл Алмалы 
бойының аюлары тегіс ҥн қосып: «Біздің алмамызда адамзаттың ме қақысы 
бар»,- десіп долданысып, жер-кӛкті азан-қазан етіп, тітірентіп жібереді екен. 
(Әжеміз осы әңгімені айтып отырған кезде біздердің зәреміз ҧшушы еді). 
Бір кӛрімі, біз туған кезде сол ӛріп жҥрген аюлардан із де қалмапты. Ол 
кезден қалған бір ғана белгі, әлгі алып алма ағаштың тҥбіндегі ҥңгір ғана. 
Оны аюлардың патшасы мекендепті. Екі адамның қҧшағы әзер жететін кәрі 
алма ағаш о баста киелі саналған кӛрінеді. Ары ӛткен, бері ӛткен кӛшпелі ел 
әлгі киелі ағашқа қызыл байлап, яки теңге тағып ӛтетін бопты. Ал аюлардың 
патшасы сол ғҧрыпты тҥсініп, ондай адамға тимейді екен. 
− Ол алма ағаштың тҥбінен ӛткендеріңде ең болмаса шҥберек іліп кетіп 
жҥріңдер,- деп қоятын әжеміз. 
− Тҥу, әже, соған да сенесіз бе? Киелі тҥгі де жоқ,- дейтін сондайда 
Нәзира әпкем. 
− Тек әрі! Тіліңді кесейін бе осы! — деп әжем зекіп тастайтын. 
− Әжеміз діншіл адам. Ертелі-кеш аузынан «алласын» тастамайды. Бес 
уақыт намаз оқиды, ең соңында ылғи кҥбірлей сӛйлеп: «Е, жаратқан, 
ондағысына онда, мҧндағысына мҧнда бір ӛзің медет бола кӛр»,- деп қоятын. 

8 
Онан соң жапырлай қарап тҧрған бізге: «О, жаман тҥгелер, кәне, 
алақандарыңды жайып кӛкемізді аман қыла кӛр деп, жақсы тілеу тілеңдер» 
— деп бҧйыратын. Біз жапатармағай қолымызды жайып: «Кӛкемді аман қыла 
кӛр»,- «Кӛкемді аман қыла кӛр»,- деп әлденеше қайталап тілеу тілейтінбіз. 
Сҥмірейе қалған тҥрлеріміз кҥлкілі болу керек, ҥй шаруасын істеп жҥрген 
Нәзира әпкем шыдай алмай мырс ете беретін де, зытып далаға кететін. 
− Осыған бірдеңе кӛрінетін шығар. Ой, пәтуасыз неме! — деп әжем 
оның соңынан кҥйіп-пісіп қалатын. 
Тегінде, әжем мен Нәзира әпкем екеуінің арасында ымыраға келмес 
алшақтық болушы еді. Әпкем әжемнің әрекеттерінің бәріне, әсіресе 
діншілдігіне кҥле қарайтын да, соны сезіп қалатын әжем оған кҥйіп-пісіп ыза 
болатын. 
Нәзира әпкем соғыс басталардың алдында аудан орталығында оқып, 
жетінші класты бітірген. Онан әрі оқыған жоқ. Кӛкем әскерге кетісімен апама 
қолғабыс етем, тӛрт ҧсақ бала мен әжемді асырауға жәрдем етем, деп ҥйде 
қалды. Қысы-жазы апаммен бірге жҥріп колхоз жҧмысын істейді. Осыдан ҥш 
жыл бҧрын ілмиген ап-арық қыз еді, бҥгінде қол-аяғы балғадай бойжеткен 
болды. Кӛрші-қолаң кемпір-шалдың бәрі: 
− Па, шіркін, қыз ӛссе Нәзирадай боп ӛссін. Бір ҥйдің ер-азаматын 
жоқтатпас! — деп тамсанады. Сондайда араға әжем килігеді. 
− Осы жҧрт сҧқтанбаса жҥре алмайды-ау деймін, тҥге. Қызымды 
ауыртасыңдар тфәй деңдер,- дейді. Онан соң ҥйге кіріп, қазандықтың кҥйесін 
саусағына жағып қайта шығады,- Әй, Нәзира, бері келші. 
− Немене, әже? 
− Бері кел! 
Аңқалақтап жҥгіріп келген Нәзира әпкем: 
− Иә, не айтасыз? — дейді әжемнің неге шақырғанын біле тҧра. 
− Еңкейші бері, қҧлағыңа бірдеңе айтайын. 
Нәзира әпкем еңкейген кезде әжем саусағындағы кҥйені оның бір жақ 
шекесіне болар-болмас жағып қояды. 
− Болды, бара ғой. 

9 
− Тҥу, әже-ай, осыған бола жҧмысымнан бӛліп. Маған ешкімнің кӛзі 
де, тілі де тимейді. 
− Тәйт әрі! Кҥпір сӛйлеме! 
Балалық шақтан әсіресе мықтап жадымда қалғаны: кӛктемге қарайғы 
апам мен Нәзира әпкемнің жҧмыстан шаршап титықтап қайтқан кейіптері. 
Кҥн ҧзын соқамен жер жыртып, қара суықта ӛңдері қап-қара боп тотығып, 
шаң-топыраққа батып, әбден қалжырап қайтатын. Апамның белінің 
шойырылмасы бар еді, сол жанына бататын болса керек, қабағы кіржиіп 
кҥйзелген кескінмен ӛзін салқын ҧстайтын, қарсы алдынан жаутаңдап ӛре 
тҥрегелгенімізде ешқайсымызға тҥс жылытып, еркелетпейтін. Ләм-мим 
деместен тас қып байлап алған белін шешетін де пештің іргесіне барып, 
қашан белінің сырқырағаны басылғанша қозғалмай отыратын да қоятын. 
Сонан кейін ғана божылдай қайнаған шәугімді алдына алып, маңдайы терши 
тҥсіп, тҧз қосып, ақ су — шай ішуге кірісетін. 
Тӛсек салып, жатар алдында апам мен Нәзира әпкем екеуі қол 
диірменді орталарына алып, ертең пісіретін нан ҥшін ҥн тартуға кіріседі. Біз 
ҧсақ балалар тауықтың балапандарынша шҥпірлеп кем әжеміздің бауырына 
кіреміз. Бізді ҧйықтату ҥшін әжеміз ҧзақ ертегі бастайды. 
Ҥйдің іші ала кӛлеңке. Жалп-жҧлп етіп сығырайып жанған май 
шамның жарығы қуыс-қуысқа жете бермейді. Ірге жақтар кҥңгірт тартып 
зәремізді ҧшырады, әжемізге қарай тығыла тҥсеміз. «Әже, бері қарап 
жатшы», «Әже, мен жаққа қарашы»,- деп ор тҧстан тартқылап қоямыз. Апам 
мен Нәзира әпкем екеуінің әңгімелері ӛздерінше, қол диірменді бір қалыпты 
баяу ғана айналдыра отырып, колхоздың жҧмысы жайлы, соғыс жайлы екеу 
ара кҥңкілдеп сӛз етеді. Ол екеуінің әңгімелері бізге онша қызықты емес. 
Кейде әжеміз, айтып жатқан ертегісін ҥзіп тастап: 
− Тҧқымды сеуіп болдыңдар ма? — деп сҧрайды апамнан. 
− Жоқ. Кіші Ақбелге ертең тҥсеміз, сонымен боламыз,- дейді апам 
даусын кӛтере ҥн қатып. 
− Тездетсеңдерші, топырақ қҧрғап кетпесін. 
− Адам жетіспей жатыр емес пе. 
− Е, жаратқан бір алла… Кіші Ақбелге биыл не себетін едіңдер? 
− Тары. 

10 
− Ә, жӛн. Ол жерге тары жақсы ӛседі. Баяғыда Жәпіш деген жатақ сол 
Кіші Ақбелге бір қап тары сеуіп, жиырма-отыз қап қып жинап алатын. 
Мҧнан әрі әжеміз ертегісін қайта жалғастырып әкететін. Кейде әжеміз 
апам мен Нәзира әпкемнің әңгімелеріне қҧлағын тҥріп тына қалатын. 
− Сонан кейін не болды, әже? 
− Ары қарай айтсаңшы! — деп біз әр бҥйірден қыңқылдай бастаймыз. 
− Жо, тҥге, қоя тҧрыңдаршы, сӛз тыңдайын. 
Ӛздерінің әңгімелерін әжемнің де тыңдап жатқанын білген Нәзира 
әпкем мҧнан әрі естірте сӛйлейді. 
− Бҥгінгі келген газетте біздің әскерлер Украинаның екі ҥлкен қаласын 
жаудан азат етті деп жазыпты. Дҧшпанның қаншама әскерін, соғыс 
қҧралдарын, техникасын жойған кӛрінеді. Кескілескен ҧрыс дейді. 
− Е, алла, ӛзің жар бола кӛр… Әлгі кӛкеңдер қай жағында жҥрген 
кӛрінеді? 
− Кӛкем Солтҥстік батыс майданда ғой. 
− Әйтеуір, әлгі кескілескен жерден аулақ болсын да, сӛйдеп 
жазсаңдаршы. 
Осы кезде кӛшеден аттандаған әйел даусы шығып, ауыл ҥйдің арасы 
шаң-шҧң болды да кетті. 
− Ойбай, тағы не боп қалды?! Тағы қай сорлының ҥйіне жаманат 
келді?! Нәзира-ау, жҥгір!- деді әжем басын кӛтеріп. 
Нәзира әпкем атып далаға кетті. Апам диірмен тасты тӛңкеріп, 
тартылған ҧнды жинап тегешке салып, ҥсті-басын қаққыштай бастады. 
− Әлгінде кешкісін ғана ауылсоветте болғанымда ешқандай жаманат 
хабар жоқ сияқты еді ғой,- деп қояды. 
Әлден соң Нәзира әпкем қайтып оралды. Кӛзі бағжаңдап ентігін баса 
алмайды. 
− Бҥбітай жынданыпты,- деді. 

11 
− Тек әрі, не дейді?! — деді әжем мен апам қосарлана тіксініп. 
− Рас. Жаңа кешкісін ӛрістен қайтқан сиырын сауыпты да, сҥтін 
астауға қҧйып есігінің алдына шығарын қойып, онан соң ӛзі соған қарап 
мӛлиіп отырған. «Мҧның не?» — десе, «пісіріп отырмын»,- депті. Сӛйтіпті де 
аттандап жылап, ӛзінің бетін ӛзі тырнай бастапты. 
− Астапыралла! — деп кӛкірегін ҧстаған әжем кҥбірлеп дҧға оқыды.- 
Айтып ем ғой, Кӛкінайдың қарғысы жібермес деп, айтып ем ғой. 
Сӛйтіп, келер жылы кӛктемде Бҥбітай жынданды. Ертеден қара кешке 
дейін есігінің алдына шығып отырып алады да зарлап ӛлең айтады. 
Жылайды, кҥйеуінің, баласының аттарын атап аттандап дауыс салады. Ӛзі 
қара қайыстай боп қатып-семіп, тҥрі адам шошырлық кҥйге тҥсті. 
ТОҚТАР МЕН НӘЗИРА 
Сол жылы кӛктемде мен Нәзира әпкемді аңдитын әдет шығардым. 
Оным жақсы ма, жаман ба, дҧрыс па, әлде бҧрыс па,- ол жағын білмеймін. 
Әйтеу, ол ауыл ҥй арасы қайда барса да мен жансызданып, сыртынан 
бақылап жҥрем: ауыл шетіндегі бҧлаққа суға барғанында кӛрінбей соңынан 
ілесіп бҧта-бӛргездердің тасасында тҧрам, екі кештің арасында кӛршілерден 
сҥт, яки ыдыс-аяқ сҧрай кіргенінде бҧрыштағы тасадан және аңдимын. Ол 
болса менің бҧл қылығымды әжем мен апамнан кӛретін, мені ӛзінің соңына 
солар салып қойды деп ойлайтын. Ал шындығында әжем де, апам да маған 
ештеңе айтқан емес, аңдитҧғын менің ӛзім. Себебі соңғы кездерде мына 
ойдағы қауын салатын Шымырбай шалдың баласы — Тоқтар біздің ҥйді 
тӛңіректеп шықпайтын боп алды. Нәзира әпкемнің соңынан қалмайды. Екеуі 
жанаса кетсе-ақ ыржақ-ыржақ кҥлісіп, жәпектеп кеп сӛйлеседі. Не 
сӛйлесетіндерін кім білсін, әйтеуу бірінің-бірі аузына кіріп кете жаздайды. 
Тоқтар — ҧзын бойлы, ақсары ӛңді, сҧлу жігіт. Ҥлкендер оны әлі бала 
дейді, бірақ біздерге ол ҥлкен жігіт сияқты кӛрінеді: биыл ӛзіне мҧрт ӛсе 
бастаған. Оның мҧртын байқамас та едім, бірде біздің ҥйдің алдынан ӛтіп 
бара жатып, есік алдында кҥн шуақта жҥн иіріп отырған әжеме: 
− Амансыз ба, әже?! Деніңіз сау, кҥйлі-қуаттысыз ба? — деп 
амандасқан болатын. Ал ӛзіне бҥйтіп сәлемдескен адамға әжемнің жаны 
қалмайтын әдеті. 
− Әй, бҧ қай баласың? — деген. 

12 
− Мен, Тоқтармын ғой, әже. 
− Шымырбайдың Тоқтарысың ба? 
− Иә. 
− Ой, айналайын, ӛркенің ӛссін, қарағым,- деп әжем әбден разы боп 
қалған. 
Ал Тоқтар: 
− Ағадан хат кеп тҧра ма? — дегенде әжем оған мҥлде қулап тҥскен 
еді. 
− Кеп тҧрады, қарағым. Кеп тҧрады. Әй, Нәзира! — деген онан соң 
дауыстап.- Айран алып шықшы мына Тоқтарға. 
Тоқтар алғыс айтып кете бермек болып еді, бірақ әжем жібермеді. 
− Қарағым, есік алдынан қҧр ауыз ӛткенің болмайды, дәм татып кет,- 
деді. 
Нәзира әпкем іштен бір тостақан айран алып шығып ҧсынды. (Бҧл кҥні 
ол ҥйдің ішін тазалап, кір-қоңды жумақ боп жҧмысқа бармай, сҧранып ҥйде 
қалған). Тоқтар айранды асықпай ҧрттай отырып, әжеммен біраз 
әңгімелескен. 
Мен болсам Тоқтардан да, Нәзира әпкемнен де кӛз жазбай, бҧлар 
қайтер екен деп, екеуіне алма-кезек қарап байқастап тҧрдым. Қуларын-ай 
десеңші, әжемнің кӛзінше екеуі де тҥк білмегенсіп сызыла қалыпты. Бір-
біріне тек кӛздерінің астымен ғана қарап қояды. 
− Қарағым ӛзің әйтеу әскерге шақырғаннан амансың ба? — деп сҧраған 
әжем. 
− Қыста бір рет шақырған, жасым әлі толыңқырамапты. Енді осы жазда 
шақыратын шығар. 
− Е, алла-ай, тал шыбықтай бҧралып енді жеткендеріңде сендерге де 
ауыз салды ма?! Қу соғыс, қараң ӛшкір пәшис?.. Әй, Нәзира, тағы қҧйып әкеп 
бер, айран!.. 
− Рақмет, әже, тойдым. 

13 
Есік кӛзінде тҧрған Нәзира әпкеме Тоқтар босаған тостақанды 
қайтарып беріп жатып: 
− Рақмет,- деді сыбырлап. Нәзира әпкем кӛздері кҥлімсіреп басын 
изеді. 
«Ой, қуларын-ай» деймін-ау! 
Сол жолы Тоқтар кеткеннен кейін де ойында басқа дәнеңе жоқ әжем 
баяғы «қу соғысты», «қараң ӛшкір пәшисті» қарғап-сілеп ҧзақ отырды, бір 
ауық әскердегі баласын (біздің кӛкемізді) есіне алып, жылап та алды. 
Кешкісін апам жҧмыстан қайтып, шайға отырғанымызда, әжем сӛз 
арасы: 
− Апыр-ай, әлгі Шымырбайдың баласы мҧрты ӛсіп, зіңгіттей азамат 
бопты,- деген тамсанып. 
− Оны қайдан кӛріп жҥрсіз? — деп сҧраған апам. 
− Бағана есік алдында жҥн иіріп отырғанымда кеп, ӛзі амандасты. Тіпті 
бір инабатты боп ӛсіпті: «Ағадан хат кеп тҧра ма?» — дейді. 
− Ол мҧнда неғып жҥр? — деп апам Нәзира әпкеме кӛзін аларта 
қараған. Нәзира әпкем жерге кірердей боп қысылды. 
− Білмеймін. Әжем екеуі сӛйлескен,- деді. 
− Е, есік алдынан ӛтіп бара жатып амандасқаны ғой,- деді әжем, 
апамның сӛзіне мән бермей.- Шіркін-ай, тал шыбықтай бҧралып ӛскенін 
қайтейін, биыл жазға әскерге шақыртпақ еді дейді. 
− Оған қайдағы әскер,- деген апам немқҧрайлы сӛйлеп,- әлі екі жылы 
жетпейді. Біздің мынадан,- деп апам Нәзира әпкемді нҧсқап қойды,- ҥш 
айдай ғана ҥлкендігі бар. Тоқтар жазға салым туды да, мынау кҥзде туды 
емес пе?! 
− Онысын қайдан білейін, маған ӛзі қыста бір шақыртып, жасым 
толмай қалғам, енді осы жазға шақыртады деді. Сӛйдеді емес пе, Нәзира? — 
деп әжем әпкеме қарады. 
− Иә,- деді Нәзира әпкем.- Ол анау жылы комсомолға ӛтемін деп екі 
жасты қостыртып жазғызған болатын. 

14 
− Ә-ә,- деп апам аңырып қалды.- Қап, әттегене-ай, а… 
− Әй, бірақ ӛзі де сҥйекті бала екен,- деді әжем.- Тіпті алпамсадай ғой. 
Міне, сонан бері мен кездескен жерде Тоқтардың мҧртына қараймын. 
Әрине, жақыннан абайлап, ҥңіліп қарасаң мҧрты онша мҧрт сияқты боп 
кӛрінбейді екен, жаңада ғана тебіндеген ҧп-ҧсақ, сирек-сирек, ал алыстау 
тҧрып қарасаң, екі ҧртының ҥстінен әп-әдемі боп қиылып, ақсары ӛңіне 
ерекше жарасып тҧрады. Жҧрттың бәрі ӛзін жақсы кӛреді. Мен ғана онша 
ҧнатпаймын. Ӛйткені, ертеңді-кеш Нәзира әпкемді жағалай беруі ҧнамайды. 
Әнеу бір кҥні Нәзира әпкем бҧлаққа суға барған кезде, мен де соңынан 
кӛрінбей ілесіп барып, анадай жердегі қалың бӛргездің тасасында тҧрғам. Бір 
мезетте атын суғармақ боп Тоқтар жетіп келді. Бірақ атын тҥк те суарған 
жоқ. Ал кеп Нәзира әпкем екеуі сӛйлессін, сықылықтасып кеп кҥле ме-ау, 
бір-бірінен асып тҥскілері келгендей ауыздары-ауыздарына тимей, әй, 
жарысып сӛйлейді. Қол-аяғымама бергӛздің тікендері инеше қадалғандарына 
қарамастан, «Осылар не сӛйлеседі екен, осы?» — деп сӛздеріне қҧлағымды 
тҥріп, жақындау келгем. Сӛздерінің пәлендей қызық, соншама мәз боп 
кҥлетіндей ештеңесі де жоқ екен, баяғы мектепте оқыған кҥндерін, кімнің 
сабақ ҥстінде қалай отырғанын анау ӛйтуші еді, мынау бҥйтуші еді деп, соны 
сӛз қып тҧр екеуі де. Тіпті бҧлақтың басында тҧрғандарын да ертең ауыл 
арасы ӛсек етер сырт кӛз барын да мҥлде ҧмытқан ӛздері. 
Шыдай алмай кеттім, жҧдырықтай тас алдым да екеуінің дәл ортасына 
лақтырып жібергем, екеуі де селк етіп, сасып қалды. Тасты қай жақтан, кім 
лақтырғанын біле алмай аң-таң. Мен тағы тас лақтырдым. Осы кезде ғана 
Нәзира әпкем ӛзі мені кӛре алмаса да, мен жасырынып тҧрған қалың бӛргез 
жаққа қарап: 
− Әй, Қанат, кӛкшешек, қой енді, әйтпесе желкеңді қиям, – деді. 
Тоқтар бірдеңе деп кҥңкілдеп сӛйледі де тез атына мініп, тҥк 
білмегендей желдірте жҥріп кетті. Нәзира әпкем иінағашпен суын кӛтеріп, 
мен жаққа қарай тағы бҧрылды да: 
− Шық бері, жҥр! — деді. 
Мен бӛргез арасынан шыққам жоқ, со жасырынған кҥйімде қала 
бердім. 
− Сені ме, бәлем, тҧра тҧр! — деді әпкем. 

15 
Бірақ Нәзира әпкемнен қорқып жҥрген мен жоқ. Шындасам оның 
жігітпен сӛйлескенін әжем мен апама айтып, жанын шығартам ғой. 
Сондықтан кҥштің ӛзім жақта екенін жақсы білетінмін. 
Кеше доп қуудың қызығымен кештің қалай тҥскенін білмей, ымырт 
ҥйіріле ойыннан қайтып келе жатқам, дәл ӛзіміздің сиыр қораның іргесіне 
жете бергенімде, бҧрышта сӛйлесіп тҧрған екеудің ҥстінен тҥскенім. Тағы да 
со Тоқтар мен Нәзира әпкем. Тоқтар Нәзира әпкемді білегінен ҧстап ап, 
жібермей тҧрған сияқты. 
− Қойшы, Тоқтар, сҥйіскен деген не ол, ҧят емес пе. Айтып тҧрмын ғой 
енді, ӛмір бойы сендікпін деп, сенсеңші сӛзіме. 
Тоқтар бірдеңе-бірдеңе деп сыбырлай кҥңкілдеді. 
− Қойшы, жіберші. Ҥйден біреу шығып қалса, қҧртады мені. 
Қараңғыда еңкейіп жҥріп қолыма іліккен кесекті ала салдым да 
лақтырдым. Тоқтар Нәзира әпкемді жібере салды да, әрі қарай қаша жӛнелді, 
ал Нәзира әпкем ҥйге қарай зытты. Жолында тҧрған мені қағып кете 
жаздады. 
− Кӛкшешек, аңдығаныңды қашан қоясың осы?! Желкеңді қияйын ба! 
Қиып кӛр,- дедім мен. 
− Қиямын,- деп кеп ол желкемнен ҧстай алды. Қолы мҧндай қатты, 
қарулы болар ма, мытып жіберді. Мен еркексініп айбат білдіріп бҧлқынып 
кӛріп едім, босатар емес. Онан сайын сығымдай тҥседі. 
− Қоясың ба, аңдығаныңды? 
− Қоймаймын. 
− Мә, ендеше қоймасаң, мә… 
Желкемнен со сығымдап қысқан кҥйінде, май қҧйрығымнан бір-екі рет 
тартып-тартып жіберді. Ҧрғаны қаудырлаған тері шалбардан онша ӛте 
қойған жоқ, бірақ желкемнен қысқаны жиырма бата бастады. 
− Әже-е! Апа-а!..- деп бақырып жібердім. 
Нәзира әпкем жібере салды. 

16 
− Қоймасаң, кӛрдің ғой, алатын сыбағаң осы! 
− Мен қазір әжеме, апама айтам. 
− Айтып кӛр! 
− Айтам,- деп мен есікке беттедім. 
− Қанат, тоқта! Жә, тиіспеймін. Әншейін әзілдегенім ғой, шынымен кек 
тҧтып қалдың ба? 
− Бәрібір айтам, Тоқтармен әнеу кҥнгі бҧлақ басында тҧрғаныңды да, 
жаңағы оның сені сҥймек болғанын да… бәрін айтам қазір. 
Есікке қарай шегіншектеп аттай тҥскем. 
− Қанат, айналайын, не істе десең де істейін қҧлың болайын,- деді 
жаны шыға жаздаған Нәзира әпкем жалынып.- Рас, сен не істе десең де 
істейін. 
Нәзира әпкемнің ӛзіме осынша жалынып, жалбарынғанына қыбым 
қанып, рақаттанып қалдым. 
− Ал жарайды,- дедім ӛзімше кҥжірейіп.- Енді менің қҧлым боласың. 
Не бҧйырсам да орындайсың. 
− Орындаймын дедім ғой. 
Осы арада оны қҧлым қылу ҥшін не бҧйырсам екем деп ойладым да, 
қапелімде жӛнді ештеңе ойлап таба алмадым. Тек: 
− Бір аяғыңды кӛтеріп, бір қолыңа кірпіш ҧстап тҧрасың,- дедім. 
− Не дейді? 
− Біздің класта Мҧқан ағай тәртіп бҧзғанымызда бір аяғымызды 
кӛтертіп, бір қолымызға кірпіш ҧстатып бҧрышқа тҧрғызып қояды. Сен де 
сӛйтесің. 
− Мақҧл. 
Ҥйге кірген соң қабағы салыңқы апам екеумізді де біраз қуырып алды. 

17 
− Сен қайда жҥрсің, осынша тҥн жарымына дейін тентіреп?! — 
деп,әуелі мені тергеді. 
− Ойнадық… 
− Ойының осылсын, ойының осылғыр. Ҥсті-бастан сау тамтық жоқ, 
алым-жҧлым боп. Шық былай, сҥміреймей. 
Осымен мен қҧтылдым. Енді апам Нәзира әпкеме ауысты. 
− Сенің не ауруың бар осы, жҧмсаған жерге жоғалып кететін. Мына 
тҧрған ҥйден елеуіш әкеле қой дегеніме дәл бір шай қайнатым уақыт болған 
шығар. 
− Елеуіштері бос емес, ӛздері ҧн елеп жатыр екен, кҥтіп отырып 
қалдым. 
− Әйтеу, сылтау тапсаңшы. Айтпады деме, бір кҥні шашың. ды талдап 
жҧлам. 
Нәзира әпкем зәре-қҧты қашып ҥндемейді. 
− Неғып тҧрсың енді селтиіп, еле анау ҧнды! — дейді апам зекіп. 
Осымен Нәзира әпкем де қҧтылады. 
Біз, балалар, қарнымыз сыздағанша атала кӛжеге тойып, әжем мен апам 
маңдайлары терши отырып шӛлдері қанғанша қаймақ қатып, тҧз салып ақ су 
— шай ішіп болған соң, ҥй ішінде аса бір кӛңілді жақсы шақ орнайды. 
Қабағынан қар жауып тҧратын апам да жадырайды. Басы Нәзира әпкем 
болып балалар бір-бірімізді тҥртпектеп ойынға кірісеміз. Әсіресе, мҧндайда 
апам кӛрші ҥйлердің біріне шаруасы боп шығып кетсе тіпті рақат. Онда 
кӛзіміз ҧйқыға кеткенше біраз асыр салып қаламыз. Әжеміз ҥйде 
ойнағанымызға әсте ҧрыспайды. 
Бҥгін де апам бір шаруасымен бригадирдің ҥйіне барып келмек боп 
шығып кеткен. Апам кетісімен-ақ мен дереу Нәзира әпкеме қыдыңдауымды 
бастадым. Ол ҥлкендігін істеп бағынғысы келмей қиқаңдамақ болған. Мен: 
− Әже десе, мына Нәзира әпкем әлгінде кешкісін…- дей беріп едім, 
әпкемнің жаны шығып кете жаздады. 

18 
− Қанатжан, Қанатжан, мен сенің қҧлыңмын ғой,- деп аяқ жағыма кеп 
отыра кетті. 
− Ендеше, ана бҧрышқа бар да бір аяғыңды кӛтеріп, бір қолыңа кірпіш 
ҧстап тҧратын бол,- деп бҧйырдым. 
Амалы қанша, Нәзира әпкем айтқанымды еріксіз орындады. Ауыз 
ҥйдегі ошақтың алдында кҥйе-кҥйе бос кірпіш жататын, соны алып кеп, бір 
қолына кӛтеріп тҧрды. 
− Мен ҧйықтағанша сӛйтіп тҧрасың,- дедім де ӛзім шешініп, ҧйқыға 
кірістім. 
Сӛйтіп, Тоқтар мен Нәзира әпкемнің бҧ дҥниедегі қас дҧшпаны мен 
едім. Мен дегенде екеуінің де тӛбе шаштары тік тҧратын. Қолдарына тҥскен 
жақсы заттары болса маған сыйлайды. Бір рет кешкісін ойыннан қайтып келе 
жатқанымда қарсы алдымнан Тоқтар шықты. 
− Қанат, мә, қызыл қарындаш керек пе? — деді. 
Қуанып кеттім. 
− Керек,- дедім. Шынында да бояу қарындаш. Кәдімгі, Мҧқан ағайдың 
біздің дәптерімізге баға қойып жҥрген бояу қарындашы сияқты. 
− Менде неше тҥрлі бояу қарындаштар кӛп,- деп қойды Тоқтар.- Керек 
десең бәрін де саған әкеп берейін. 
− Әкеп берші. 
− Қанат, Нәзира әпкеңді шақырып жіберші, аздаған шаруам бар еді. 
− Мақҧл,- дедім мен.- Тек ертең тағы бояу қарындаш әкелетін бол. 
− Мақҧл,- деді ол да. 
Мен ҥйге кірсем бір жақсысы апам жоқ екен, ҧсақ балалар әжемнің 
баурына тығылып ертегі тыңдап жатыр да (бҧл кӛктемде мен ӛзімді есейдім 
деп біліп, бҧрынғыдай әжемнің баурына кіріп жатуды қойғам, тіпті ӛйтуге 
намыстанатынмын), ал Нәзира әпкем жемпір тоқып отыр. Мен оған бояулы 
қарындашты кӛрсетіп қулана кҥлдім. 
− Жҥр далаға,- дедім. 

19 
− Немене, сыртымнан мені бір қарындашқа сатып келгеннен саусың 
ба? — деді ол да кҥле сыбырлап. 
− Ол маған ертең тағы да әкеп беретін болды,- дедім. 
− Ақымақ,- деп Нәзира әпкем мені шекемнен ақырын нҧқып қойды. 
Ӛзі дереу киіне бастады. 
− Әй, қайда барасыңдар? — деген әжем. 
− Мен сақамды жоғалтып алдым есік алдында, соны іздейміз,- дедім 
мен табанда ӛтірікті қиыстырып. 
− Ә-ә… 
Сыртқа шыққан соң мен екеуіне де ӛктем сӛйлеп, ӛзімнің 
басымдығымды білдірдім. 
− Тек сҥйісуші болмаңдар және кӛп тҧрмаңдар. Мен ӛзім бақылап 
тҧрам,- дедім. 
Және солай істедім де. Тӛрт-бес қадамдай жерде екеуінен кӛз айырмай 
қарадым да тҧрдым. 
− Иә, не айтасың? — деді Нәзира әпкем. 
− Жәй, әншейін сені кӛргім кеп кетті… 
Мҧнан әрі екеуі де ҥндеген жоқ. Бір-біріне қарама-қарсы қарады да 
тҧрды. Әлден соң Тоқтар әпкемнің қолынан ҧстаған. 
− Әй, әй, онша жақындаспаңдар! — дедім мен қатал ескертіп. 
Екеуі менің ескертпеме кҥліп қана қойды. Ауыл арасы тым-тырыс. 
Терезелерден ӛлеусірей жанған май шамдар жылтырайды. Бақа шҧрылдады. 
Бір сәт Бҥбітайдың зарлаған даусы естілді. 
Қара кӛзім, 
Жете алмадым, 
Жер шалғай, 

20 
Жалғыз ӛзім… 
Менің ӛне бойым қалтырап, зәрем ҧшып кетті. Қап-қараңғы мынау тҥн, 
жынды әйел салған зарлы ән, ҥн-тҥнсіз тҧрған Тоқтар мен Нәзира әпкем… 
Екеуі тас боп қатып қалған сияқты. 
− Әй, неге ҥндемейсіңдер?! — дедім. 
− Қанат, қорқып тҧрсың ба? Кел, біздің қасымызға,- деді Нәзира әпкем. 
Мен екеуінің қасына барып тҧрдым. Кенет Нәзира әпкем мені бас 
салды да қатты қысып тҧрып бетімнен сҥйіп алды. 
Кӛп ҧзамай етектен тауға қарай кӛшкен мал ауылға кеп жағалай қонып, 
тӛл аяғы жетілгенше кӛктеуде отырған. Мәре-сәре шуға толы қызықты кез 
туды. Ала қыстай сыз қорада ҥстері сауыс-сауыс болған қора-қора қойлар 
мол, тегін кӛкке жетіп, ӛлі жабағыларын сілкіп, бауырларын жазып, емін-
еркін тойына бастады. Ауыл-аймақ тегіс жапатармағай қой сауып, аузымыз 
аққа бір жарыған еді. Сҥт пен айранды кҥндіз-тҥн ішем десең еркің. ор ҥйдің 
қазанында бҧрқылдап ірімшік-қҧрт қайнап, ашқҧрсақ қарын бір майланған. 
Біз, балалар, ертеңді-кеш қозы қайырысып, шешелерімізге сауылатын 
қойларды қосақтасқаннан кейін-ақ зытып отырып ауылдың сыртындағы тас 
қораға тартамыз. Мҧнда колхоздың қҧмнан кӛшіп келе жатқан жылқысы 
қамалады. Ауылдың еркек кіндік атаулысы сонда жиналып, тай-қҧнандарды 
кҥзейді, жылқыға колхоздың таңбасын кҥйдіріп басады, әскерге жіберілетін 
аттарды іріктейді, асаулар ҥйретіледі. Осқырына жер тарпыған айғырлардың 
тӛбелесі, ойнақ салып жарыса шапқан тай-қҧлындар, бҧғалық салған кездегі 
аспанға шапшыған асаулар — жатсақ-тҧрсақ тауыса алмайтын әңгімеміз. 
Және де бәріміздің аузымыздың суы қҧрып сӛз ететініміз — Тоқтар. Кәдімгі, 
маған кҥнде бояу қарындаш берігі «Нәзира әпкеңді шақыршы» деп жалынып 
жҥретін Тоқтар. Бҧ кҥндерде ӛзі қолы тимейтін болу керек, біздің ҥйді жиі 
торуылдауын қойған. Ҥш кҥн, тӛрт кҥнде бір: 
− Қанат, ӛзің білесің ғой, бҥгін уәделі жерде жолығайық,- дейді қулана 
жымиып. Сол кҥні мен ымырт ҥйіріле әр тҥрлі сылтау айтып Нәзира әпкемді 
ертіп шығамын да, ӛзім кӛз жазбай бақылап қарап тҧрып, екеуін бір шай 
қайнатымдай ғана сӛйлестірем. Онан соң Нәзира әпкемді алдыма салып ҥйге 
алып кірем. Екеуі менің осы қызметіме де ӛлердей риза. Ӛйткені мен 
болмасам ӛйтіп те кездесе алмас еді ғой, апамның қатал мінезі белгілі, 
Нәзираның жалғыз ӛзін мҥлде тырп еткізбес еді. Менімен бірге шығатын 
болған соң кҥдіктенбейтін болу керек, апам онша қадалып, тексеріп 
жатпайды. 

21 
− Кӛп жҥрмей тез қайтыңдар,- дейді де қояды. 
Сол Тоқтар әскерге жарайды деп іріктелген аттардан кҥнде бір асау 
ҥйретеді. Небір жҥген-қҧрық тимеген қҧр асауларға тақымы тиді-ақ болды, 
жалына мысықша жабысады да тастай қатып айырылмайды. Мейлі аспанға 
шапшысын, мейлі мӛңкісін бірақ одан жығылар Тоқтар жоқ. Қайта біраз 
тулатып-тулатып алғаннан кейін қос ӛкпеге тепкілеп, әрлі-берлі ойқастата 
кӛсілтіп шабады, қамшыны да басады аямай. Сӛйтіп, біраз шапқаннан кейін 
ала ӛкпе болған асаудың ҥсті-басы ақ кӛбік тер болып, сайтаны бастыға 
бастайды. Ал кешкісін қҧр осқырынғаны болмаса таңертеңгідей аспанға 
шапшуға де, мӛңкуге де шамасы келмей титықтап кеп, кермеде ауыздықты 
кҥтір-кҥтір шайнап, таң асуға қаңтарылады. Ертеңіне кез келген адам ерттеп 
мініп, жҥре беруіне болады. 
Кҥн сайынғы Тоқтардың асау ҥйретуі біз ҥшін дҥниеде теңдесі жоқ 
қызық кӛрініс. Тоқтарды да, ол ҥйреткен асауларды да менсінбейтін бір-ақ 
адам бар, ол — колхоздың бригадирі Байдалы шал. 
− Тәйірі, осы кҥнгінің жылқысы жылқы ма,- деп насыбайды аузына 
тастап жіберіп, астыңғы ернін тырсита малжаңдап тҧрып алады.- Сиырдың 
бас жібін ілмектеп мойнына тастай салсаң тҧра қалады, ерттеп мініп ал да 
шаба жӛнел, қҧйрығын шыжбыңдатып бір-екі шоқалақтайды да соныменен 
тынады. Шіркін-ай, бір асауға мінгендей боп тақымыңды қыса алмайсың ғой. 
Мына Тоқтарлардікі, әншейін асау ҥйретті деген аты ғана да. Баяғыда асауға 
тӛрт қабат арқаннан ескен бҧғалықты тастап жіберіп, әлекедей жалаңдаған 
бес-алты жігіт ӛкшемізді қадап, шірене тартып, тҧра қалатынбыз. Сонда әлгі 
асау аспанға тік шапшып сҥйрете жӛнелгенде етіктеріміздің ҧлтаны қақырап 
кетуші еді. Жануарларды ҧстағаныңда жылқыны емес тап бір жолбарысты 
ҧстағандай болатынсың. Әне, асау деп соларды айтсаңшы!.. 
Байдалы шалдың әңгімелерін тыңдасаң, бҧрын тумай, қазіргі заманда 
туғаныңа ӛкінесің. Бҥгінгінің адамдары да қораш, малдары да азғын, ең аяғы 
иті екеш итіне дейін бҧралқы. Ал біздерді — балаларды ол мҥлде іске 
алғысыз деп біледі. 
− Мҧрындарын сҥрте алмай жҥрген осыларды қойшы. Баяғыда 
бҧлардың жасында ӛзіміз отау тігіп, ҥй болып едік. Ал бҧ тҥгелер ертеңнен 
қара кешке салпақтап киім тоздырып, ойнағаннан басқаны білмейді. 
− Ата, сіз неше жасыңызда ҥйлендіңіз? — деп сҧраймыз. 
− Мен бе?!- ол аузындағы насыбайын алып тастап, тҥкірініп қойып, 
неше жасымда ҥйленгенін іштей есептеп сәл ойланып қалады. — Маған әкем 
алты жасымда қыз айттырыпты. Содан он толып, он бірге шығарымда ҧрын 

22 
барып, келер кҥзінде ҥйлендім ғой. 
− Осы кемпіріңізге ме? 
− Жоға тәйірі. Бҧл кемпіріме кейін, бертінде совет заманында теңдік 
алған кезде ҥйлендім. 
− Ал, әлгі, айттырып алған әйеліңіз қайда сонда? — деп біздер де 
қоймаймыз. 
− Бәтшағарлардың тақымдауын сонша,- деп Байдалы шал шегір кӛздері 
жасаурай кҥлімсіреп бәрімізді сықпырта бір боқтап алады.- Қара бҧларды 
қатын десе тақылықтай қалғандарын, оқуға осындай боп тақылдасашы, 
боқмҧрын немелер… Кәне, аулақ жҥріңдер, жылқыны ҥркітесіңдер! 
Мҧнан әрі ол сӛйлескісі келмейді, қолындағы қамшысын ҥйіріп, жасқап 
біздерді тас қораның аузынан кейін қарай едәуір қуып тастайды. Оның 
қуғанынан кетіп жатқан біз жоқ. Біраздан кейін қайта қаумалап аламыз. 
− Ата, әлгі бҧрынғы айттырып алған әйеліңіз қайда, айтыңызшы? — 
деп тағы қиыламыз жан-жақтан. Әрине, біздерге шалдың бҧрынғы ҥйленген 
әйелінің қайда екені бес тиынға да керексіз, тек оны тағы да сӛйлетуге, 
әңгіме айтқызуға қҧштармыз. 
− Немене, қайда екенін айтсам, барып ала қояйын деп пе едіңдер, 
қызтәләктар, ей, мҧрындарыңды…- деп тағы бір сыбап алады.- Қайда 
болсын, оны жер жҧтты дейсіңдер ме, мына Ақтасты колхозында тҧрады. 
Бәтшағар, Тәнеке дегеннің баласымен ашына боп, сӛз байласып жҥреді екен, 
совет ҥкіметі орнаған соң бір тҥнде сонымен қашыпты да кетіпті. 
− Ал сіз қайттыңыз? 
− Қайтушы ем. Ата-бабамда қатыннан зарығып ӛлген ешкім жоқ, кетсе 
кетсін дедім. Сӛйттім де бір тҥнде мен де мына қазіргі әжелеріңе ҥйленіп 
алдым. 
− Қалай ҥйлендіңіз сонда, ата? 
− Не дейді?! Қалай ҥйленгені қалай?! Жә, басымды қатырмай аулақ 
жҥріңдер. Кәне, кейін тҧрыңдар, жылқыны ҥркітесіңдер!.. Әй, Тоқтар, бҥгін 
анау Жиренқасқа бестіні ҥйретші. Ӛзін әскерге айдап әкеткенше біраз кҥн 
мен мініп қалайын. Жануардың әкесімен әнеу бір жылы кӛкпарға шапқаным 
бар еді. 

23 
− Бҧл, кәдімгі, атақты Жирен айғырдың баласы ма-ей, Байдалы? — деді 
шалдардың бірі. 
− Иә, Шіркін, айғырым-ақ еді-ау. Сонау Ҧзынбҧлақта болатын ҥлкен 
той есіңде ме? Жҧрт кӛкпарды колхоз-колхоз боп жақ-жаққа бӛлініп 
тартысып еді ғой. Әуелде біресе қапшағайлар, біресе қоңырлар алып, бірақ 
ешқайсысы ҧзаққа әкете алмаған. Кӛкпарға бергендері бір нән серке екен, 
тіпті ешкім ӛңгеріп жҥре алмай, қайта-қайта тҥсіріп алады. Мен болсам, жҧрт 
біраз қызықтай тҥссін деп Жирен айғырды тың сақтап, шеттеу жҥргем. Бір 
кезде шыдай алмай кетті-ау деймін, ӛзіміздің Байарыстан: «Ой, ӛңшең 
тыраштар, кӛкпарды ӛстіп тарта ма екен»,- деп, атын тебініп қап, тартыстың 
ең ортасына кіріп кетті де, серкені қос қолдап тӛбесіне кӛтеріп, суырып алып 
шықты. 
− Паһ, шіркін, азаматым, балуан еді ғой. 
− Серке сӛз бе екен. Байарыстан дегендер қҧдыққа тҥсіп кеткен атан 
тҥйені жҧлып алушы еді ғой,- деп басқа шалдар да бір-бір ҥн қатысып қалды. 
− Иә, сонымен,- деп Байдалы шал әңгімесін жалғастырды,- әлгі 
Байарыстан жҧрт алдына ӛңгере алмай жҥрген нән серкені лақ кӛтергендей 
тӛбесіне кӛтеріп алып шықты да: «Мә, Байеке, әкет, тарт ауылға!» деді. 
Серкені алдыма ӛңгердім де, Жирен айғырдың басын қоя бердім. Жануар, 
зорға шыдап тҧр екен. Тақымды қысуым-ақ мҧң екен қҧстай ҧша жӛнелді. 
Ауыл қайдасың деп аңырады-ау, дейсің. Мен болсам серкені тҥсіріп алмайын 
деп ҥстінен қос қолдап басып, ердің алдыңғы қасына етпеттеп жатып алдым. 
Осы тӛңіректегі алты колхоздың небір бота тірсек саңлақтарына шалдырмай 
ауылдан кеп бір-ақ шықтым ғой. 
− О, Жирен айғырлар мал емес қҧс еді ғой, жануар,- деп шалдардың 
бірі қостап қойды.-Менің де бір кӛкпарға тҥскенім бар Жирен айғырмен. 
Жануар кӛкпардың жайын адамнан артық тҥсінетін. 
− Иә, иә. Алдыңғы жылы ӛзін әскерге әкеткенде, әлгі боянкомның1 
адамы: «Нағыз қолбасшы мінетін айғыр екен»,- деді ғой. 
− Сӛйдеді ме тіпті?! 
− Міне, Жақып тірі ғой, осының кӛзінше айтқан. 
− Онысы рас,- деді сӛзге сараң Жақып шал да. 
Бҧл кезде Тоқтар әлгі Жиренқасқа бестіге бҧғалық салған. Қҧдай 
сақтасын, асау деп осыны айт. Аспанға шапшыды дейсің кеп, шапшыды 

24 
дейсің. Арқаннан шірене тартқан тӛрт-бес адамды қаңбақ қҧрлы кӛрген жоқ. 
Тулап-тулап, ақыры жҧлып шықты да қҧйрығын тік шаншып ап қҧла дҥзге 
бет алып, шыбын-шіркей боп жӛнелді. Тоқтар ерттеулі тҧрған бір атқа міне 
сап қуған болып еді, қайда Жиренқасқа мҥлде қарасын кӛрсетпей кетті. 
− Е, бәсе, шын асау осылай болушы еді. Шіркіннің шапшуын кӛрдіңдер 
ме. Атым-ақ болғалы тҧр екен,- деді айызы қанып, риза болған Байдалы шал.- 
Ал, бала, екі айналымға келмейтін мәстектерді ҥйретіп мәз болғанша, енді 
мықты болсаң осы Жиренқасқаны ҥйретші,- деді Тоқтарды қайрай тҥсіп. 
Тоқтар жылқыдан қашаған қуатын Кӛкбиені ҧстап міне сап, 
Жиренқасқаның соңынан кеткен. Әлден уақытта асауды кейіп қайырып 
оралды. Қашаған қуып әбден әккі болған Кӛкбие бастырмалатып-ақ келеді 
екен, тіпті жалтартпайды. Жылқыға жете бере Жиренқасқа шабысын сәл 
баяулатып, Кӛкбие онымен ҥзеңгілесе берген. Енді байқадық: Жиренқасқа 
шҧбатылған бҧғалықтан әйеншектеп, бір қырындап, кӛсіліп шаба алмай 
келеді екен. 
− Қап, ӛстіп жҥріп осы жалғыз арқанды қҧртады-ау,- деді Байдалы шал 
кҥйзеле сӛйлеп, онан соң Тоқтарға дауыстады: — Әй, анау арқанды… 
арқанды босат!.. 
Мҧнан әрі қалай болғанына тіпті кӛз ілеспей қалды. Тоқтар шауып келе 
жатқан бойда лып етіп Жиренқасқаның ҥстіне бір-ақ ырғып мінді. Мҧндай 
оқыс қимылды кҥтпеген Жиренқасқа ышқына кісінеп жіберді де атқақтай 
тулап, қарғып-қарғып кетті. Бірақ Тоқтар оның жалына тастай қатып 
жабысып былқ еткен жоқ. Жиренқасқа дҥркірей ҥріккен жылқыдан кейін 
бҧрылып ап, тулаған кҥйі далаға қарай қайта алып жӛнелген. Шҧбатылған 
бҧғалық жерді кесіп шаң кӛтеріп барады. 
− Ойпырмай, асауға жҥгенсіз мініп мына Шымырбайдың баласы жҥрек 
жҧтқан екен. 
− Жазым болмаса игі еді. 
− Арқанға аяғы шалынысып ат жығылмасын десеңші. Онда екеуінің де 
мойыны ҥзіледі,-десіп шалдар дҥрлігісіп тҧр. 
Тоқтар қақпайлады ма кім білсін, бір кезде Жиренқасқа орағыта 
айналып кейін бҧрылды. Бері қарай ӛрлеу болатын, Тоқтарға керегі де сол 
болу керек, ал кеп қамшыны басты дейсің. Жиренқасқа жҧлдыздай аққан 
кҥйде кеп қалың жылқының ортасына қойып кетті де қақ жарып ӛте шықты. 

25 
− Бҧғалық қайда қалған? 
− Арқан жоқ қой! — десті жҧрт. 
Жиренқасқа қатты шабыстан енді іркіліп, жылқыға қарай тағы оқыс 
бҧрыла берген сәтте, Тоқтар ыршып секіріп жерге тҥсті, жығылған да, дәнеңе 
еткен жоқ, екі аяғымен дік еткен. Бағанадан не болар екен деп демімізді 
ішімізге тартып тҧрған біздер «уһ» дедік. 
− Арқан қайда? — деді Байдалы шал. 
− Әнеу жерде, ши қияқтың тҧсында қолымнан тҥсіріп алғаным,- деді 
Тоқтар. 
− Пах шіркін, Жиренқасқа да ат-ақ екен, сен де жігіт-ақ екенсің! — деді 
ауылдың ең ҥлкен ақсақалы, тоқсанға келген Қуатбей шал сҥйсініп. 
− Мен мҧны ӛзін мігіт пе деп жҥрсем, жо, жігіт екен,- деді Байдалы шал 
да.- Әй, Әжібек, анау ерттеулі атқа міне сап барып, арқанды алып келші. 
Біздің, балалардың, Тоқтарға сҥйсінуімізде шек жоқ еді. 
Кӛктемге қарай біз, балалар, сиырдың тҥлеген ӛлі жҥнінен 
алақанымызға сап домбақтап-домбақтап бір-бір жҥн доп жасап алатынбыз. 
Бірауық кӛше ортасында сол жҥн доптарымызбен ойнаушы ек. Неше тҥрлі 
ойындарымыз болатын: «қашпалы доп», «жҧмыртқа», «шошқа доп», деп 
.бірінен-бірі қызық боп кете беретін. Сондай бір ойынның кезінде, 
қасымыздан бригадирдің атына мініп алған Әжібек ӛтті. Бізге таяй 
бергеннен-ақ қатты-қатты тебініп, тізгінді жҧлқа тартып аттың текірек 
жорғасына салды да, ӛзі кӛлеңкесіне қарап қойып, тікіреңдеп әндете жӛнелді. 
Тҥбіне Қособаның жатып алдым, 
Біреуді мергендікпен атып алдым. 
Болған соң ӛзім батыр кімді аяйын, 
Ӛлтіріп, Байдалының атын алдым. 
Гик-кай-га-га-га 
Гик-кай-ай-ай-а-ай… 

26 
Біз болсақ ойынымызды тоқтатып аузымызды ашып, оған қызыға қарап 
қалғанбыз. Әжібек анадай жерден аттың басын кілт қайта бҧрып, біздің 
қасымыздан тағы да бір ойқастата әндетіп ӛтті. Қыз Жібектің тҧсына кеп, 
Тӛлегенді ӛлтіргенін естірткенде, сірә Бекежан да Кӛкжорғамен дәл осылай 
ойқастатқан шығар дейміз. 
− Әй, Әжібек,- деді осы кезде кӛшенің сонау басындағы ҥйінің алдында 
тҧрған Байдалы шал бҥкіл ауылды басына кӛтере айқайлап.- Ә, әкеңнің 
аузын, басыңды… шақша бас! Әй, мен саған шаппай барып суғар дедім, 
ғой!.. Желкең ҥзілгір, қинама атты!.. 
Әжібек болса бет-аузын қисаңдатып оны мазақтап қойды: 
− Кинәмә әтті,- деді тілін шайнай мәңкілдеп,- Ӛй, кәкпәс. Ӛлтіріп 
кеттім бе десем тірі тҧр ғой, әлі. 
Әрине, Байдалы шал алыстан мҧның бет-аузын қисаңдатып 
мазақтағанын да, айтқан сӛздерін де кӛріп, естіп тҧрған жоқ. 
Әжібек кӛлеңкесіне қарап қойып: 
Гик-кай-ги-га-га-га 
Гик-кай-ай-а-ай… − 
деп еліре әндетіп, атты тағы да езулеп, тебіне тҥскен. Едәуір ҧзап 
барды да кенет тізгінді тартып, тағы кейін қайырылды. 
− Әй, Қанат, бері келші! — деді маған. Мен жҥгіріп қасына барғам. 
− Сен неғып жҥрсің мҧнда?! — деді қабағын шытып.— Дабай, ҥйіне 
қайт! Кӛкеңнен қаралы қағаз кеп, жҧрт соны естірткелі ҥйіңе жиналып отыр, 
ал сен болсаң, панимайш, ойнап жҥрсің. Ӛй, доп қуған дозар!.. 
Мҧнан әрі не болғаны анық есімде жоқ, ҥйге жҥгіріп қалай жеткенім, 
талып жатқан апамның ҥстіне қалай қҧлап тҥскенім, әйелдердің бетіме су 
бҥріккені — бәрі еміс-еміс қана. Қҧлағымда тек азан-қазан жылап-сықтаған 
дауыстар, ауыл адамдарының ӛң мен тҥстей бет әлпеттері: бірінен кейін бірі 
дауыстап келіп жатыр, кейбіреулері қҧшақтап жылап менімен де кӛріседі, 
ондайда ӛне бойым ҧйып, тҧншыға бастаймын, бетіме біреулер тағы да су 
бҥркеді… Тҥннің бір мезгілінде талықсып ҧйықтап кетіппін. Таңертең 
оянып, басымды кӛтерсем: ҥй ішінде ауылдың кемпір-шал, қатын-қалаштары 
шай ішіп отыр екен. Дастарқан ҥстінде әр ҥйден келген: бауырсақ, туралған 
таба нан, қазан жаппа, ірімшік-қҧрт, сҥтке шыланған талқан. Кӛзім әжеме 

27 
тҥскен, бет-аузынан сау-тамтық жоқ, жосадай боп тырналған, кӛгеріп ісіп, 
кӛлкілдеп тҧр, ӛзі жиі-жиі: «У-уһ!» — деп кҥрсініп қойып, шай ҧрттайды. 
Дастарқан басынан апам кӛрінбеген, кейіннен байқадым, мен жатқан 
кереуеттің тҥбінде жерде шалқасынан жатыр, кӛзі жҧмулы, тек кеберсіген 
ернін ғана жыбырлатады. Қасында оты рған әйелдердің: 
− Басыңды кӛтеріп, ыстық шай ішші,- дегендеріне ҥндемейді. Маған 
ешкім кӛңіл аударған жоқ. Кереуеттен сырғып тҥстім де сыртқа шықтым. 
Сәске кезі боп қалған екен. Кҥн кҥндегісіндей жаймашуақ маужырап 
тҧр. Есік алдында екі-ҥш самауыр қойылыпты, жерошақ қазылып, қазан 
асылып жатыр. Кӛкемнің бәсіресі атап, кӛкем соғыстан аман-есен қайтқан 
кҥні соямыз деген, ала қыстай ҥй-ішіміз боп тегіс мәпелеп, басқа малдан ерек 
кҥтіп жемдеген, шӛптің де тәуірін соның аузына ҧстаған Кӛксеркенің терісі 
қораның іргесінде ілулі тҧр. Әрине, қазанда асылып жатқан — сол 
Кӛксеркенің еті. Кӛрші-қолаң әйелдердің бірі шай демдеп, бірі қазанның 
кӛбігін алып жатыр, енді бір-екеуі қол диірменді орталарына алып, қаптың 
тҥбінде қалған соңғы бидайдан ҥн тартып отыр. Кәдімгі, ауылдағы қаралы 
қағаз келген қаралы ҥйдің қалыпты әрекет-тіршілігі. Мені сәл таңдандырған 
— отын бҧтап жҥрген адам болды. Әдетте мҧндай шаруаны ең жақын туыс-
туғаның атқаруы тиіс, ал біздің ҥйдің отынын Тоқтар жарып жҥр. Ол бізге 
ешқандай да жақын туыс-туған емес қой деп таңданам. Нәзира әпкемді 
іздестіргем, анадай жерде иінағашпен бҧлақтан су әкеле жатыр екен. Ӛңі 
сынық, тҧнжыраңқы, ешкімге кӛз салмастан, бос тҧрған самаурынның біріне 
әкелген суының бір шелегін қҧйып, от тҧтатты. 
Мен ҥйдің бҧрышында кҥн шуақта екі тіземді қҧшақтаған кҥйі ҧзақ 
отырдым. Ҥйдің ішінен жылаған дауыс шыққанда селк ете тҥскем, әжем екен 
жоқтау айта бастаған. Зарлы қоңыр даусы ӛне бойымды дірілдетіп жіберді. 
Қҧлыным кетті-ау, бел асып, 
Беліне белбеу жарасып. 
Жарасқаны қҧрысын-ай, 
Қапыда қалдым адасып… 
А-ай… 
деген кезде, кӛз алдыма беліне белбеу буынған кӛкем келді, со кҥйі тҥсі 
суық, артынан жылап-сықтаған бізге еш қайрылмастан, адымдай басып бел 
асып кете барады; дәл бір отынға баратын адамша жайбарақат адымдайды, 
бірақ енді бізге еш уақыт қайтып оралмайтындай боп кетіп барады; ӛзі 

28 
жападан-жалғыз… «Қайда барасың, кӛке-ау, бізді тастап? Қайда кеттің?».. 
Ып-ыстық жас кӛзіме қҧйыла берді. Кӛз жасының ып-ыстық болатынын мен 
сонда бірінші рет сездім. Дауыстап жылап жібере жаздап, ӛзімді-ӛзім зорға 
тежеп тістеніп, бетімді екі тіземе бастым. Әлден уақытта біреу басымнан 
сипады, қарасам Тоқтар екен. Оның да кӛзі жасқа толып, иегі дір-дір етіп, 
тістеніп қасымда отыр екен. Оған қарай еңкейе беріп, баурына бетімді басқан 
кҥйде еңіреп жылап жібердім. 
− Қанат… Қанат… 
Ол басымнан, арқамнан сипап жҧбатқысы келеді, мен онан сайын ӛкси 
тҥсем. Біраз жылаған соң ішіме толған ащы ӛксік тҥгел сыртқа шығып, 
кӛкірегім босағандай болды. Жылауымды қойып, басымды кӛтердім. Іштегі 
жоқтау айтқан әжемнің даусы да басылыпты. 
− Беті-қолыңды жу,- деді Тоқтар шәугімнен қолыма су қҧйып. Салқын 
сумен жуынып, есімді жинап, сергиін дедім. Тоқтар ӛзі де жуынды. Нәзира 
әпкем екеумізге ҥйден сҥлгі алып шығып берді, ӛзінің кӛзі ісініп қызара 
жасаурап тҧр екен, мені жылатқысы келмеді-ау деймін, қабағын шытынып, 
тез теріс айналып кетті. 
− Сен еркексің ғой, бҥйтіп кӛп жылай берме,- еді енді Тоқтар.- 
Әйтпесе, әне, апаң қайта-қайта қысылып қап жатыр, сенің жылағаныңды 
кӛріп онан әрмен қиналады ғой. 
Осы кезде есік алдына колхоз бастығы — Нҧғыман кеп атынан тҥсіп 
жатқан, Тоқтар со кісіні қарсы алуға тҧрып кетті. Нҧғыман ӛлікке әсте жылап 
келмейтін адам, қаралы ҥйге ылғи осындай жылау-сықтау басылды-ау деген 
кезде келіп, кӛңіл айтып қана шығатын. Оған жылауға да және жылап-сықтау 
дауыс шыққан жерге баруға да болмайтын. Бір кездері — колхоз 
ҧйымдастыру жылдарында оны бай-қҧлақтар ӛшігіп, тірідей жерге кӛмген 
екен, содан аурулы боп қалған. Аурулы екені тҥрінен де белгілі, ап-арық, 
жағы суалған, кӛзі бажырайып, еш уақытта кҥлмейді. Қасында тҧрған адамға 
қарағанның ӛзінде, бір тҥрлі, сонау алысқа қарап басқа бірдеңені ойлап 
тҧрғандай болады. Соғысқа дейін пенсия алып, ешқандай жҧмыс істемейтін. 
Ҥйінің тӛңірегіне бау-бақша ӛсіріп, ермек етіп, тау бӛктеріндегі жабайы 
алмаларды екпе алмамен будандастырам деп әуре болған кӛрінеді. Ал соғыс 
басталып, дені сау ер-азаматтар тегіс майданға аттанған соң, амалы жоқ, 
колхозға бастық болған. 
Ҥйге кірген Нҧғыман кӛп отырмастан қайта шықты. Нәзира әпкемді 
шақырып алып, хал-жағдайымызды сҧрады да бір парақ қағаз жазып берді. 

29 
Осы қағаз бойынша колхоздан жәрдем ретінде бір қой, екі пҧт ҧн 
алыңдар,- деді.- Тоқтар қалқам, сен ӛзің жәрдемдесерсің. 
− Мақҧл, аға. 
Атына мініп кетуге ыңғайланған Нҧғыман: 
− Нәзира шырағым, егер бірдеңе қажет болса ҧялмай ӛзіме кел,- деді 
тағы да. 
Сӛйтті де атын тебініп жҥріп кетті. Бағанадан байқап тҧрғам, маған 
бастықтың аттан тҥсісі де, мінген кезі де, ат ҥстінде отырғаны да бір тҥрлі 
қызық кӛрінді. 
− Онысы несі? — деп сҧрағам Тоқтардан. 
− Кеудесіне кӛрсет киеді,- деді. 
− Ол не? 
− Темірден жасаған кеудеше. 
− Онысы несі, оқ ӛтпесін дей ме. 
− Әй, Қанат-ай, қайбір жетіскенінен киеді дейсің. Кеудесі ауру ғой, 
оның ҥстіне екі қабырғасы және жоқ. 
− Қабырғалары қайда кеткен? 
− Анау жылдары бай-қҧлақтар жерге тірідей кӛмгенде екі қабырғасы 
сынған екен, кейін оны операция жасап алып тастады. 
− Ә-ә… 
Қаралы қағазға қарап отырып апам кӛкемнің қырқын беретін кҥнді 
есептеп шығарған. Соған әзірлене бастадық. Анадағы колхоз берген қойды 
әжем аннан-мҧннан қаққыштап жем тауып байлап әжептәуір семірткен 
болатын, соны сойып алдағы жҧмада қҧдайы тамақ бермекпіз. Ҥйде отын 
жоқ еді. Нәзира әпкем екеуміз таудан тобылғы шауып әкелуге шықтық. 
Екеуміз тҥске дейін жҥріп, бҥр жарып гҥлдей бастаған тобылғыдан 
әрқайсымызға арқалап жҥре алатындай етіп лайықтап екі арқа тобылғы 
шауып алдық. Нәзира әпкем оларды тап-тҧйнақтай ғып буды да тӛмен қарай 
домалатып жібердік. Табанға тҥскен соң ӛзді-ӛзіміздің тобылғымызды 
арқалай бастағанбыз, ауыл жақтан қылтадан сопаң етіп Тоқтар шыға келді. 

30 
Анадайдан сҥйінші сҧрайтын адамша ыржиып кҥліп келеді. 
− Екеуіңнің отынды қалай домалатқандарыңды бағанадан кӛріп 
тҧрдым,- деп қояды. 
− Мҧның не, Тоқтар-ау?! Әнеу кҥні келісіп едік қой,- дейді Нәзира 
әпкем абыржып. 
Әнеу кҥні бҧл екеуі менің алдымда: «сӛзге ілікпеу ҥшін, кҥндіз жҧрт 
кӛзінше кездеспейік, бір-бірімізді кӛрсек, анадайдан бҧрылып кетейік»,- деп 
келіскен болатын. 
Оның ҥстіне соңғы кездері апам бҧл екеуінің жиі-жиі кездесулеріне 
наразы еді. Бірде Тоқтарды тоқтатып алып: 
− Қарағым, мен сені артықсынбасам кемсінбеймін. Қызымды сенен 
артық ханның баласына берер деп пе ең. Тек, уақыт болса мынадай, сенің 
алдыңда әлі әскери міндетің тҧр. Соны ӛтеп, аман-сау қайт. Қайтқан кҥннің 
ертеңіне ҥйге кеп қолынан жетектеп кетсең «тек» демеймін. Ал оған дейін 
басын қатырып, ҧятқа қалдырма. 
Тоқтар қып-қызыл: боп ҧялып: 
− О не дегеніңіз, тәте?! О не дегеніңіз?! Мен ондай емеспін ғой… 
Ондай емеспін…- дей берген. 
Сонан бері екеуі кездессе де, қас қағымдай уақыт қана сӛйлесіп, ете сақ 
жҥретін. Енді, міне Тоқтардың артымыздан келісі мынау. 
− Апам байқап қалады ғой, Тоқтар-ау… 
− Нәзира, маған шақырту келді, ертең жҥрем,- деді Тоқтар кҥліп. 
− Біржола ма? 
− Иә, біржола. Осы ауылдан ертең таңертең тӛрт адам аттанамыз. Әкем 
мен шешем де мені шығарып салуға осында келген, қазір нағашымдікінде 
отыр. Жаңа сытылып әзер шықтым. 
− Тоқтар-оу, Тоқтар-оу… сен әлі жас емессің бе?! Мҧның не?!. 
Нәзира әпкем ӛзі арқалайтын тобылғының ҥстіне теріс қарап отыра 
кетті. 

31 
− Қҧдай-ау, соғысқа баруға сен әлі жассың ғой…- деді тағы да, Нәзира 
әпкемнің даусы дірілдеп, соншалық аянышты шықты. Тоқтар болса со кҥлген 
кҥйінде тҧр, біресе маған, біресе Нәзираға жалтақтап қарай береді. Әлден соң 
Нәзира әпкем со теріс қарап отырған қалпында басына тартқан орамалын 
алып кӛзін сҥртті. 
− Жарайды, кешкісін уәделі жерге кел, біз Қанат екеуміз кҥтеміз,- деді. 
Ол тобылғысын арқаламақ болған, бірақ Тоқтар оған кӛтертпей ӛз 
иығына салып алды. Сӛйтіп ауылға кіре беріс кӛшеге дейін кӛтеріп барды. 
− Енді аз қалды ғой, ӛзіме бер,- деді Нәзира әпкем. Тоқтар тобылғыны 
жерге қойып, екеуі бір-біріне қарсы қарап тоқтаған. 
Тоқтар со бҧрынғысынша кҥліп тҧр, ал Нәзира әпкемнің кӛзі жасаурай 
береді. Тоқтардың бетінен сипады, онан қолынан ҧстады. 
− Келші кешкісін,- деді қайталап. 
Кешкісін мен Нәзира әпкемнің ақылымен мал қоралаған кезде, (мал 
дегенде ҥш ешкіміз болатын) тік мҥйіз сары ешкіні жекелеп бӛліп, ауылдың 
сыртына қарап айдап жібердім. Сӛйттім де апақ-сапақ шақта апама келіп: 
− Әлгі тік мҥйіз сары ешкі жоқ, жалғыз іздеуге қорқам,- дедім. 
− Әне, Нәзира екеуің іздеп келіңдер. 
Ӛзіміздің де тілегеніміз осы еді, зытып далаға шықтық та, уәделі жерге 
қарай жҥгірдік. Нәзира әпкем екеуміз ойлап тапқан қулығымызға мәз боп 
кҥлеміз. Қазір Тоқтар келген соң, апамды қалай алдап шыққанымызды оған 
да айтпақпыз. 
− Қанат-ай, сен сонан кейін, анау жерге барып тҧр, жарай ма? 
− Қорқам ғой. 
− Қорықпа. Неменеден қорқасың?! Мә, қолыңа мына таяқты ҧстап ал. 
− Мақҧл. Тек сендер кӛп сӛйлеспеңдер. 
− Жо, кӛп сӛйлеспейміз. 
Біз естіп тықыршып Тоқтарды кҥтіп тҧрдық. Бірақ ол келіп қоймады. 
Ымырт қараңғылығы қоюлана, дала тым-тырыс тынши бастады. Әлдеқайдан 

32 
зарлаған дауыс естіледі. Кҥндегі осы мезгілдегі әдетінше есігінің алдына 
шығып алып әндеткен жынды Бҥбітайдың даусы. 
Тоқтар әлі жоқ. Нәзира әпкемде тӛзім қалмады. 
− Неге келмей жатыр енді? — дейді маған. 
Мен қайдан білейін. Менің де мазам кетті. Уақыт деген зырлап ӛтіп 
жатыр. Қараңғыда біреу бізге қарай жҥрген. 
− Біз мҧндамыз! — дедім қуанып кеткен мен дауыстап. 
− Қҧдай атсын сен екеуіңді! — деді келе жатқан адам. Апам екен,- Әй, 
ҥйдің іргесінде маңырап жҥрген ешкіні айдаладан іздеп, сен екеуіңе, сірә, 
бірдеңе кӛрінген шығар. Жҥріңдер кәне! 
Нәзира әпкем екеуміз апамның алдына тҥсіп ҥйге қайттық. Дәл есікке 
таяғанымызда, біреу жҥгіре басып, біздің ҥйдің тҧсынан ӛте берді. Нәзира 
әпкем де, мен де танып қалдық, соның ӛзі. Мен: 
− Қазір кірем,- деп кейіндеп, сыртта қала бердім. Әрине, апамның 
аңдығаны мен емес, сондықтан маған онша кӛңіл бӛлместен Нәзира әпкемді 
алдына салып ҥйге кірді. 
Мен ҥйдің сырт жағында тҧрған Тоқтарға келдім. 
− Біз сені кҥттік. Кӛп кҥттік,- дедім оны кінәлап.- Ақыры, міне, 
соңымыздан апам барып қуып қайтты. 
− Кӛрдім. Бәрін де кӛрдім. Мен уақытында шыға алмай қалдым, Қанат-
ай. Әкем мен шешем екі жақтап жылап, тіпті тырп еткізбеді. Әлгінде ғана 
екеуін әзер дегенде қойғызып, шыққан бетім. Бар, Нәзира әпкеңді жіберші, ең 
болмаса бес минутқа. 
− Апам жібермейді ғой енді. 
− Бірдеңе ғып шықсын да… 
Мен ҥйге кіріп, апамның кӛзін ала бере Нәзира әпкеме сыртқа шық деп 
ымдадым. Бірақ Нәзира әпкем сыртқа шығудың еш ретін таба алмады. Бір-екі 
рет шығып кетуге оқталған еді, апам: 

33 
− Жә, отыр, сыртқа шығатын тҥк те жоқ,- деді зекіп.- Осыдан аяғыңды 
қия басып кӛр!.. 
− Бҧған неғып сонша қадала қалдың,- деген әжем ара тҥспек боп. 
− И-и, ене-ай, қажетсіз жерге араласып қайтесіз. Мҧны қазір еркіне 
жіберіп, ертең анау Жақыптың Гҥлсарасы қҧсатып не қыз емес, не әйел емес 
дегізейін деп отырсыз ба? Әне, қалды ғой, Гҥлсара зар еңіреп, Беріктен қара 
қағаз келді де. 
− Ей-ә, десеңші… У-уһ!..- деді әжем кҥрсініп. 
Тӛсекке жатқан соң да ҥлкендер кҥрсінісіп, «аһылап-ҥһілеп» 
ҧйықтамай қойды. Біз, Нәзира әпкем екеуміз, кереуетте жатқамыз, шеттегі 
маған кӛше жақ терезеден жылтыраған темекінің шоғы кӛрінді. Мен Нәзира 
әпкеме сыбырлап соны айттым. 
− Ол темекі тартпаушы еді ғой,- деді Нәзира әпкем де сыбырлап. 
− Енді, әскерге кететін болған соң, тартқаны ғой,- дедім мен. 
− Сен екеуің жыбырламай ҧйықтайсыңдар ма, әлде менен бірдеңе 
кӛргелі жатырсыңдар ма,- деді апам. 
Біз жым болдық. Мен терезеден кӛз алмай қарадым да жаттым, 
темекінің шоғы қозғалады, кейде ӛше бастайды да, сорған кезде қайта 
жайнап қоздайды. 
Ертеңіне таңертең әскерге аттанатындарды шығарып салуға бҥкіл ауыл 
жиналды. Бәрі жылап-сықтап қош айтысып, аман-сау барып қайтуларына 
тілек білдіріп жатыр. Әжем де, апам да осында еді. Тек Нәзира әпкем ғана 
ондық-мҧндық шаруа істеген боп ӛзіміздің ҥйдің алдында жҥр. Бері келуге 
апамнан батпайды. Қос ат жегілген арба қозғала бастады. Әкесі мен 
шешесінің қҧшақтарынан зорға деп босаған Тоқтар жҧртпен тез-тез 
қоштасты да, менің қасыма жҥгіріп келді. Мені қҧшағына қысып, қатты-
қатты сҥйді де: 
− Нәзира әпкеңе айт, мені кҥтсін,- деді. 
Енді байқадым, кӛзі жасаурап тҧр екен. 
− Қош бол! — деді сыбырлап. 

34 
Осы кезде Нәзира әпкем де біз жаққа қарап қадалып қалған екен. 
Тоқтар оған қоштасып қолын бҧлғады да арба соңынан жҥріп кетті. 
НҦҒЫМАН, ӘЖІБЕК, БАЙДАЛЫ 
Біз, бір топ бала, сәске кезінде ескі клубтың кӛлеңкесінде асық ойнап 
жҥргенбіз. Ойымызда дәнеңе жоқ, ойынның қызығына алаңсыз кіріскен 
шағымыз еді, клубтың тасасынан Әжібек шыға келді. Келді де тігулі тҧрған 
асықтарымызды тегіс сыпырып алды. Біз шулап қоя бердік. Біріміз 
жыламсырап, біріміз «ағатайлап» жалынып Әжібектің етегіне жабыстық, 
бірақ ол тісін ақситып ыржиған кҥйінде бірімізге де міз бақпастан асықтарды 
қалтасына салды. Шаужайлап жармасып болмаған бір-екі баланы май 
қҧйрықтан теуіп-теуіп жіберді. Амал қанша, әлімжеттік қылғанға кӛнгеннен 
басқа шара бар ма. Тӛбелесіп жеңе алмаймыз, ӛзімізді ҧрып тастайды, ҥйге 
барып шағым еткенмен Әжібек қатын-қалаш, кемпір-шалдың сӛзін қҧлағына 
да қыстырмайды, қайта ерегесер болса ҥлкендерге тас лақтырып, балағаттап 
кетеді. Ӛзін қуып және ешкім ҧстай алмайды, шапқан атқа жеткізбейтін жел 
аяқ. Соғыс кезінде ондай бәтуасыз, бетімен кеткенді жӛнге салар кім бар. 
Сӛйтіп ойынымыздың шырқы бҧзылды. Әжібек тҧрғанда асықты қайта 
тігіп ойнауға ешқайсымыздың батылымыз бармады. Ҧйлығып тҧрдық та 
қойдық. 
− Ал, кәне, асықтарыңды қайтып берем,- деді ол ойына бірдеңе 
тҥскендей кӛзі жылт-жылт етіп кҥлімсіреп. Сӛйтті де қалтасынан бір асықты 
шығарып: 
− Мынау кімдікі? — деп сҧрады. 
− Менікі,- деді асық иесі Сәмет. 
− Сенікі ме…- Әжібек қақырынып ап, асыққа тҥкірді де: — Мә 
асығың,- деп Сәметке қайтып берді. 
Анау асығын алмастан кӛзі жасаурап теріс айналған. Әжібек оны бір 
қолымен шап беріп желкесінен ҧстай алды да, енді кеңсірігіндегі бар 
қақырығын жинап алып, асыққа тағы жақты. 
− Мә, ҧста асығыңды, әйтпесе кӛкеңді танытам,- деді кіжініп. Анау бҧл 
жолы да алмаған. Әжібек енді асықты қақырық-тҥкірігімен оның қалтасына 
салды да ӛзін бҥйірлете теуіп кеп жіберді. Сәмет анадай жерге топыраққа 

35 
бҧрқ ете тҥсті де, бақырып жылап ҥйіне кетті. 
− Бар кет! Маған десең қҧдайыңа бар шағынып. О несі-ей, менің 
қақырығымнан жиіркенгені. Осыдан балалардың маңына жолап кӛрші!.. 
Ешқайсың жолатушы болмаңдар. Онымен ойнағаның менен жақсылық 
кҥтпеңдер! — деді ескертіп. 
− Мынау кімнің асығы? — деді Әжібек енді екінші асықты шығарып. 
− Менікі,- деді шашын ҧстарамен бҥгін ғана алғызған Бәтен деген бала. 
− Әй, сенің тақырайған маңдайың жақсы екен, кәне, бері кел,- деп 
қасына шақырды да, Бәтеннің маңдайына дың-дың еткізіп екі шертіп, асығын 
қайырып берді. Біз кҥлкіге баттық, ал Бәтен кӛзі жасаурап, маңдайын 
сипалай берді, бірақ жылаған жоқ. 
Осылайша біріміздің асығымызға тҥкіріп, бірімізден шертпек алып, 
бір-екі баланы май қҧйрықтан теуіп, онан қалған асықтарды қҧлаштап тҧрып 
лақтырып жіберді де: 
− Барыңдар, тауып алыңдар! — деп қарқылдай кҥлді. Сӛйтіп, 
қалғандарымыз оның тәлкегінен оңай қҧтылдық. 
Онан соң Әжібек алым-жҧлым жейдесін шешіп тастап кӛк шӛпке 
етбетінен жатты да: 
− Әй, жетпегірлер, кәне, келіңдер, бойымның қҧрысып тҧрғаны, 
кішкене жыбыр-жыбыр жасап жіберіңдерші! — деп бҧйырды. 
«Жыбыр-жыбыр» — Әжібектің біраздан бері ойлап тапқаны. Ӛзі 
қышыма қотыр, сол қышыған кезде қолды-аяққа тҧрмай безілдейді-ау, 
қолмен қасуға әйенкестенеді де жҧмсақ шӛппен жыбырлатады. Ӛзі 
жыбырлатқанға айызы қанбай, бҥкіл ӛне-бойын бізге жыбырлаттырады. 
«Жыбыр-жыбыр» осыдан кеп шыққан. 
Қазір де біз жапа-тармағай кеп, біреуіміз табанын, біреуіміз алақанын, 
біреуіміз жотасын, желкесін, қҧлағының тҥптерін жҧмсақ шӛппен 
жыбырлатып сипап, қытықтауға кірістік. 
Әжібек кӛшенің шетіндегі кӛк шӛптің ҥстінде қап-қара боп тыриып 
рақатқа батып, маужырап жатыр. Сыриған кҥс-кҥс қол-аяғын соза тҥседі. 
Белінде, екі қолының қары мен білегінде,- екі балтырында қотыры бар, 
соларын шӛппен жыбырлатқан кезде жаны кіріп, аузынан сілекейі шҧбырып 
кетеді. Сәлден соң шалқасынан аударылады, енді кӛкпеңбек боп қабысқан 

36 
қарнын жыбырлатамыз. 
− Тағы да, тағы да… Кішкене жоғарырақ… сәл тӛмендеу…- деп есі 
кетеді. Біз онан сайын жанымыз қалмай бар ӛнерімізді салып-ақ 
жыбырлатамыз. Жыбырлататын шӛпті де таңдай білу керек: аса жҧмсақ 
болса қышындырмайды, ал сәл қатаңдау болса тікенше қадалуы мҥмкін. 
Ондайда Әжібек жыбыр-жыбырды дҧрыс жасай алмаған баланы не теуіп 
қалады, не жҧдырықпен салып жібереді. Егер біреуімізге риза болса: 
− Маладес, маладес…- деп мақтап қояды. 
Шіркін, Әжібектің мақтауын естігеннен артық бақыт бар ма екен 
десеңші! Мақтау естіген бала оның ең жақын етенесіне айналып, басқалардан 
сҥйем қарыс биіктеп кетуші еді. Ол кҥні ондай баланың десі жҥріп, 
әрқайсымызға орынды-орынсыз қожаңдап тиісе беретін. Арқа сҥйері 
Әжібектің ӛзі болған соң кімнен қорықсын. 
Бҥгін до сӛйтіп әркім ӛз ӛнерін салып Әжібекті жыбыр-жыбыр 
жасадық. Қабысқан қарындағы қатпар-қатпар қышымаға шӛп тигенде 
Әжібектің мҥлде есі кетті. Сілекейі шҧбырған ҥстіне шҧбырып, тілі 
салбырап, бет-аузы қисаңдады да жатты. Бҥкіл ӛне-бойы қалақай шаққандай 
қып-қызыл боп бӛрте бастаған. 
− Уһ, рахат-ай!.. Уһ, рахат-ай!..- деп ыңқылдап кеткен. 
− Әй, бҧларың не? — деген дауыс бәрімізді селк еткізді. 
Атымен дәл ҥстімізге тӛніп кеп колхоз бастығы Нҧғыман тҧр екен. 
Әжібек жайлап басын кӛтеріп, малдасын қҧрып отырды. 
− Ҥстім дуылдап қышып болмаған соң, мыналарға жыбыр-жыбыр 
жасатып жатыр едім,-деді байсалды ҥнмен. 
− Жыбыр-жыбыр дейсің бе? Қызық екен. Ал енді қотырыңды 
мыналарға жҧқтырасың ғой. 
− Е, жҧқса бҧлар менен әулие ме? 
− Қой, олай деме. Ӛз қотырыңды жҧртқа жҧқтырып қаскӛйлік жасама. 
Ондай адам кӛгермейді. Қайта бҧлар ҥйірсектей берсе, ӛзіңнен аулақ ҧста. 
Сен осылардың ішіндегі естиярысың ғой, бҧларды жамандыққа емес, 
жақсылыққа баулуың керек. 

37 
− Бҧ жетпегірлерді баулып-ақ жҥрмін Қиқаңдағандарын ептеп 
тӛмпештеп те алам, тірісіне тірі кӛкесін, ӛлгендеріне ӛлген кӛкесін танытып 
қоям. 
− Сен ӛзің тіпті ірі сӛйлейді екенсің, ә. Кәне, бір әңгімелесейікші,- деп 
Нҧғыман атынан тҥсіп, қасымызға отырды.- Жә қорықпа, тиіспеймін. 
− Кез келгеннен қорқа беретін қоян жҥрегіңіз мен емес. Неменеге 
қорқам, сіз азар болса сілейтіп тҧрып бір сабарсыз қазір, ал мен ӛскеннен 
кейін оның есесін он есе ғып қайтарам ғой. Сіз шал болған кезде. 
Нҧғыман кҥліп жіберді. 
− Қалқам, біріншіден мен сені соқпаймын, ал екіншіден сен ер жетіп 
ӛскенше тірі де болмаймын. Мына соғыс аяқталғанға дейін жаным шыдаса со 
да олжа маған. 
− Соғыс қашан аяқталады? 
− Кім біледі, қашан аяқталатынын. Осы кҥні біздің әскерлер жаудың 
ӛкшесін жерге тигізбей қуып барады ғой. Енді кепке созылмас. 
− Сіз соғыстың тез біткеніне қуанбайтын шығарсыз,- деді Әжібек. 
− Неге? 
Соғыс тез бітсе, сіз де тез ӛліп қаласыз ғой. 
− Жоқ, мен тез біткеніне қуанам. Мен ӛлгенмен мына сендер 
барсыңдар ғой. Қотырдан жазылып, нанды қалағандарыңша тойып жеп, 
мынау ит талағандай алым-жҧлым шоқпыттарыңды тастап, әп-әдемі киініп, 
гҥлдей жайнап ойнап жҥрсеңдер, онан артық қандай мҧрат болмақ адамда. 
− Ой, олай болу қайда-а?..- деді Әжібек кҥрсініп.- Шіркін, ақ нанға 
ыңқия бір тойып ап ӛлсем, еш арманым болмас еді-ау! 
− Сенің арманың оңай екен. Енді бірер айдан кейін астық піседі, сол 
кезде мен біздің ҥйдегі апаңа бір пеш қып ақ бӛлке пісіртейін, бір тойшы. 
− Шіркін-ай, сӛйтіңізші. 
− Тек соған дейін менің сендердің барлығыңа салар бір қолқам бар. 

38 
− Айтыңыз. Мен ӛзім-ақ орындатам. Бҧлардың бірде-бірі менің 
айтқанымнан шықпайды. 
− Сендердің топыр-топыр боп кӛшеде осы жҥрістерің маған ҧнамайды. 
Соғыс болса анау қиян-кескі. Бәріңнің де әкелерің, ағаларың жауған оқтың 
астында қан кешіп жҥр… 
− Менің соғысқа кеткен ешкімім де жоқ, әкем соғысқа бармай-ақ 
ажалынан ӛлген,- деді Әжібек.- Сондықтан маған солса бәрібір. Ал, мына 
ақымақтар ғой,- деді ол барлығымызды жағалай мегзеп,- саналарында тҥк 
жоқ. Әлгінде асықтарын мен тартып алмасам ғой, әлі кҥнге ойнай беретін еді. 
− Соғыста туыс-туғаның бар ма, жоқ па — ол есеп емес. Жауға қарсы 
кӛтерілу біздің бәріміздің де міндетіміз. Сондықтан былай болсын, балалар, 
ертеңнен бастап қолдарыңа бір-бір орақ алып, егіннің арам шебін отауға 
шығыңдар. Кҥнде тҥсте егіннің басыңда ыстық тамақ бергіземіз. 
− О-о, онда барамыз. 
− Ыстық тамақ дейсіз бе? 
− Ол қандай ыстық тамақ? 
− Ет тураған кӛже,- деді Нҧғыман. 
− Оһо!-һо-о!.. 
− Ур-ра, жҧмысқа барамыз!.. 
− Келістік пе, балалар? — деді Нҧғыман орнынан тҧрып. 
− Келістік, келістік… 
− Онда бригадирлерің мына Әжібек болсын. 
Оған да бір ауыздан келістік. Әжібек мҥлде шіреніп, тіпті жер баса 
алмай қалды. Ол аздай Нҧғыман тағы да: 
− Ал, бригадир, сен мына қотырыңды емдетуің керек. Ат берейін, бҥгін 
Қоңырға емханаға барып қайт,- деді. Сӛйтті де Байдалыға бір жапырақ қағаз 
жазып берді. Онан соң қалтасынан елу сомды және суырып алды.- Мә, мына 
ақшаға дәрі ал. 

39 
Нҧғыман кетісімен Әжібек жҥруге жиналды. Әуелі: 
− Ал, жҥгірмектер, жӛкелеріңнің қандай екенін кӛрдіңдер ғой. Біліп 
қойыңдар — деп, бәрімізді ӛзіне қҧдайдай бір табындырып алды да, 
әрқайсымызға бҧйрық бере бастады: -Қоңырға барып қайтқанша қарным 
ашады ғой, сондықтан сен, Қайрат, Самат екеуің маған қҧрт-ірімшік тауып 
әкеліңдер. Ҥйлеріңнен, болмаса анау Қазима кемпірдің есігінің алдында 
бағана қҧрт жаюлы тҧрғанын кӛргем, содан ҧрлап әкеліңдер. Ал сен, Қанат, 
мә, мына қағазды Байдалыға тапсыр да берген атын алып кел,- деді, әлгінде 
Нҧғыман жазып кеткен бір жапырақ қағазды маған берігі. Қуанып кеттім. 
Әжібектің атын әкеп бергеннен асқан мәртебе бар ма, десеңші шіркін. 
Жҥген тауып ап жҥгірген бойда ҧста дҥкені жақта жҥрген Байдалыға 
келдім, осылай да осылай деп бастықтың қағазын ҧстаттым қолына. Байдалы 
шал хат танымайтын, сондықтан қағазды қайыра ӛзіме ҧсынды да: 
− Кәне, оқышы! — деді. 
− «Бәке, мына Әжібекке бҥгінше бір ат беріңіз. Қоңырға емханаға 
барып, қотырына дәрі алып қайтсын. Нҧғыман.» 
− Әй, саған емес, Әжібекке дейді ғой. 
− Иә, Әжібек мені жіберді. Ӛзі анау жерде тҧр. 
− Ә, басыңды… шақша бас. Енді оған да малай керек болды ма?! Бар, 
ӛзі келсін деді де! 
Мен мойныма су кеткендей сҥмірейіп, кейін қайттым. Қайрат пен 
Самат ҧрлап әкелген ірімшік-қҧртты Әжібек қалтасына тығып тҧр екен, мен 
Байдалының айтқандарын айттым. 
− Ӛй, жаман неме. Бастықтың қағазы қолыңда тҧрғанда со Байдалымен 
тәжікелесіп, сен де… Қолына қағазды ҧстаттың ғой? 
− Ҧстаттым. 
− Е, болды. Онан әрі қораға кіруің керек еді де, тәуір деген атты 
жҥгендеп мініп, алып келуің керек еді. Мынадан ба, мына Қанаттан тҥк 
шықпайды. Осы адам болса мына мҧрнымды кесіп берейін. Әкел жҥгенді 
бері! 
Сӛйтіп Әжібек ӛзі кеткен, сәлден кейін Байдалының торы жорғасымен 
текіректетіп шыға келді. Соңынан баж-баж етіп жер-кӛкті жҧлып жеп 

40 
Байдалы келеді. Қолында білем темір. 
− Әй ит, тоқта деймін енді! Жаныңның барында тоқта!.. Осыдан 
қолыма тҥссең жақсылық кҥтпе!.. Апыр-ай, бҧ итке басқа ат жетпегендей, 
менің мініп жҥрген атымда несі бар-ей!.. Тоқта деймін!.. 
− Қолдан бермегенді ӛстіп жолдан аламыз. Әкеңізден қалған ат жоқ, 
ақсақал, бҧл колхоздың аты,- деп Әжібек тебініп-тебініп қояды.- Онысы нес-
ей, сіз бригадир болсаңыз мен де бригадирмін бҥгіннен бастап. Әлгінде, 
мыналардың алдында колхоздың бастығы ӛз аузынан сайлады. 
− Қап, мына шақша басты-ай, ә!.. Әй, ең болмаса, астыңа тоқым сап 
мінсеңші, әйтпесе алдыңдағы аттың арқасын қҧртасың ғой! 
− Мә-мә-мә-мә!..- деп Әжібек оған бет-аузын қисаңдатып мазақтады да, 
біздерге: — Ал қош-аман бол. Жағалбайлы, Тӛлегенің Қыз Жібектей аруды 
әкелуге Ақжайыққа жол тартты! — деп, торы жорғаның басын Қоңырға 
қарай тҥзеп шаба жӛнелді. Артына қарап Байдалыны мазақтай тҥсіп ақсия 
кҥліп қояды. Әжібектің тақымы атқа тисе қалай жҥретіні белгілі ғой, әне-міне 
дегенше белден-бел асып мҥлде кӛрінбей кетті. Аяғымен жер тепкілеп, 
Әжібекті жер-жебіріне жете боқтап-сілеп Байдалы шал қала берді. 
− Ә, шақша бас!.. Шақша бас!.. Осыдан қайтып келерсің, бәлем! — деп 
кіжінеді.- Әй, сендер кӛрдіңдер ме, мына қағазды шынымен бастықтың ӛзі 
жазды ма? 
− Иә, ӛзі жазды. 
− Мына жерде тҧрып жазған. 
Былай тҧрып жазды,- десіп, біздер жан-жақтан жамырай растадық. 
− Қап, мына шақша басты-ай, ей ә! Бәрінен де қорлығы торы жорғаны 
мініп кеткенін айтсаңшы. Пішен басталғанша біраз кҥн белі суысын, 
отықсын деп ӛзім де мінбей жҥр едім. Қап!.. 
Байдалы шал қайтадан ҧста жаққа кетті де, біздер сол орнымызда 
ҧйлығып қала бердік. Әжібектің мына ісін тамсана сӛз ғып, сҥйсініп, тауыса 
алмаймыз. Енді екі кӛзіміз Қоңыр жақта: «Қашан қайтар екен Әжібек? Не 
бітіріп қайтар екен? Шіркін-ай, тезірек қайтсашы»,- деп тілейміз. Ойын 
дегеннің бәрі жайына қалды. Тҥу, Әжібектің мына ерлігінің қасында ойын 
деген сӛз бе екен. Тҥскі тамаққа да ешкім ҥйіне қайтқан жоқ. Қоңырдың 
жолына телміре қараймыз. Әжібекті зарыға кҥтеміз. Бірақ Әжібек кҥн 

41 
батқанша қайтқан жоқ, со кҥйі ҧшты-кҥйлі жоғалды. 
Ертеңіне таңертең сырттан, терезенің тҥбінен: 
− Қанат, тҧр жҧмысқа! — деген ащы дауыстан ояндым. Ҧшып тҧрып, 
кӛзімді уқалай сала, жейдемді жҥре киіп тысқа шықсам, клубтың жанына 
кешегі жерге балалар жиналып та қалған екен, қолдарында бір-бір орақ. 
Бәрін ҥйді-ҥйіне барып оятып, жинап, басқарып жҥрген Әжібек екен. 
Әжібекті кӛргенде қуанып кеттім. Әжем берген тамақты апыл-ғҧпыл іше сап, 
қолыма орақ алдым да мен де жҥгірдім. 
Әжібек ӛзінің кешегі Қоңырға барып қайтқан сапарын айтып тҧр екен. 
− Лектірге барып, сау басыма сақина тілеп, мені жын қағып кетіп пе. 
Барсаң бас салып жатқызып қояды олар. Сондықтан барғам жоқ. Қоңырдың 
дҥкеніне кірдім де елу сомға тҥгел екі қалтамды толтырып қамыт сатып 
алдым. Әй, бір тойғанымша жедім-ау. Талқан кҥйсегендей кҥрсілдеттім-ау. 
Былай уыстап аламын да аузыма толтырып тҧрып, әй кҥрсілдетіп кеп 
шайнаймын. Қоңырдың бер жағындағы сайға келдім де, торы жорғаны 
шылбырмен тҧсап қойып, қант пен ірімшікті қосып жеп, су ішіп рақаттанып 
тойып кӛк шӛптің ҥстіне жатқам. Ҧйықтап қаппын. Кӛзімді ашып алсам, кҥн 
батып кетіпті, атқа міне салдым да ауыл қайдасың деп аңыраттым… Міне, екі 
қалтамда да қанттың ҧнтақтары әлі жҥр,- деп ол екі қалтасын айналдырған. 
Біз алақандарымызды тосып, тҥйір-тҥйір қанттың ҥгінділерін тілімізге 
тигізіп, соның ӛзіне мәз боп қалдық. 
− Нҧғымен дәрі алдың ба деп сҧраса не дейсің? 
− Ой, сол нені біледі дейсің, алдым дей салмаймын ба. Міне, мына бір 
қалбырға салидол мен ақ топырақты араластырып шылап-шылап салып 
алдым, сенбесе осыны кӛрсетем, дәрі деп… 
Кеңсе жақтан атқа мінген Нҧғыман шыға келді. 
− Ал дайынсыңдар ма, балалар? 
− Дайынбыз. 
− Онда қазір Жарбҧлақтағы кҥздікке барыңдар. 
− Ой, алыс қой. 
− Жаяу қалай барамыз. 

42 
− Тәйірі, сендерге жер алыс па, жарысып ойнап қазір жетіп 
бармайсыңдар ма? Тҥсте арттарыңнан ыстық тамақ жібергізем. Ал, Әжібек 
бригадир, сенің бҧл тҧрысың не? Баста бригадаңды. Ӛзің кеше емханаға 
барып қайттың ба? 
− Барып қайттым. 
− Дәрі алдың ба? 
− Алдым. Мінекей,- деп Әжібек әлгіндегі қалбырды кӛрсетті. 
− Дҧрыс болған екен. Ал енді бригадаңды баста ӛзің. 
Бәріміз Әжібектің аузына қарадық. 
− Немене тҧратыны бар, кеттік кҥздікке,- деді Әжібек. 
Әжібектің бастауымен Жарбҧлақтағы кҥздікке қарай тартып кеттік. 
Ауылдан ҧзап шығып, тӛбе асқаннан кейін Әжібек бәрімізді иіріп тоқтатты. 
− Ақымақтар, жҧмысшыға бастықтың кӛлік бергенін қашан кӛріп 
едіңдер,- деп бәрімізді сӛгіп алды.- Мҧндайда тапқырлық керек. Әне, 
ӛгіздерді кӛрдіңдер ме? 
− Бақташысы жҥр ғой. 
− Кӛлбай керең ӛлсе жолатпайды. 
− Қазір мен оның жӛнін табам,- деді Әжібек. Сӛйтті де бас киімін алып 
бҧлғап Кӛлбай кереңді шақырды. 
Ат ҥстінде одырайып біз жаққа қарап тҧрған Кӛлбай керең далбақтай 
шауып жетіп келді. 
− Ассалаумаликум! — деді Әжібек. 
− А?! — деді Кӛлбай керең естімей. 
Әжібек оның қасына барып, қҧлағына айқайлады. 
− Ассалаумаликум деймін! — деді. 
− Әликісалам! — деді Кӛлбай керең ақырын ғана. 

43 
− Сізді Байдалы ауылға келіп кетсін деді. 
− А?! 
− Сізді Байдалы ауылға…- деп Әжібек аттандай айқайлады. 
− Мына ӛгіздерді қайтем? — деді Кӛлбай керең тағы да ақырын сӛйлеп. 
− Ӛгіздерді қасқыр жемейді. Ӛздері жайыла тҧрады. 
− Е, мейлі онда. Барсам барып қайтайын,- деді де Кӛлбай керең ӛгіздер 
жаққа бір қарап қойды да, жусай жайылған олардың ешқайда кетпейтініне 
кӛзі жеткендей болған соң, атының басын ауыл жаққа бҧрып, бҥлк-бҥлк 
желіп жҥріп кетті. 
Кӛлбай кереңнің қарасы кӛзден таса болысымен-ақ ӛгіздерге екеу-
ҥшеуден мінгесіп-мінгесіп алдық та, ӛңкілдете жарысып Жарбҧлаққа 
тарттық. Кҥздікке жетісімен ӛгіздердің бетін кейін қарай қайырып, ҧрып-
ҧрып қуып тастадық. Әжібек адымдап-адымдап әрқайсымызға жер ӛлшеп 
берді де: 
− Ал, жҥгірмектер, қиқаңдағандарыңды оңдырмаймын, дҧрыстап 
істеңдер жҧмысты,- деп, ӛзі әудем жерге барып, бҧталардың басын 
байластырып кҥрке жасауға кірісті. Онан соң ішіне қалыңдап шӛп тӛсеп, 
соның ҥстіне созыла жатты. 
− Әй, дҧрыс істеңдер! — деп басын шығарып анда-санда айқайлап 
қояды. 
Белуардан кеп қалған астық масақ жара бастаған, ҥлп еткен жел ҥрлеп 
ӛтсе-ақ болғаны судың бетіндей жыбырлап, толқын-дала жӛнеледі. Арам 
шӛптер астықтан гӛрі биіктеу ӛсіп кетіпті: алабота, сасыр қурай, 
сиырқҧйрықтар мен мҧндалап анадайдан кӛрініп тҧрады, орақты қылышша 
сермеп қиып тҥсіреміз де мәз боламыз: ӛзіміз ҧрыс даласындағы 
батырлармыз да, арам шӛптер — фашистер. Ӛстіп бір-бірімізді кеу-кеулеп 
елігіп жҥріп талай жердің арам шӛбін қалай отап тастағанымызды да, білмей 
қаппыз. Бір кезде арт жағымыздан Әжібектің: 
− Ойбай, аттан, аттан, тығылыңдар! — деген даусы шықты. Жалт-жалт 
қарадық. Әжібек зымырап кеп егіннің ішіне қойып кетті де, еңкеңдеп бҧға 
қалды. Енді кӛрдік, осылай қарай Кӛлбай керең шҥйіле шауып келеді екен. 
Лездің арасында барлығымыз да бӛденеше жып-жып етіп егіннің арасына 
бҧға-бҧға қалдық. Кӛлбай ентелеп кеп егіннің шетінде бізді сықпырта боқтап 
тҧр, атымен егінге кіріп аралап іздеуге батпады. Біраз қамшысын ҥйіріп, доқ 

44 
кӛрсетіп қоқаңдады да кӛзіне тірі жан тҥспеген соң айналып ӛгіздеріне кетті. 
Ішегіміз тҥйілгенше кҥліп алдық та, арам шӛп отауға қайта кірістік. 
Тҥсте ӛгіз арбамен ыстық тамақ та жетті. Байдалы ӛзі бастап келіпті, 
біраз аралап біздің жҧмысымыздың сапасын кӛрді. 
− Әзірге жаман емес екен,- деп қойды. 
Онан соң бәрімізді Әжібек жасаған ҥйшіктің қасына қатар-қатар 
отырғызып, аспазшы әйелге: 
− Аяма, тойғандарынша бер,- деп бҧйырды атала кӛжеден. 
− Еті бар ма? — деп сҧраған Әжібек 
Сол-ақ екен Байдалының Әжібек дегендегі шиқанының басы жҧлынды 
да кетті. 
− Ә, шақша бас, саған еті бар кӛже керек екен ғой,- деп қамшысын 
ҥйіре ҧмтылған. Әжібек ыршып тҧрып, қашып ҥлгірді.- Саған еті бар кӛже 
керек екен ғой… Кәне, жақындашы бермен, мен саған еті бар кӛжені 
кӛрсетейін! Әй, сенен кӛрген қорлық па, шектен асты-ау. Кеше торы 
жорғаны кешке дейін шапқылап қан сорпа қылдың. Бҥгін ғой, анау, кереңді 
алдап жіберіп, бҥкіл ӛгіздерді былай міндің. Қыс, кӛктем әбден титықтап 
шыққан байғҧс хайуандар, аз кҥн дем алсын деп ем. Сенің қорлығың ба, әй 
сенің қорлығың ӛтті-ау, әбден. 
− Ӛгіздерге жалғыз мен міндім бе, мыналардың бәрі де мінді. 
− Сен болмасаң осылар білер ме еді сол қулықты. Бәленің бәрі мына 
сенен шығады. Желкеңді қияйын ба осы, ә! 
Бірақ қанша ҧмтылып, тап-тап бергенімен Әжібекті ҧстай алмады. 
Ақыры ыза болған Байдалы: 
− Сен итке кӛже тҧрмақ кӛк су жоқ. Аштан қатырам! — деді. 
Біз сҥт қатқан атала кӛжені екі аяқтан ішіп, ыңқия тойып алдық. Тамақ 
тасыған ӛгіз арбаны алдына салып, Байдалы пішеншілерге кетті. Аш қалған 
Әжібектің қасына кеп, оның аш қалғанына ӛзіміз кінәлідей бастарымыз 
салбырап ҥнсіз отырдық та қойдық. Әжібек шынымен-ақ қарны ашқан болу 
керек, кӛзін уқалап жылап алды. 

45 
− Осы қақпасқа кӛресісін бір кӛрсетермін әлі,- деді тістеніп, онан соң 
біздерге: -Істемеңдер! Қараң қалсын егіндері! — деді. 
Біз бҧл бҧйрығын ҥнсіз мақҧл алдық. 
Ӛстіп отырғанымызда желе жортып Нҧғыманның келе қалғаны. 
− Ал, балалар, хал қалай? 
− Тҥске дейін жақсы істедік. Әне, аралап, тексеріп кӛріңіз. Ал енді 
істеуден бас тартып отырмыз,- деді Әжібек. 
− Иә, не боп қалды? Себебі не? 
− Себебі біріншіден мен ашпын. 
− Неге? 
− Байдалы маған кӛже бергізбеді. Екіншіден, кӛженің ішінде тҥйірдей 
де ет жоқ. 
− Қалайша? Сендердің тамақтарыңа деп қойдың бір санын бергізіп ем 
ғой. 
− Сенбесеңіз сҧраңыз мыналардан. 
Біз тҧс-тҧстан: 
− Рас, рас… 
− Кӛженің ішінде тҥйірдей де ет жоқ,- дедік шуылдап. 
− Жарайды, оны мен ӛзім анықтаймын. Әжібек, кәне, сен менің артыма 
мінгес. Ал сендер, балалар, жҧмысқа кірісе беріңдер. 
Әжібек бастықтың артына кӛзді ашып-жҧмғанша мінгесіп те алды. 
Әлгіндегі мҧңаюдың, жылаудың ізі де қалған жоқ жҥзінде, жайраң қағады. 
− Дабай, жҧмысқа кірісіңдер! — деп бҧйырып қойды бізге. 
Айналасы бірер сағаттың ішінде қайтып оралды Әжібек. 
− Кӛжеге де тойдым. Байдалыны да орнынан тҥсіртетін болдым,- деді 
масайрап.- Біздің тамаққа деп берілген етті ӛзі жеп қойған екен. Бастық 

46 
әлгінде, бҥкіл пішеншілердің алдында масқаралап, желкесінен шығарды. 
Бҥгіннен бастап біргәдірліктен босатам деді ӛзін. 
Кешкісін ауылға қайтқанымызда жҧрт клубқа жиналысқа жиналып 
жатыр екен. Ондайдан біз қалушы ма ек. Ҥлкендердің соңғы жағынан 
қараңғы тҥпкірде сабан ҥстінде апыр-топыр алысып-жҧлысып біз де 
отырдық. Біріміздің бас киімімізді біріміз қағып «анда кетті мҧндалақ, мҧнда 
кетті мҧндалақ» ойнаймыз. 
− Әй, балалар, тиышталыңдар! — деді бастық. Сәл тынышталдық. 
Жиналыс: бірінші, пішенге әзірліктің барысын талқылады, екінші, 
ҧйымдастыру мәселесі қаралып, «колхозшыларға тамаққа деп берілген етті 
қымқырып қалғаны ҥшін» Байдалы шал бригадирліктен босатылып, оның 
орнына менің апамды сайлады. Апам: «Істей алмаймын»,- деп бас тартып еді, 
жҧрт: «Істей аласың»,- деп шулап отырып алды. 
Қараңғыда, біреу қолымды қысты, Әжібек екен. 
− Маладес! — деді сыбырлап. 
Апамды айтқаны ма, әлде соның баласы болған соң мені айтқаны ма, 
білмеймін. 
Жиналыстан кейін ҥйге қайтып келе жатқанда апам бастыққа: 
− Нҧғыман-ай, осы жҧмысқа мені бекер сайладыңдар-ау. Соңғы кезде 
денсаулығым нашарлап барады, істей алмаймын ба деп қорқам,- деген. 
− Жеңгей-ай, кім денсаулығы жетіскеннен істеп жҥр дейсіз. Жә, 
қорықпаңызшы, істеп кетесіз,- деді Нҧғыман. 
Астықтың арам шӛбін бір айдан астам отағаннан кейін, бастық бізге бір 
кҥнге демалыс берді. Ертеңіне пішенге шығатын боп келістік. Бҧл кезде 
жҧмысқа едәуір кӛндігіп, мойынсҧнып алған едік. Бастық та біздің әжетке 
жарап қалғанымызға қуанып, келген сайын мақтап, риза боп кетеді. 
Жауды жеңуге ҥлес қоспады деп ертең сендерді кім айтар екен енді. 
Азамат болды деген осы, айналайындар,- деп қояды. 
Біз бҧрынғыдан әрмен жанымызды сала істейміз. Оның ҥстіне 
бригадиріміз 
Әжібек 
те 
желкемізден 
тҥспейді, 
әрқайсымыздың 
жҧмысымызды кӛз айырмай қадағалап, қит етсең бас салып тӛмпештеп 

47 
алады. 
Сӛйтіп, бір кҥнге арқамыз босап, демалыс алып, кӛшенің ортасында 
ойынға кірістік: доп қудық, асық ойнадық, одан екіге бӛлініп қызылдар мен 
ақтар боп соғыстық. Әжібек бҧл ойындардың бірінде де болған жоқ. Ол тҥске 
жақын бір-ақ шықты ҥйінен. 
− Әй, жетпегірлер, бері келіңдер! — деді самарқау ғана даусы 
дарылдап. 
Ҧйқыдан жаңа тҧрған екен, басы-кӛзі ісіп кетіпті, шашы ҧйысқан 
мамық. 
− Бҥгін ҧйқым бір қанды,- деді есіней тҧрып.- Әй, Қайрат, анау 
шәугімді әкеп су қҧйып жіберші, беті-қолымды жуып алайын! 
Беті-қолын жуып тҧрып, әрқайсымызға қолының суын сілкіп, біз 
ыршып-ыршып тҥскенге ӛзі рақаттана кҥліп, мәз боп қалды. Жуынып болған 
соң бәрімізге жағалай бастан аяқ бір қарап ӛтті де, жақтырмайтындағы 
әдетімен бет-аузын тыржитты. 
− Ой, ӛңшең тобан аяқ қулар, азып-тозып ойнағаннан ӛзге ғой ештеңені 
білмейсіңдер. Пайдалы бірдеңе ойлау деген ғой жоқ сендерде. 
Біз пайдалы ештеңе ойлай алмайтын кінәмізді толық мойындап, ҥнсіз 
тҧрмыз. Рас қой енді: «тобан аяқ» десе,- тобан аяқпыз, «азып-тозған» десе,- 
азып-тозғамбыз, не дейік, жайымызды басқа білмесе де Әжібек біледі. 
Сондықтан ӛзінен сӛз кҥтіп аузына телміре қараймыз. 
− Былай, жетпегірлер, тҥскен кейін осы араға жиналыңдар, қауынға 
барамыз,- деді. 
Біз, балалар, сәл аңтарылып қалдық та, артынша біреу: 
− Қауын әлі піскен жоқ қой,- деді. 
− Кім айтады?! Ой, салпы ауыз. Сен нені білуші ең. Мҧрныңды бет қып 
жіберейін бе осы! Әне, астық сарғайды ма? Ендеше қауын пісетін кез болды. 
Ал кім барады? 
− Мен барам! 
− Мен!.. 

48 
− Мен!..- деп шулап қоя бердік. 
− Жоқ, бәрің бірдей бармайсыңдар,- деді Әжібек. Сӛйтті де: — сен 
барасың. Сен… сен…-деп ӛзіне серіктікке жарайды-ау деген он баланы 
іріктеп алды. Сол онның бірі мен болдым. 
Тҥстен кейін Әжібек бастап кҥн батыстағы Ағешкі сайын бетке алып 
жҥріп кеттік. Ағешкі сайы ауылдан алты-жеті шақырым. болатын. Сайдың 
ішінде колхоздың мал қыстайтын қораларын кҥзетіп Тоқтардың әкесі — 
Шымырбай деген жалғыз ҥйлі шал отырушы еді. Кемпірімен екеуі ала 
жаздай бақша салып, қауын-қарбыз ӛсіретін. Бақша салуды еріккеннің ермегі 
сияқты кӛретін біздің ауыл ҥшін Шымырбай шалдың қауын-қарбызы анда-
санда барып, жеп қайтып тҧратын таңсық нәрсе ғана болатын. Ҥлкендер 
жағы: 
− Әй, осы Шымырбай алжиын деген шығар, сірә. Енді қартайғанда кӛк 
шӛпті кҥнкӛріс қып,- деп сыртынан жазғыратын да, қапырық ыстықта 
қаңырығы тҥтеп кеп суық қарбыздан қарбыта асап, тамсана отырып шӛлін 
басатын. Ал балалар жағы қауын-қарбыз пісті дегенше, Шымырбай шалдың 
ҥйінен шықпаймыз. Ауылдан безіп, ҥйді ҧмытып, Ағешкі сайында кӛкқарын 
боп жатып аламыз. Кемпір-шалдың кҥнделікті толып жатқан шаруасын 
тындырып, баласындай боп кетеміз. Қысқасы бҧл кез біз ҥшін де, кемпір-шал 
ҥшін де абыр-дабыр қызыққа толы кӛңілді кҥндер болатын. Жақсы дәурен 
еді. 
Міне, сол Шымырбай шалдың ҥйіне биыл бірінші рет бара жатырмыз. 
Қауын-қарбыздың піскен, піспегенін әзірге білмейміз. Бар ҥмітіміз, дәлеліміз 
Әжібек айтқан «астықтың сарғайған» белгісі. Ӛйткені қауын-қарбыз бҧл 
кезде пісуі тиіс. Қара жолдың ыстық топырағын борпылдата отырып, бірде 
жарыса жҥгіріп, бірде аяңдап кҥн еңкейе Шымырбай шалдың ҥйіне де жеттік. 
Анадайдан бірі сарыала, бірі аққасқа қабаған иттері арсылдай кӛтерілген. 
Әрқайсысы тайыншадай, адамның зәре-қҧтын ҧшыратын тӛбеттер еді. Жалаң 
аяқ, жалаң бас тыраңдап келе жатқан біздерді сонадайдан танып, кӛріп 
тҧрған Шымырбай: «Жә, жатыңдар!» — деп иттеріне жекіп тастады. Біз 
болсақ: 
− Ассалаумалейкҥм, ата! 
− Ассалаумалейкҥм, ата! — десіп жамырасып алдына келдік. 
− Уағалайкҥм ассалам! Ой, ҥлкен азамат болыңдар,- деп шал риза боп 
сәлемімізді алды. Әрқайсымызға кӛз қиығын сала тҧрып: 

49 
− Опай, ӛздерің былтырғыға қарағанда дырдай жігіт боп есіп 
қапсыңдар ғой,- деп қойды. 
− Әй, кемпір, мына қонақтарға айран бер. Ал, балалар, ҥйге кіріңдер, 
мен мына бір шӛпті тҥсіріп тастайын. Жӛн сҧрау сонан кейін болат та. 
Сӛйтті де қарт есек арбаға тиелген шӛпті тҥсіруге қайта кірісті. Шӛпті 
жаңа ғана тиеп әкелген беті болса керек. Бір-екі ашадан кейін алаша 
шекпенін шешіп, есік алдындағы бақанға апарып іліп қойды да әр жерінен 
ыдырап сетіней бастаған бәтес жейдесінің жеңін қайырды. Маңдайының 
терін сҥртіп, бӛркін қайта киіп алды. 
− Әй, желтіректеме, абайла, шаншу ҧстап қап жҥрмесін,- деп қойды 
кемпірі. Онан соң бізді жақтырмаған кейіп танытып жыртия бір қарады да: 
— Әне, отырыңдар! — деді лапастың ішін нҧсқап. 
Біз қҧрым киіз тӛселген лапастың ішіне кеп жайғаса отырдық. Ӛзімізге 
бҧрыннан таныс, талай аунап-қунап жатып жҥрген лапасымыз, жылда келген 
сайын діңгек тіреулерге ескерткіш қып ойып, яки сия қарындашпен 
әшекейлеп жазып кеткен аттарымыз да со кҥйі. Кемпірдің де жақтырмағанын 
кӛңілімізге алғамыз жоқ. Ӛйткені мінезі ӛзімізге мәлім — әуелде ӛстіп 
қабағын кіржитіп бырысып-тырысқанымен, артынан жаны қалмай асты-
ҥстімізге тҥсетін болады әлі. Сондықтан ә дегенде жҧп-жуас боп монтиып 
отыруымыз керек. Сәлден кейін кемпір ҥйден ағаш шелекке толтыра 
ҧйытылған айранды алып шықты. Жаңа ғана ҧйыған, әлі шеті ойылмаған 
уыздай боп мӛймілдеп тҧрған айран екен. Қышқылтым иісі аңқып сала берді. 
Ернімізді бір-бір жалап ҥлгірдік. 
Кемпір болса асықпай, әуелі, бір шетінен сыры кӛшкен ескі тостағанға 
бір-екі қасықты қҧйып алды да: 
− Піссімілда,- деп ӛзі ҧрттап дәмін кӛрді. Сонан кейін ғана сол жалғыз 
тостағанмен шетімізден жағалатып бере бастады. Тостаған кіші ме, әлде 
біздің қарнымыздың аштығы ма, бір тостаған айран бҧйым қҧрлы болған 
жоқ. Сіміріп-сіміріп салдық та, ернімізді жалап, тамсанып отыра бердік. 
Бірақ кемпір тостағанды бір жағалатқаннан кейін қайтып қҧймады. 
Әлден уақытта шебін тҥсіріп боп Шымырбай қарттың ӛзі келді. Бір 
тостаған айранды ҧрттай отырып, ішті де: 
− Әй, кемпір, әлгі Тоқтаржаннан келген хаттарды әкеші, мына 
балаларға оқыталық,- деді. 

50 
Кемпір ҥйіне кіріп кетті де, ақ бәтеске ораулы бір бума хатты алып 
шықты. Онан соң аяқ жаққа отырып бәтестің орауын жазды да, ӛліпті таяқ 
деп танымаса да әр хатқа ҥңіле қарап қойып: 
− Бҧрын келген хаты осы,- деп әуелі бір хатты ҧсынды. Ішімізде хат 
оқуға жҥйрік Санат деген бала бар, бәріміз соны мегзедік. Санат хатты 
қолына алды да, судыратып оқи жӛнелді. Хатты судыратып оқу да 
мақтаныш. 
Бірінші хатта Тоқтар жараланып госпитальға тҥскенін жазыпты. 
Жарақаты жеңіл екен оқ бҥйірін жалап ӛткен кӛрінеді. Хатты бҧрын да ары 
ӛткен, бері ӛткендерге талай оқытып, талай жылаған кемпір бҧ жолы да иегі 
кемсеңдеп қоя берді. 
− Жарығым… қайтып шыдады екен? Жанына батпады дейсің бе?..- деп 
кҥңкілдеп қойды. 
− Жә, енді қоя тҧршы жыламай,- деді Шымырбай. Санат келесі хатты 
оқыған: мҧнда Тоқтар жарақатының жазылып қалғанын, тәуір болғанын 
жазыпты. 
− Иттің баласының еті жақсы еді, маған тартқан. Қандай жара болса да 
ем-домсыз тез жазылып кететін,- деп Шымырбай мәз бола сӛйледі. 
− Иә, со қашанда ӛзіңді қолпашта, байғҧс,- деді кӛз жасын сҥрткен 
кемпір. 
Санат ҥшінші хатты оқыды: онда да со госпитальда жатқанын тәуір 
болғанын жазыпты, ал тӛртінші хатта қайтадан майданға аттанып бара 
жатқанын жазған, бесінші хат — майданнан жазылыпты. Жауып тҧрған 
оқтың астындамыз депті. 
Кемпір тағы да жылады. 
Алтыншы, жетінші хат, бәрі де со жауып тҧрған оқ астында жазылған 
екен. Ең соңғы хат осыдан бір ай бҧрын келген, онан кейін хат жоқ… 
Шымырбай қарт орнынан тҧрып кетіп, әр нәрсені бір шҧқылай 
бастады. Сірә, бізге кӛз жасын кӛрсеткісі келмеген болар. Кемпір болса ағыл-
тегіл жылап отыр. Ҥн шығармайды, бірақ кӛз жасы тыйылар емес. 
− Қҧлыным… қайда жҥр екен?..- деп аһ ҧрып кҥрсінгенде, біздер де 
жас толып қалған кӛзімізді бір-бірімізден тайдырып, жер шҧқып кеттік. 

51 
Әлден соң кемпір беті-қолын жуып кеп, әлгіндегідей емес, кәдімгідей 
дастарқан жайып, ҥйден ала дорбаны алып шығып, бір таба нанды алдымызға 
қолымен опырып турады да, әлгіндегі ағаш шелектегі айранды араластырып-
араластырып қайта қҧйды. Бҧл жолы әрқайсымызға жеке-жеке тостаған тиді. 
Біз таба нанды аузымызға бҧралай тығып шайнамай қылғытып, айранды 
қомағайлана сіміреміз. 
− Іше ғой, айналайын, кәне тағы ішші,- деп кемпір де ҥстелей тҥседі. 
Ағаш шелектегі айран да, дорбадағы нан да әп-сәтте сап болды. 
Қарнымыз қампиып қозғала алмай қалдық. Бір-бірімізге мҧртымыздан кҥле 
қараймыз. Кемпір болса: 
− Айналайындар…- деп елжіреп отыр. Ауық-ауық ҧлы есіне тҥсіп 
кететін болу керек: 
− О-оһ! — деп терең кҥрсініп қояды. 
Керіліп-созылып орнымыздан тҧра бастағанбыз. Шымырбай қарт 
қасымызға қайтып оралды. 
− Ал, балалар, жол болсын,- деді. 
Біз жымың-жымың етіп бір-бірімізге сен айт, сен айт дегендей 
тҥртпектесіп тҧрдық та, ең соңында бәріміз жол басшымыз еді-ау, деп 
Әжібекке тоқталдық. 
− Қауын жегелі келдік,- деді ол тҥйеден тҥскендей етіп. 
− Ә, бар бҧйымтайларың сол ма? Жӛн-жӛн,- деді Шымырбай шал 
сақалын тарамдай тҧрып, ойланған кейіпте: 
− Бірақ менің бір қысылып тҧрған жайым бар, балалар. Қауын әлі 
піскен жоқ қой, әне, пәлекте жатыр,- деп ҥй іргесінен жҥз-жҥз елу қадамдай 
жердегі жыраны кеулеп салынған бақшасын нҧсқады. Тӛңкерілген қара 
қазандай ҥлкен-ҥлкен қарбыздар теңкиіп-теңкиіп кӛрінеді. Қызыға-қызыға 
кӛз тастап, бір-бірімізді тағы да тҥртпектейміз. 
− Әнең қарашы! — деп Санат маған сыбыр ете қалды. Кӛк есектің 
алдында бір ҥлкен қарбыз жарылып жатыр екен. Әжептәуір. Қам жҥгіріп 
қызара бастаған қарбыз. Енді бәріміз сол қарбызға қарап қаппыз. 
− Міне, кӛрдіңдер ме, әлі піспеген. Мал ҥзіп кеткен екен кеше, жарып 
кӛк есектің алдына тастадым,- деді қарт әлгі жарылған қарбыздың бір бӛлегін 

52 
аяғымен қозғап. 
Әжібек сол жарты қарбыздың ҥстіне тӛніп тҥсе жаздап тҧр. 
− Былай болсын, балалар, сендер араға енді бір он кҥн салып келіңдер 
әй бір, қарық қылайын бәріңді де,- деді Шымырбай. 
Біз қипақтасып кете қоймай, біресе кӛк есектің алдында жарулы жатқан 
қарбызға, біресе анау пәлекте теңкиіп жатқан қарбыздарға қарай бергенбіз. 
− Әй, Тоқтаржанның кӛкесі-ау, кӛк қарбызды аяйсың ба, біреуін әкеп 
жарып бер балаларға, кӛрсін,- деді осы кезде кемпірі. 
− Сен де қызықсың, піспеген жемісті ҥзуші ме еді. Ол болмайтын 
ырым,- деп Шымырбай қарт кесіп тастады.- Сӛйтіңдер, балалар, енді он 
кҥннен кейін келіңдерші… 
Басымыз салбырап, сҥлесоқ басып, келген жолымызбен ауылға 
қайттық. Кҥн еңкейіп, кӛлеңкеміз ҧзара бастаған. Алдымызға тҥсіп ап, ербең-
ербең етеді: қол аяғымыз шидей ҧп-ҧзын, басымыз соп-сопақ, менің 
кӛлеңкем анау деуге намыстанасың. Біріміздің кӛлеңкемізді біріміз мазақтап, 
жыртақтап кҥлеміз: асқабаққа теңейміз, қиярға теңейміз, астауға теңейміз, 
келсапқа теңейміз… теңемейтін затымыз қалмайды. 
Жыланша бҧралаңдаған ирек жолмен біріміздің артымыздан біріміз 
тізіліп жотаның ҥстіне шықтық. Иіріле қап кейін қарағанбыз. Шымырбайдың 
ҥйі табанда сай ішінде жәпірейіп кіп-кішкентай ғана боп қалыпты. 
Мҧржасының тҥтіні будақтайды, тасада тығылып отырып тартқан 
шылымның тҥтіні сияқты: қарттың ӛзі қорасының тӛбесінде бағанағы шӛбін 
жаймалап жҥр, кемпірі есігінің алдында кҥйбің шаруаға кіріскен, ал кӛк есек 
ойыншық сияқты кіп-кішкентай боп сол бір орнында сілейген де қалған. 
− Бір қарбызын аяды-ау мына шал,- деді Әжібек тісінің арасынан 
сӛйлеп.- Зәуімен сонау ауылдан келгенімізде кӛк есегі ғҧрлы болмадық қой. 
Қап, қорлығы-ай, мына қақпастың. 
Әуелі ренішпен жай бастаған сӛзінің соңын кіжіңмен аяқтады. 
− Ал енді ерегескенде бар ғой, бҥгін осы шалдың қауын-қарбызынан 
дәм татпай кетпеймін. 
− Мен де,- деді Қайрат іле қоштап. 

53 
− Мен де,- деді тағы бір бала. 
Сол-ақ екен, тҧс-тҧстан, бәріміз де: «Мен де, мен де» — десіп шулап 
кеттік. 
− Айтқанымнан қайтпан, ант етем сендердің алдарыңда,- деп Әжібек оң 
қолын кӛкірегіне апарып, батып бара жатқан кҥнге қарап тағзым еткен. Мына 
қылығы бізге мҥлдем қатты әсер етті, кәдімгі ҥлкен жорық алдындағы ердің 
антындай. Дереу бірімізден кейін біріміз Әлсібектің сӛзін қайталап, батар 
кҥнге қарап тағзым ете тҧрып ант бердік. 
− Жҥріңдер, кҥн батқанша анау қылтада жасырынып жатамыз,- деді 
Әжібек.- Шабуылға шығардың жоспарын сол жерде ойластырамыз. 
Әжібектің айтқаны біз ҥшін екі дегізбес заң. Қайрат пен және бір 
баланы барлаушы ғып жотаның ҥстіне отырғызып қойды. Ол екеуі 
Шымырбай шалдың ҥйіне біреу кеп, біреу кете ме, тҥнге қарай не істеп, не 
қояды соны тегіс бақылауға тиіс. Қалғандарымыз тасаға барып жасырынып 
жаттық. Бастаушымыз ӛзің, бір саған сендік дегендей бәріміз Әжібекке қарай 
береміз. 
− Кәне, мені бір жыбыр-жыбыр жасап жіберіңдерші,- деп ол етпетінен 
жата кетті. 
Тау шӛптерінің арасынан бір-бір шоқтан таңдап алып жыбыр-жыбырға 
кірістік. Әжібек тағы да, ой, есінен танып, рақатқа батты дейсің. Шетімізден 
мақтау естіп, мәз боп қалдық. 
− Бәрің менің сарбазымсыңдар, оң қолымсыңдар! — деп бір тастады.- 
Бҥгіннен бастап жҧбымызды жазбайтын боламыз. Біреуіңе қиянат істер адам 
болса, ол біздің бәріміздің қас жауымыз. 
Шіркін, сол кезде жер ҥстінде біздерден бақытты жан болды ма екен?! 
Әй, қайдам! Әжібектің қарамағында болу, оның айтқандарын қалтқысыз 
атқарып, нӛкері боп жҥруден артық не арман бар еді бізде. 
Ҥсті-басы әбден қызарып, қотырларының аузы қанталаған Әжібек 
орнынан тҧрды. 
− Жыбыр-жыбырға осы жердің шӛбінен алып кету керек екен,- деді. 
− Алып кетуге болады. Мен мына жейдемнің етегін ышқырланып алам 
да, ішіне салып жҥрем,- деді мәймӛңкелеген бір бала. 

54 
− Мен де сӛйтіп алам,- деді екінші бала. Қойшы, қысқасы, әлгі жердің 
шебінен бәріміз де жейдемізді қампитып тығып алдық. 
Кештің тҥсуін кҥтіп иіріліп отырмыз. Кҥн қып-қызыл боп шелденіп 
батуға таяу. Найза тастардың ҧштары бояулы қарындаштай қызыл кҥрең 
тартып жан-жақтан состиып тҧр. Аспандағы ала шабыр бҧлттардың бауыры 
жарып-жарып қойған қарбыздай қып-қызыл. 
− Хе-хе-хе-хе, шіркін! Қазір кҥн батсын кішкене, аш бӛрідей тиісерміз, 
бҥйірден,- деп сақылдай кҥлді Әжібек, батырлар жырын оқығандай 
мақамдап. 
Діңкелеп шаршаған кҥн де ҧясына барып қонды-ау ақыры. Найза 
тастар ымырт қараңғылығына сҧғынып қарауыта бастады. Тау жақтан 
салқын самал соқты. Бойымыз сәл тоңазып, орнымыздан ширыға кӛтерілдік. 
Шабуылға шығатын тҧсты бағана кҥн жарықта Әжібек белгілеп қойған: 
Шымырбай шалдың ҥйінің желке тҧсындағы тік қабақтан дәл қауындықтың 
ҥстіне қҧлап тҥспекпіз, жегенімізше жеп, кӛтергенімізше алып, у-шусыз сол 
тікпен қайта кӛтеріліп кетпекпіз. Біздің жоспарымыз бойынша Шымырбай ол 
тҧстан ҧры келеді деп кҥтпейді де, ештеңені сезбей де қалады. 
Әлгі тік қабаққа келдік, алды-артымызға қарамастан темен қарай 
шҧбыра домалап жӛнелдік. Қалың бӛргез, тобылғы, қараған ӛскен, жықпыл-
жықпыл тастары кӛп қия екен. Әзер тҥстік. Алдымыз қауындыққа жетіп бір-
бір қарбызды кӛтеріп ҧрып, енді бас қоя бастағанбыз, Шымырбайдың 
бағанағы тайыншадай тӛбеттері арсылдап қоя берместері бар ма. Ең болмаса, 
бір асап ҥлгірмеген жарулы қарбызды тастай сала кейін қарай зыттық бәріміз 
де. Сҥріне-қабына, бірімізді-біріміз басып кетердей боп тік қияға қаштық. 
Тӛбеттер арсылдап жетіп те қалған. Артқы бір-екі бала қорыққандарынан 
бақырып жіберді. Осы кезде ҥй жақтан: 
− Майлыаяқ, Қҧттӛбет! Кә, кә! — деген Шымырбайдың даусы шығып 
жанымыз қалды. Екі тӛбет те ҧмтылғандарын қойып, жай ғана арсылдай ҥріп 
кейін қала берді. 
Біз болсақ ӛліп-ӛшіп, екі ӛкпемізді қолымызға алып, қияның ҥстіне 
шықтық. Бӛргез тікен мен бҧталар ҥсті-басымызды алым-жҧлым ғып жіберді. 
Қияның ҥстіне шыққан кезде Әжібек: 
− Кәне, тас жинаңдар! — деп бҧйырды.- Егер қуатын болса шалды да, 
иттерін де тастың астына аламыз. 

55 
Дереу қараңғыда сипаланып жҥріп тас жинай бастадық. Бірақ 
Шымырбай артымыздан қуған жоқ. Әлден уақытта тӛменнен: 
− Әй, балалар! — деп дауыстады.- Шырақтарым, бҧларың не? Піскен 
жоқ деп бағана айтпап па ем ӛздеріңе. Міне, піспеген кӛк қарбызды босқа 
жарып тастапсыңдар. Не шықты содан. Әй, балалар-ай!.. Ӛздерің жейтін 
қауын-қарбыздар еді ғой. 
Біз тырс етіп дыбыс берместен қҧлағымызды елеңдей тігіп тыңдап 
тҧрмыз. Демігіміз әлі басылар емес. Шымырбай тағы бірдеңелерді айтып 
кҥңкілдеп сӛйлеп жҥр. Арпылдап ҥріп қоймаған иттеріне: — Жә, жатыңдар, 
әрі! — деп жекіргені естілді. Кемпірі келді. Екеуі кҥңкілдей сӛйлесіп, біраз 
жҥрді. Онан соң! — Әй, балалар! — деп, бізге бір-екі рет дауыс берді де, 
жауап болмаған соң иттерін ертіп, ҥйлеріне кетті. Сірә, бізді де кетті деп 
ойласа керек. 
− Біржола ҧйықтасын енді,- деп қойды Әжібек.- Қап, жаңағы менің 
жарғаным піскен қарбыз еді, алып кетті-ау, ә. 
− Мен ортасынан бір асап едім, тәп-тәтті екен,- деді Қайрат. 
Біз сол отырғаннан ҧзақ отырдық. Қараңғылық әбден қоюланды. 
Табанымыздың асты тастай қараңғы шыңырауға айналды, ҥңірейіп 
жатыр, бір кішкентай ғана от жылт-жылт етеді. Шымырбай шалдың есігінің 
алдындағы қоламтаның оты. 
− Ал еріңдер соңымнан! Домалап кетпей, абайлап тҥсіңдер! — деп 
сыбырлап бҧйрық етті Әжібек. Ӛзі тӛмен қарай қараңғылыққа сҥңгіп кетті, 
аяқ астындағы тастардың тықыры, бҧта-бҧтаның сыбдыры ғана естіледі. 
Қалғандарымыз жҥрексініп іркіліп қалғанбыз. 
− Жҥріңдер! — деп зекіген бҧйрық естілді тӛменнен.- Тек дыбыс 
шығармаңдар! 
Қараңғыда қолымызға ілінген бҧта-бҧталардан қарманып ҧстанып біз 
де домалана жӛнелдік. Тік қия, ӛте тайғақ, мҥлт бассаң кеткенің, бӛргез 
тікендері, сойдиған бҧталар ҥсті-басымызды жҧлмалап, тырналап келеді, аяқ 
асты — қырлы тастар сҥрініп омақаса жаздайсың, табанды тілгілейді. 
Сҥріне-қабына қауынға да жеттік. Әжібек ҥлкен бір қарбызды жерге 
гҥрс еткізіп қойып қап, қақ айырып, қолды салып та жіберіпті. Қомағайлана 
асайды. Қолымызға ілінгенді біз де жерге қойып қап бір-бір асап ҥлгірдік. 
Піспеген ап-ащы екен, тастай бере келесі бір теңкиіп жатқанды кӛтеріп 

56 
ҧрдым. Сӛйтіп, қозы қораға тҥскен аш бӛрілердей әп-сәтте қауындықтың 
ҥстін әлем-тапырық қылдық, қолға іліккеннің жарылмағаны қалмады, жесек 
те, жемесек те жара бердік. Бҥлдірудің қҧмарлығы, қызығы әбден билеп 
алған еді бойымызды. 
Әуелде ҥнсіз келіп сақтықпен кіріссек те, сәлден кейін кей бірімізді 
есірік жеңіп, дыбыс шығарып «аһылап, ҥһілеп», бір-бірімізге дауыстай 
мақтанып, мҥлдем есіріп кеттік. Шу-шу етіп аяғымызға ілінген қарбыз 
желілерін тепкілеп ҥзіп, қараңғыда қарбызға таласа бастадық. 
Осы кезде Шымырбайдың қос тӛбеті тағы да арпылдап ҥре бастады. 
Біреуі тіпті ҧлып-ҧлып ҥрген. 
− Жә, ӛй, ӛз басыңа кӛрінгір! — деген шалдың даусы шықты. 
Біз тағы да зәре-қҧтымыз қалмай кейін зыттық. Тағы да бҧта-бҧтаға 
бет-аузымызды жырғызып қияға ӛрмеледік. 
− Тас! Тас! Тас алыңдар!.. Итті ҧратын! — деп бҧйырды Әжібек. Бірақ 
бір таңқаларлығы ҥй жақтан жҧлқынып ҥргендері болмаса иттер әлгіндегідей 
қуған жоқ соңымыздан. Оның есесіне: 
− Әй, иттің балалары-ай, сендерді ме! — деп ақырған Шымырбайдың 
даусы ӛте жақыннан естілді. Сірә, ӛзі қуып келе жатса керек. 
Біз қияның орта тҧсына таяп к,алғанбыз. Балалардың біреуі ҥлкен бір 
тасты сайға қарай домалатып жіберген, сайдың іші салдырлай жӛнелді. 
Сӛйткенше болған жоқ, тағы біреу тас домалатты. Алды-артымызға қарамай 
тағы зыттық. Соңымыздан салдыр-гҥлдір домалаған тастардың жаңғырығы, 
«о-о!..» — деп кҥңірене айқайлаған Шымырбай шалдың даусы естілді. 
Біздерді қарғап-сілей бастады. Кӛпке дейін басылған жоқ. Тау арасын 
жаңғырықтырып зарлай созған даусы естілді де тҧрды. 
Біз сол қашқан бойда екі-ҥш жотаны асып барып, бір-ақ тоқтадық. 
Алдымызда келе жатқан Әжібек кейін қайырылып: 
− Тҥгелсіңдер ме? — деп сҧрады. 
− Тҥгелміз. 
− Ештеңе ала алдыңдар ма? 
− Мен екі қарбыз алдым,- деді Қайрат. 

57 
− Маладес! 
− Мен де екеу алып қашып едім, біреуін домалатып алдым,- деді Санат. 
− Мен мына бір ҥлкен қарбызды алып шықтым,- деді тағы біреу. 
Сӛйтіп ҧрлап шыққан қауын-қарбыздарымызды ортаға салдық. 
− Ал енді бҧларды ауылға апаруға болмайды,- деді Әжібек.- Осы арада 
отырып рақаттанып жеп алайық. 
Айдалада, тҥннің бір ортасында су татыған кӛк қарбыз бен кӛк 
қауындарды дірдектей отырып жеп алдық… 
Ертеңіне ҥй ішіндегі абыр-дабырдан ерте оянып кеттім. Бет-аузым 
тҥндегі жеген қауын-қарбыздан сірне-сірне боп тырысып қапты. Ернімді 
жалап керіп едім, дҥрдиіп ісіп кетіпті, ҧшық шыққан сияқты. Ҥй ішінде әжем 
мен кӛрші кемпір сӛйлесіп отыр екен. 
− Сорлы Шымырбай, сорлады ғой, сорлады ғой,- деді әжем кҥйзелген 
ҥнмен. Мен елең етіп қҧлағымды тҥргем: Тоқтардан қаралы қағаз кепті, 
ауылдың ақсақалдары жиналып соны естіртуге барғалы жатыр екен. «Тҥу, 
мен де бір, тҥндегі жорығымызды сетіп қойды ма деп, зәрем ҧшса, қаралы 
қағаз екен ғой…» — деп ойладым. 
Бҧ балалық дегенді қойсаңшы. Сол бір оқиға есіме тҥссе кҥні бҥгінге 
дейін кірерге жер таппай қысыламын. Сонымыз не біздің? Неге біз сондай 
болдық? Жалғыз ҥй шал-кемпірге не ҥшін қиянат жасадық сонда? Жазығы не 
еді олардың? Неге?.. Неге?.. Бәлкім, балғын балалығымызға жара салған 
соғыс кінәлі шығар, кҥтімсіз ӛскен жабайы алмадай ащы болуымыз да содан 
шығар, жабайы алманың тісті қамап сырқырататыны тәрізді жанға батар 
қылықтар істеуіміз де содан шығар? Кім білсін. Бір нәрсе ғана ақиқат: ӛзің 
ақымақ, әрі қорқақ болсаң жауыз болуың да оп-оңай, тек бастаушың болсын. 
Сәлден кейін Нҧғыман кешегі қауынға ҧрлыққа аттанған 
барлығымызды кеңсеге шақыртып алды. Менің апам да осында екен. Екеуі де 
тҥнеріп ашулы отыр, бізге жек кӛріп суық қарайды. Ортамызда Әжібек жоқ 
боп шықты. 
− Әлгі басшысы қайда бҧлардың? — деді Нҧғыман біздерді шақырушы 
балаға. 

58 
− Ол таң атпай тҧрып станциядағы нағашысына кетіпті. Сол жақтан 
жҧмыс істеп, оқу оқимын дейтін кӛрінеді. 
− Қашқан тҥрі ғой. Сол жақтан-ақ ҧстаймыз оны. Ал сендерді қазірден 
бастап анау тас қораға он кҥнге қаматам, ешқандай тамақ бергізбеймін,- деді 
Нҧғыман біздерге тҥйіле қарап.- Сендердей ҧрыларды аштан қатырғаннан 
басқа амал жоқ. 
Біздер зәре-қҧтымыз қалмай дірілдеп кеттік. Нҧғыманның тас қораға 
апарып он кҥн бойына қамайтынына, еш тамақ бергізбей аштан 
қатыратынына титтей де кҥмәніміз болған жоқ. Мен араша тҥсе ме дегендей 
апама қарағам, мҥлде селт етер емес, қабағын қарс жауып алған, алдында 
баласы — мен емес, тура бір фашист отырғандай тҥсін бермейді. Нҧғыман 
одан: 
− Сіз балаңызды қамағанға қарсы болмайсыз ба? — деп сҧраған. 
− Жоқ, қарсы емеспін. Алыс бір жаққа айдатып жіберсеңіз тіпті жақсы 
болар еді. Мҧндай қарақшы баланың маған барынан жоғы,- деді апам 
тҥңілгендей. 
Мен шыдай алмай жылап жібердім. 
− Апатай-ай, ендігәрі ондай ештеңе істемейін, кешірші мені… 
кешірші… 
Сол-ақ екен басқа балалар да шуылдап жылап қоя берді, олар да 
бастыққа, менің апама ӛлердегі сӛздерін айтып, жалынып-жалбарынып 
кешірім сҧрап жатыр. 
− Жарайды,- деді әлден уақытта Нҧғыман,- бір жолға кешірейік. 
Ендігәрі олай істеуші болмаңдар. 
− Істемейміз. 
− Енді Әжібекке ілеспейміз,- деп бір ауыздан уәде бердік. 
− Барыңдар! — деді енді Нҧғыман даусын жҧмсарта сӛйлеп,- Бір 
сағаттан кейін пішенге баруға дайындалып, осы кеңсенің алдына 
жиналыңдар. Байдалы арбамен Қоғалыбҧлаққа апарып салады. 
Айтқанындай бір сағаттан кейін қос ат жегілген Байдалының арбасына 
тиеліп, 
ауылдан 
алты-жеті 
шақырымдағы 
пішеншілер 
қосы 
— 
Қоғалыбҧлаққа жол тарттық. Қос кӛк ат бастарын шҧлғып қойып, сонадан 

59 
қорғаншақтап ӛздерін ӛздері қҧйрықтарымен сабалап бҥлк-бҥлк желеді, арба 
борпылдақ қара жолмен былқ-былқ етіп тербетіледі. Тӛңіректегі балқҧрақ 
сәске кҥннің қыздыра бастаған аптабына майланған қайысша балбырап, 
былқып тҧр. Гҥл қуған неше тҥрлі кӛбелектер сайпалақтай ҧшып аттардың 
баурына, арбаның астына кіріп кете жаздайды, ал шегіртке дегенің 
жыртылып айырылып жатыр, Аттың шашасынан шашылған қҧмдай 
бытырайды. Байдалы шал дамылсыз сӛйлеп келеді. Бар сӛзі Әжібекті 
жамандау. 
− Бас бітімі жаман ғой иттің шақшадай боп. Әй, әсте жақсылық шыға 
қоймас ол бастан. О, ол ма? Ол әлі жер ӛртейді, кӛріңдер де тҧрындар. Осы 
айтқаным келмесе мына мҧрнымды кесіп берейін,- деп қояды. 
Қоғалыбҧлаққа жеткен соң әрқайсымыз бір-бір ӛгіз сҥйреткінің басына 
мінуге бӛліндік. Мен әуелден-ақ Нәзира әпкемнің жетегіндегі сҥйреткінің 
басына мінуді меншіктеп алғам. Солай қарай жҥрдім. Мені анадайдан 
таныған Нәзира әпкем де жайраң қағып қуанып қарсы ҧмтылды. Он кҥндей 
кӛрмегенге сағынысып қаппыз. Мені баурына қысып қҧшақтап бетімнен, 
кӛзімнен сҥйді. Ӛзі кҥнге әбден қарайыпты және бір байқағаным бҧрынғыдан 
да гӛрі ӛсіп, толысып кеткен сияқты. Мҧрнының ҥсті шып-шып тершіп тҧр. 
Қҧшағы да, демі де ып-ыстық екен, мені де лезде терлетіп жіберді. 
− Әжем, апам ауырмай ма? Балалар қалай? Ауылда не жаңалықтар бар? 
Маған хат келген жоқ па? — деп бастырмалата сҧрап жатыр. Әрине, хатты 
кімнен кҥтетінін мен жақсы білем. 
− Бәрі аман, бәрі жақсы. Ешқандай хат келген жоқ,- деймін мен, бірақ 
кӛзіне тура қарап айтуға жҥзім дауаламай, теріс айналдым. Тоқтардан келген 
қаралы қағаз есіме тҥскенде жҥрегім суылдап қорқып кеттім. 
− Ал жарайды, кейін сӛйлесерміз. Кәне, ӛгізге мін,- деп аяғымнан 
кӛтеріп мінгізді,-Келгендерің жақсы болды ғой, әйтпесе ӛзіміз ӛгіз жетектеп, 
одан шӛмеле тиеп ит әуре боп жҥр едік. 
Мен егіздерді қақпайлап шӛмелелерді жағалата жҥріп отырдым да, 
әпкем сҥйреткіге шӛп тиеуге кірісті. Қимыл-қозғалысы нық, қарулы. Анда-
санда маған кҥле қарап қояды. Сҥйреткіге шӛпті таудай қып тиегеннен кейін 
салынып жатқан маяның тҥбіне әкеп, маяшыларға кӛтеріп бере бастады. 
Маяның ҥстінде Кӛлбай керең екен, қағып алып жаймалайды. 
Тҥсте қос басына жиналып, тамақ ішуге отырдық. Әйелдердің бірі: 

60 
− Балалар, айтсаңдаршы, ауылда не жаңалық бар? Ешкімнен жаманат 
хабар жоқ па? — деп сҧраған. Осы арада Қайрат: 
− Ойдағы Шымырбай шалдың баласынан қаралы қағаз келді,- деп дҥңк 
еткізіп қойып қалды. 
− Не дейді? 
− Не дейсің, ойбай, Тоқтардан ба?! — десіп әйелдер шу ете тҥсті. 
Нәзира әпкемнің, отыра бергені сол еді, кӛзі шарасынан шыға жалт етіп 
Қайратқа қадалды. Қайрат болса қаннен-қаперсіз қаралы қағаздың қашан 
келгенін, ауыл ақсақалдарының жиналып Шымырбайдікіне естіртуге 
кеткенін егжей-тегжейімен айтып шықты. Енді бір сәтке жҧрт тегіс Нәзира 
әпкеме қарай қалған. Ол басын тҧқыртқан кҥйде ӛңі бҧзылып, сҧрланып ӛне 
бойы дір-дір етіп, менің білегімнен тастай қып қысып ҧстап алды да, 
мелшиіп отырды да қойды. Тоқтарды естеріне алып, кӛздерін сығымдаған, 
әке-шешесіне жанашырлық айтқан әйелдердің сӛздеріне де селт еткен жоқ. 
Алдына қойылған быламық кӛжеге де қол созған жоқ, со кҥйі қалды. Жҧрт 
орындарынан кӛтерілген кезде, ол да тҧрып, мені ертіп әлгіндегі сҥйреткіні 
доғарған жерімізге қарай жҥрді. Жасаурай берген кӛзін маған кӛрсеткісі 
келмей аспанға, ала шабыр бҧлттарға қарады. 
Кешке дейін ләм деп сӛйлеген жоқ, жҧмысты ҥнсіз істеді. Екі-ҥш рет 
айырға сҥйене тҧрып әбден титықтап шаршағандай жабырқау, жҥдеу кейіпте: 
«О-о…» деп кҥрсініп қойды. 
Жҧмыс қас қарая тоқтатылып, пішеншілер қос басындағы, қҧжынаған 
жынды кӛбелектер мен шыбын-шіркейлердің талауына тҥскендей жалп-жҧлп 
еткен май шамның кӛмескі жарығында қалғып-мҥлгіп отырып кешкі 
тамақтарын ішті де, әркім қалаған жеріне шӛп тӛсеп, қисая-қисая кетті де 
ҧйқыға кірісті. Мен Нәзира әпкемнің ірге жағына кеп тығыла жатқам. Енді 
ҧйықтап барады екем, астымдағы қурайлы шӛп сылдыр етті. Селк ете тҥсіп, 
кӛзімді ашқам, Нәзира әпкем тҥрегеп кетіп барады екен. Алды-артына 
қарайтын емес, қараңдап алыстап барады. Ҧшып тҧрдым да соңынан ілестім. 
Қараңғыда аяғыма шӛгірлер батып ҧшып тҥсе жаздаймын, бірақ сонда да 
Нәзира әпкемнен кӛз жазбай келем. Қостан кеп ҧзап, алыстап кеттік. Бір 
кезде алдымда келе жатқан Нәзира әпкемнің ӛксігені, одан ҥн шығарып 
жылағаны естілді. Тағы біраз жҥре тҥскен соң, кәдімгідей дауыс салып 
жылады. Әуеліде сӛйлеп-сӛйлеп алып жылаған: 
− Неден осынша бақытсыз болдым. Неден осынша сормаңдай едім. 
Жарық дҥние-ау, қай кҥні ғана қарғысыңа шалынып тудым екен. Әкеден 
айырылғаным анау, сҥйгенімнен айырғаның мынау… Неден жаздым?.. 

61 
Неден?.. 
Біраздан кейін сӛзді қойып, ыңырсып жылап, зарлы жоқтауға ауысты. 
Ӛзі дамылсыз жҥріп келеді, шабылмаған қалың шабындыққа шыққамыз, 
соны кешіп келеді, сӛйтіп келе жатып жоқтау айтып келеді. Жанына батқан 
қайғыға қабырғасы қайысып, егіле жылап, зар илейді. Мен де жылап келем. 
Тоқтарды есіме тҥсіріп, ол енді еш уақытта Нәзира әжеме кеп, біздің ҥйді 
торуылдап жҥрмейді-ау деп, ойлаған сайын ішім удай аши тҥседі. Ӛкіріп 
жылағым келді. Нәзира әпкем қҧсап ішімдегімді мен де сӛзбен, зарлы 
жоқтаумен шығарғым келеді. 
− Тоқтар аға!.. Тоқтар аға!..- деп еңіреп жылап жібердім де алға қарай 
жҥгірдім, шабындыққа аяғым оралып сҥрініп жығылғам, тҧра сап қайта 
жҥгірдім. 
Нәзира әпкем екеуміздің қҧшақтарымыз айқаса кетті, айдалада екеуміз 
де ішіміздегі қҧсталықтарымызды ағыттық. Дауыс сап, кӛрісіп тҧрып 
жыладық. Қанша уақыт жыладық, аз ба, кӛп пе, білмеймін. Есімді жиып, 
басымды кӛтерсем, бозарып, қауынның тілімімдей боп ай туған екен. Айнала 
тӛңірек бозамық тартып, май шамның жарығы тҥскендей боп кӛмескі 
кӛрінеді. Әпкем екеуміз ӛксігімізді тартып қойып, солығымыз басылғанша 
отырдық. Ол мені шашымнан сипайды, баурына тартып қыса тҥседі. Бауыры 
жып-жылы. 
Біреу ӛкпе тҧсымыздан ағараңдап жҥріп ӛтті. 
− Ӛк! Ой арам қатқыр, ӛк! Сыпатай-ау, былай қайырсаңшы!.. 
Жынды Бҥбітайдың даусы. Қорқып кеттім. 
− Байғҧс, кҥнде тҥн жарымында осы жаққа кеп, жоқ малды қайырып 
жҥргені. Ӛстіп қаңғып жҥріп бір кҥні далада ӛліп қалады ғой,- деді Нәзира 
әпкем ауыр кҥрсініп. 
Бҥбітай ӛзімен-ӛзі сӛйлеп ҧзай берді. Бір сәт алыстан зарлаған әні 
естілді. 
Қара кӛзім, 
Жете алмадым, 
Жер шалғай, 

62 
Жалғыз ӛзім… 
Кӛпке дейін естілді де тҧрды. 
Біз, Нәзира әпкем екеуміз, ақырындап аяңдап қос басына қайттық. 
Шабындық ҥстін шық басыпты, аяғым суланып келеді. Ӛне бойым дірілдеп, 
тітіреніп қоям. 
КҤЗ БЕН ҚЫС 
1 
Жаздың соңғы кҥндері болатын. Бір кҥні тҥсте станция жақтан келетін 
қара жолмен бҧрқылдата жҥгіріп: «Сҥйіншілеп!» біреу шыға келді. 
− Сҥйінші!.. Сҥйінші!..- деп екі санын сабалап келеді. 
Жақындай бере таныдық, кәдімгі ӛзіміздің Әжібек. Тҥнеукҥнгі 
станцияға нағашысына қашып кеткеннен қайтқан беті. Басында пилотка, 
бҧтында галифе шалбар — қҧдды әскердің ӛзі дерсің, екі ӛкпесін қолына 
алып ҧшып келеді. Ӛзіне қарай ӛре жҥгірген біздерге: 
− Сҥйінші… сҥйінші, ЬІрысбек қайтып келе жатыр соғыстан,- деді 
алқына дауыстап.-«Мына тӛбенің астында келе жатыр. Жҥгіріңдер, сҥйінші 
сҧраңдар ауыл-аймақтан!.. 
Біз әуеліде сәл абдырап қалдық. Ӛйткені, осыдан бір жыл бҧрын 
Ырысбектен ӛлді деген қара қағаз келген еді, әйелі — Дурия қыста Кӛлбай 
кереңді әйелінен айырып, соған тиіп алған болатын, сӛйтіп ел-жҧрт мҥлдем 
кҥдер ҥзген адамды мына тӛбенің астында келе жатыр дейді. Сенерсің бе, 
сенбессің бе, әлде Әжібектің тағы бір ойлап тапқан қалжағы боп жҥрмесе. 
− Әй, сенбей тҧрсыңдар ма? Міне, мына киімдерді сол берді маған. 
Кеше станция басында ауылға қалай жетерімді білмей сенделіп жҥргем. 
Апамды сағындым: «Сорлы-ай, менсіз кҥні не боп жҥр екен?» — деп; Мына 
сен жетпегірлерді сағындым: «Менсіз бастары бірікпей тоз-тоз боп жҥрген 
шығар»,- деп. Сӛйтіп жҥргенімде поезд тоқтаған. Бір адам вагоннан тҥсіп 
елден ерек сарт-сҧрт етіп келеді. Анадайдан кӛзіме оттай басылды, әкемді 
кӛргендей айқайлап жіберіппін: «Ырысбек аға!» — деп. Кӛзімнен жас ыршып 
кетті, жҥгіріп барып бас салдым. Содан кешке дейін екеуміз станцияны 
араладық. Ырысбек ағаның неше тҥрлі сҧлу таныс қыз-келіншектері бар 
екен. Шетінен «во!» деген, солардың ҥйінде болып шай іштік. Кешкісін 

63 
ымырт ҥйіріле біреулердің тҧсап жіберген аттарын ҧстап міндік те, 
тҥнделетіп жҥріп кеттік. 
− Ал аттар қайда? 
− Қайда болушы еді, әлгінде ноқталарын мойнына байладық та кейін 
қайырып, айдап жібердік. Жануар, жылқы деген жершіл болады емес пе, 
бҥгін-ақ жетіп барар иелеріне. Тҥу, сӛзге айналып қалдық қой. Ал жҥгіріңдер 
тез! Сҥйінші сҧраңдар!.. 
Біз тым-тырақай ауылдың тҧс-тҧсына жҥгірдік, ҥй-ҥйді аралай жҥгіріп 
есіктің алдынан, терезенің тҧсынан айқайлап ӛтеміз: 
− Әже, сҥйінші, Ырысбек келе жатыр! 
− Апа, сҥйінші, Ырысбек келе жатыр! 
Соғыстан қайтқан адамды бҥкіл ауыл болып алдынан шығып қуана 
қарсы алу салтқа айналған. Сондықтан сҥйіншіні де кезіккен адамның 
бәрінен сҧрай береміз. Ілездің арасында ауылдың кәрі-жасы тегіс бірі қалмай 
қара жолға қарай жҥгірді. Бірі сенеді, бірі сенбейді. 
− Былтыр қара қағаз келмеп пе еді?!. 
− Е, қара қағаз деген кейде жаңылыс келе беретін кӛрінеді ғой. Мына 
кӛрші колхозда да артынан қара қағаз келген біреу ҥш ай ӛткен соң аман-есен 
тірі қайтыпты. 
Мҧндайда қуанышқа да шыдай алмайтын кемпірлер кӛздерін сығымдап 
жылап келеді. 
− Байғҧс-ай, тірі екен-ау!.. 
− Дәм-тҧзы әлі таусылмаған ғой. 
− Менің қҧлыным да бір кҥні ӛстіп жетіп келер кез болар ма екен, 
дҥние-ай!.. 
− Ей, әмірі кҥшті жаратқан… 
− Әлгі Дҥрия сорлы қайтер екен енді? 
− Е, сорлы боп оны біреу тӛлеуіне беріп пе?! Ӛз обалы ӛзіне, жаман 
қардың. Ең болмаса, бір жыл отырмады-ау, артын кҥтіп. Енді бармағын 

64 
шайнап отырсын. 
− Е, алланың ісі десеңші оны да. Әйтпесе, Кӛлбай кереңге о байғҧс 
қайбір жетіскенінен тиді дейсің… 
− Ибай-ау, Ырысбек қайда барар екен, енді? Кімнің ҥйіне тҥсер екен? 
Туыс дейтін туыс та жоқ қой байғҧста? 
− Е, ел-жҧрт емеспіз бе? Қайсымыздың ҥйімізге кірсе де қарсы аламыз 
ғой. 
− Иә, бәрінен де азаматтың аман-сау оралғанын айтсаңшы… 
Ӛстіп кемпірлер мен әйелдер сан-саққа кетіп тҧрғанда тӛбеден 
Ырысбектің де қарасы кӛрінген, біз балалар жарыса лап қойдық. 
− Аға-а!.. 
− Ырысбек аға-а!..- деп шҧрқыраса дауыстап, қҧстай ҧшып келеміз. 
Бірімізден-біріміз бҧрын жетіп, бетімізден бҧрын сҥйгізуге асығамыз. 
Соғыстан қайтқан адамның бетіңнен бір сҥйгені — әкеңнің, яки бауырыңның 
сҥйгеніндей олжа, дәл солардың қасынан қайтып, солардың ыстық 
сағынышын, солардың сәлемін жеткізгендей кӛрінетін. Соның ӛзіне 
мауқымыз басылып, масайрап бір жасап қалатынбыз. 
Әне, балалардың алды оған жетті де, енді Ырысбек оларды кезек-кезек 
қҧшақтап сҥйеді-ау беттерінен,- деп ойлағанбыз… Жоқ, тҥк те олай еткен 
жоқ. Сҥймек тҥгілі амандасқан да жоқ. Топырлап жеткен балаларға қабағын 
шытып. 
− А, ну, шаңдатпаңдар!.- деді ақырып. Кӛзін алақ-жҧлақ еткізіп 
алартып-алартып қойды, иығына асынған мылтығын жӛндеді, қынай буынған 
әдемі жалпақ белдігін дҧрыстап, жейдесінің етегін кейін қарай ысырып 
сәнденді де, онан соң жолдың тақ-тақтау жиегімен әскери тәртіпте екі қолын 
сермеп тастап, сарт-сҧрт адымдап жҥріп кетті. Етігінің табаны дҥк-дҥк еткен 
сайын ӛкшесіне байлап алған әдемі жылтыр темір де сәнімен шылдыр-
шылдыр етеді. 
− Ол шпор! — деді Әжібек біздерге тҥсіндіріп,- Ырысекем атты 
әскерде болыпты, соның белгісі. 
Біз аузымызды ашып, кӛзімізді жҧмдық. Мҧндай сәнді киімді де, 
мҧндай сәнді жҥрісті де, шпорды да тумысымызда бірінші кӛруіміз еді. 
Бәрінен де иығындағы мылтығын айтсаңшы! Ырысбектің алды-артына 

65 
шығып, әр затына қызыға қарап, шҧбап келеміз. Ҥлкендерге де таяу 
қалғанбыз, шыдамсыз бір-екі кемпір қҧшақтарын жайып ҧмтылыса берді. 
− О, айналайын, сені де кӛретін кҥн бар екен-ау!.. 
− Асылдан қалған тҧяғым-ай, ата-бабаңның аруағы жебеп, аман-сау 
оралдың ба!.. 
Екі кемпір қабаттаса кеп, қҧшақтап сҥймек еді, бірақ Ырысбек оларды 
қолымен сәл кейін ысырып, ӛзін қҧшақтатпады да, сҥйгізбеді де: 
− Есенсіңдер ме, аналар! — деді даусы гҥр етіп.- Есенсіңдер ме, туған 
жер, ел-жҧртым! -деді онан соң ӛзін қарсы алып тҧрған кӛпшілікке даусы 
саңқылдап. 
Даусы мҧндай зор, ашық болар ма, әр сӛзі балғамен соққандай естіледі. 
Екі кемпірден кейін қалай амандасарларын білмей жҧрт аңтарылып қалған. 
Ырысбек сол шақ-шҧқ етіп адымдаған кҥйінде олардың қақ ортасынан 
жарып ӛтіп, тура ӛз ҥйіне тартты. Ешкімге бҧрылып қараған жоқ, ешкіммен 
сӛйлескен жоқ. Енді бҥкіл жҧрт соңынан ілесті. Дәл есігінің алдына барғанда 
ӛкшесін сарт еткізіп тоқтады да: 
− Әжібек! — деді. 
Әжібек жҥгіріп барып оның қарсы алдына қалшиып тҧра қалды да, 
қолын шекесіне апарып нағыз әскерше честь берді. 
− Бар, Дҥрияны шақырып кел, мына ҥйдің есігін ашсын! — деді 
Ырысбек әр сӛзін шегелеп бҧйыра сӛйлеп.- Шаңырақтың иесі ӛлген жоқ, 
аман-есен келіп тҧр де. От жағып, тҥтін шығарсын! 
Бағанадан Ырысбектің қылығына тҥсіне алмай дел-сал боп тҧрған жҧрт 
бір ауыздан кҥрсініп, кӛздеріне жас алды. Ырысбектің мына сӛздері бәрінің 
де ет жҥрегін езіп жіберген тәрізді. 
− Алда, сорлы-ай, енді қайтсін!.. 
− О, опасыз дҥние десеңші. 
− Шіркін-ай, осы азаматты кҥтпеген қатынды айтсаңшы!..- деп 
кемпірлер мен әйелдер тағы да кҥңкіл-кҥбір сӛзге кӛшті. Ырысбек болса 
ештеңені естімегендей бір қолын мықынына салып, шіреніп тҧр. Аспанға 
қарайды, қайта бастаған кҥнге қарайды, онан тауға қарайды, шоқыларды 

66 
санағандай қадала тҥседі. 
− Туған жер, жеттім топырағыңа, енді ӛлсем де арманым жоқ,- деді 
тебірене сӛйлеп, кӛзі жасаурағандай болды. Кемпірлер: «айналайын-ай!..» — 
десіп мҧрындарын мырс-мырс тартып жылап жіберді. 
Әжібек те жеткен Дҥрияны ертіп. Дҥрия анадай жерден тартыншақтап, 
екі кӛзі жасқа толып боталап, кілтті Әжібекке ҧстата берген. 
− Дҥрия-ай, ӛзің кеп ашшы есікті! — деді Ырысбек тағы да даусын 
кӛтере саңқылдай сӛйлеп.- Сҥйіп алған жарым едің ғой. Неке бҧзып 
ажырасқан жоқ едік. Ӛзіңнің от жаққан жерің еді, тағы да кеп ӛзің жақшы 
отты! 
− Жӛн-ау! Жӛн-ау, Ырысбекжанның сӛзі!… 
Дҥрия жасқана басып жақын келді де Ырысбектің алдына жеткенде 
еңіреп жылап, оның аяғын қҧшақтай қҧлады. Кӛз жасы ЬІрысбектің шаң-шаң 
етігін айғыздап жіберген. Ырысбек әуелде екі иығы селк-селк етіп, бет-аузы 
тыржиып кҥліп тҧрғандай боп кӛрінген, енді бір сәтте тарам-тарам жас оның 
кӛзінен де сорғалады. 
Екеуі осы бір кҥйде тҧрды да қойды: Дҥрия оның аяғын қҧшақтап бас 
кӛтерместен кӛл-кӛсір боп еңірейді, Ырысбек болса екі иығы селк-селк етіп, 
аяғынан байлаулы адамдай тапжылмайды, не еңкейіп илікпейді. Әлден 
уақытта кемпірлер барып, Дҥрияны қолтықтап тҧрғызып алды. 
− Есік аш, қарағым,- деді. 
Дҥрия жылағанын қойып, кӛз жасын жаулығының ҧшымен сҥртті де, 
барып есікті ашты. Ырысбек ӛзі бастап ҥлкендердің бәрі ішке кірді. Әйелдер 
дереу сыпыртқы тауып, су сеуіп ҥйдің ішін тазартып, сыпыруға кірісті. Екі-
ҥш әйелді Дҥрия ҥйіне ертіп әкетті де, кӛтергендерінше кӛрпе-жастық, киіз, 
ыдыс-аяқтар алып келді. Есік алдына кӛрші-қолаңдардың самаурындары 
әкелініп, шай қойылды. Ілездің арасында, бір жылдан бері қаңырап иесіз 
тҧрған Ырысбектің ҥйі гу-гу еткен қызық думанға толды да қалды. Ҥйдің іші 
ысып кеткен соң терезені жақтауымен тҥгел алып тастаған, мҧнысы бізге — 
балаларға рақат болды, енді іштегілердің гу-гу сӛздерін сыртта ойнай жҥріп-
ақ тыңдай беретін болдық. Ҥлкендердің сӛздерін тыңдауға шетімізден әуес-
ақпыз. Ол сӛздері біз тыңдауға лайық па, жоқ па,- ол жағын білмейміз, 
әйтеуір олардың ауыздарынан шыққан жақсы сӛзді де, жаман сӛзді де, қағып 
ап, бойымызға сіңіре беретінбіз. Біртіндеп жҧмыстан қайтқан еркектер мен 
шалдар да келе бастады. Дҥрияның кейінгі тиген кҥйеуі Кӛлбай керең де 
келді. Екеуі тӛбелесетін шығар деп, біз, балалар, терезеге ҥймелей қалғанбыз, 

67 
жоқ, тӛбелеспеді, қол алысып амандасты да, Кӛлбай керең есік жаққа 
мыжырайып отыра кетті. Бӛркін алып, басын қасынды да, онан соң кӛзіне 
дейін тҥсіріп қайта киіп алды. Ҥй шаруасымен кіріп-шығып жҥрген Дҥрияға 
бірдеңе деп кҥңкілдеп еді, анау қабағын шытып, сӛйлеспеді. 
− Дҥрия! — деді Ырысбек дауыстай сӛйлеп.- Жаным, менің домбырам, 
гармоным, мандолинім, скрипкам қайда? 
− Қазір, қазір…- деді Дҥрия. Әжібекті ертіп ҥйіне қарай жҥгіре басып 
кетті де, сәлден соң екеуі, әлгінде Ырысбек сҧраған бар аспаптарды кӛтеріп 
жетті. 
− Ой, бәрекелде! Дҥрияның мҧнысы іс болды,- десті риза болған 
ақсақалдар. 
− Рақмет, жаным! — деді аспаптарын кӛргенде жҥзі жайнаңдап кеткен 
Ырысбек. Домбырасын жҧлып ап, қҧлақ кҥйін келтіріп қағып-қағып 
жібергенде, ҥйдің ішіне уыс-уыс кҥмісті шашып-шашып қалғандай болды. 
Тосаңсып қалған қолын жаттықтыру ҥшін қҧлақ кҥйлердің біразын бірінен 
кейін бірін шҧғыл-шҧғыл қайырып тастап отырды да, бір кезде еті қызған 
жҥйріктей кҥмбірлетіп ап жӛнелді дейсің. Ҥйдің ішіндегілер де, сыртта 
терезе тҥбінде тҧрған біздер де демдерімізді ішімізге тартып, сілтідей тына 
қалдық. Қос ішекті ағашта осынша қҧдірет болады деп кім ойлаған, бірде 
бебеу қағып, бірде сҧңқылдап, кӛңілді алай-дҥлей аласапыран кҥйге тҥсіріп, 
мҥлде естен таңдырды. Екі кӛзіміз телміріп Ырысбекте, оның ерекше 
қасқайып отырған отырысына да, кҥреңіте тершіген сҧлу жҥзіне де, 
ойнақшыған ӛткір кӛзіне де, қайратты қара шашына да ынтызар боп қызыға 
қараймыз. Ҥйдегі бҥкіл ауыл адамдары бір тӛбе де, Ырысбек ӛзі бір тӛбе, 
байқаусызда қаз, тауықтардың арасына кеп қонақтап қалған қыран бҥркіт 
сияқты. 
Кҥйді ойнап болғаннан кейін домбырасын кӛкірегіне басып, кӛзін 
жҧмып, бала тербеткендей ырғатылып сәл отырды. 
− Жҧртым,- деді онан соң, даусы елжіреп, егіліп шықты.- Алыста қан 
майданда жҥргенімде отырсам ойымнан, ҧйықтасам тҥсімнен шықпады туған 
жерім. Жоңғардың мынау жоталары дҥниенің тӛбесіндей де басқа жер 
осының етегіндей боп кӛрінді. Сондайда: «Дҥние-ай, туған жерге аман-сау 
оралып, сол жоталарға бір шығып, дҥниенің тӛбесінен қарар кҥн болар ма 
екен?!» деп армандаушы едім. Сол арманыма бҥгін, міне, жетіп отырмын. 
Әлгінде де айттым ғой, тағы да айтам: қазір табанда осы арада жан тәсілім 
етсем ӛкінбеймін енді. Ӛздерің ӛліп-тірілген адам деп отырсыңдар мені. Ол 
рас. Мен бір ӛліп, сонан қайта тірілген адаммын. Мені тірілткен мына 
сендердің ақ тілеулерің, дарқан пиғылдарың! Ризамын, елім, жҧртым. Мен 

68 
жауған оқ пен жанған оттың ортасына -қанды ҧрысқа ҥш рет кірдім. Екі рет 
аман шықтым, ҥшінші ретте жараландым. Ӛте ауыр жараландым. Мына 
кеудеме оқ тиіп, екі кҥн ҧрыс даласында есімнен танып, қансырап 
жатқанымда орыстың бір қаршадай қызы жанымды арашалап аман алып 
қапты. Мені ӛлдіге жорып қойған екен, енді болмаса кӛп ӛлікпен бірге 
кӛмгендей де екен, сонда әлгі қыз бала менің әлі де тірі екенімді біліп аузыма 
су тамызыпты. Мен, бейбақ, сӛйтіп, дҥниеге қайта оралдым, сӛйтіп 
тірілдім… Госпитальға әкеп, кеудемді тіліп, ӛкпемнің оқ тескен тҧсын ойып 
алып тастады. Сӛйтіп, орнымнан тапжыла алмай ҥш ай жаттым. 
Ҥй ішіндегілер «аһ» ҧрып кҥрсініп, кемпірлер мен әйелдер кӛздерін 
сығымдай берді. 
− Айналайын-ай, кӛрер қызығың әлі бітпеген ғой. 
− Ой, дҥние-ай, талай боздақтар қалды ғой, сӛйтіп, қансырап, талай 
жерде. 
− Қу соғыс, кӛріңде ӛкіргір пәшис!.. 
− Орысымнан айналдым! Шіркін, қаршадай қызының істеп жҥргенін 
қарашы! 
− Ей, тҥге, тоқтаңдаршы, тҧс-тҧстан сапылдап жарыспай, әңгімесін 
тыңдайық! Ырысбекжан, сен ӛзің пәшис деген иттерді кӛре алдың ба? 
Қандай болады екен. 
− Иә, иә, соны айтшы. Тҥрлері қандай ӛзі, кәпірлердің? Адам сияқты 
ма? — деп Байдалы шал да қозғалақтап қойды.- Қазиттердегі суреттеріне 
қарасаң жаның тҥршігеді ғой ӛздерінен, неше тҥрлі хайуан-жәндіктерге 
ҧқсайды. Иіріліп-иіріліп жатқан жылан сияқтысы да, тісі ақсиған қорқау 
қасқыр сияқтысы да, әйтеуір толып жатқан жексҧрындар ғой тҥрлері. 
− Фашист дегенді кӛрдім,- деді Ырысбек.- Бір офицері қолға тҥсіп, 
соны, мына, тап сіз отырғандай жерден кҥзетіп тҧрдым. Ӛңдерінде қан-сӛл 
деген болмайды екен… 
− Е, кісі ӛлтіретін адамның тҥрі сондай болады ғой. 
− Кӛздері қанталап тҧрады екен. 
− Астапыралла, қанға тоймайтынның ӛзі десеңші. Тҧмсықтан салмадың 
ба иттің баласын. 

69 
− Қолға тҥскенді ҧруға заң жоқ қой. Әлгінің қасында бір сағаттай 
тҧрғанымда әлгі жҧтқан ауадан жҧтқаныма жиіркендім. Бірақ амал қанша, 
шыдау керек. 
Кҥн батып, ел орынға отыратын кез болды, бірақ бірде-бір адам тараған 
жоқ. Ырысбектен соғыс жайын, ӛзінің қай майданда, қай жерлерде болғанын, 
ауылдан кеткендерден кімді кӛргенін ҥсті-ҥстіне сҧрайды, бір айтқандарын 
қайта-қайта айтқызады, таңырқасып, таңданады, жандары ашиды, бір ауық 
кӛздерін шылап жылайды. Оның әңгімелерін анық ести алмай қор болған 
Кӛлбай керең ғана кеңірейіп, әркімнің аузына жапақтай қарап кӛңілсіз 
отыр. Алғашқыда ол қасындағылардан: «А?!» «Не дейді?» — деп сҧрап 
отырды да, ақыры олар мезі болғандай теріс айнала бастаған соң мазалауын 
қойды. Бір мезгіл Дҥрияға: «Әй, ҥйге қайтайық та» — деген; «Жә, отыршы 
жайыңа!» — деген Дҥрия зеки сӛйлеп. Ӛзі дастарқан жайып, шай әзірлеп, 
тыным тапқан жоқ. Ырысбектің әңгімелерін ҥзік-ҥзік тыңдап жҥр, ести алмай 
қалған тҧстарын әйелдерден сҧрап алады. Есік алдына шыққан сайын егіліп-
егіліп жылайды да, ішке кірерде кӛз жасын сҥртіп тастайды. 
Терезе алдында топырлай тҧрып іштегілердің бірде-бір сӛзін, 
әңгімелерін қалт жібермей тыңдаймыз, бір ауық жалыққандарымыз есік 
алдындағы қалың кӛк шӛпке алысып-жҧлысып ойнап аламыз. Мҧндай 
кҥндері біздің қуанышымыз бӛлекше. Ӛйткені бҥкіл ауыл кӛңілденіп, 
думанды боп қалады. Жҧрттың қабақтары ашылып, жҥздері жадырап бір 
кҥнге болса да бастарындағы ауыр қайғы-қасіреттерін сейілткілері келгендей 
кҥйге ауысады. Қайтқан адамның әңгімелерін тыңдап, ӛздері де сӛйлеп 
шерлерін тарқатады. Мҧндай кҥндері бастарына секірсек те біздерге ҧрсып-
зеку деген болмайды. Кірген-шыққан табақшы әйелдер: «Әй, мына балалар 
аш қалмасын» — деп, бірі тостаған толы сҥтке шылаған талқан берсе, бірі 
қуырған бидай уыстатады. «Ӛй, айналайындар-ай!» деп мҥсіркеп қояды. 
Осыдан кейін біз шаттанбай, кім шаттансын. Тҥннің жарымы тҧрмақ таң 
атқанша, қашан ҥлкендер тарағанша жату жоқ, ойынның тҥбін тҥсіреміз. 
Тҥннің ортасы болды, бірақ жиналған жҧрт қозғалар емес. Ырысбек 
біресе гармонын тартты зарлатып, біресе мондолині мен скрипкасын ойнады 
сыңсытып, қолына қайсысын алса да іркілмейді, қҧйқылжыта жӛнеледі, 
нешетҥрлі әуендер: татар, орыс, қырғыз, қазақ саздары бірінен кейін бірі 
тӛгіледі. 
− Паһ, шіркін, ӛнеріңе болайын! Ӛнерпаз деп осыны айт! 
− Он саусағың бал екен-ау! 

70 
Елти тыңдаған жҧрт таңдайларын қағып, тамсана тҥседі. 
− Ырысбек-ай, даусыңды сағындық қой, шаңдозым, бір әу деп 
жіберсеңші! — деді шыдай алмаған Байдалы шал. 
− Иә, иә, бір әу деп жіберші! 
− Ән салшы, ән салшы! — деп енді оны тҧс-тҧстан қолқалады. 
− Халқым қалау айтты ғой, әпкеші, домбырамды! — деп Ырысбек 
кӛтеріле бір сӛйлеп, қолына домбырасын алды да кҥмбірлетіп кҥйлей 
жӛнелді. Ӛңі сҧстанып ойлы кҥйге тҥсті.- Дҥрия қайда? — деді онан соң саңқ 
етіп. Дҥрия есіктен басын сҧққан.- Келші бері! Отыршы қасыма! 
Дҥрия ыңғайсызданып, қипақтап қалған. 
− Кел, отыр қасыма! — деді Ырысбек екінші рет әмірлі ҥнмен. 
− Әй, Дҥрия, бар, отыр, қарағым, қасына! 
− Ӛзі шақырды ғой, отырсаңшы! 
− Иә, отыршы қасына! — десіп жҧрт жан-жақтан кеу-кеулеп, қолынан 
тартқандай ғып апарып, оны Ырысбектің қасына отырғызды. Дҥрия қып-
қызыл боп қызарып, шамның жарығына жақын отырған жҥзі ерекше алаулап 
сҧлуланып кетті. Кӛлбай керең Ырысбектің саңқылдай айтқан сӛздерін 
естіген кезде кӛзі бажырайып, Дурияға кіжіне қараған, енді тук кӛрмегендей 
басын тҧқыртып бҥгжие берді. 
Ырысбек домбырасын қағып-қағып қалды да, майда қоңыр ҥнмен 
бастай жӛнелді. 
Айтады Біржан ӛлең ентелетіп, 
Біржанды халқым қойды-ау еркелетіп… – 
деген кезде шалдар бір қозғалып: 
− Уай, не дейді-ау! 
− Пәлі, шіркін! — десіп кеу-кеулеп, мәз боп қалды. Мҧнан әрі Ырысбек 
тынысын бір кеңейтіп алды да даусының бар қуат-қҧдіретін әннің 
қайырмасына салды: 

71 
Ахау ха-ла-ла-ла, ла-ла-лай, 
Ахо-оу-у ха-ла ла-ла ла-ла-лай 
лай ла-ла лай… 
Мҧндай да зор, мҧндай да асқақ, мҧндай да әсем, сазды сҧлу дауыс 
болар деп кім ойлаған. Соңғы ҥш жыл бойына жылау-сықтаудан, қасірет-
қайғыдан, қаралы кҥйден ығыр болған, мынау май шамдары сығырайған 
ауылды, мынау меңірейген қараңғы тҥнді, сонау кҥрсінгендей боп дҥңкиіп 
жатқан биік шың-жоталарды осы бір асқақ ән лезде кеулеп, сілкіп-сілкіп 
қалғандай болды. 
− Уа, ӛркенің ӛссін, азамат! 
− Кӛп жаса, қарағым! — деп, жҧрт естен тана тәнті боп, мҥлде 
есеңгіреп қалды. 
− Ал тағы да деп жібер! 
− Тағы да, тағы да…- дейді. 
Ырысбек те кӛп жалындырған жоқ, Біржаннан кейін Ақан серінің, 
Иманжҥсіптің, Әсеттің әндерін бірінен бірін асыра шырқады, бірде еңіретіп 
егілтіп, бірде наздандырып, бҧрын тҥйсініп, сезіп-білмеген әсем кҥйге 
тҥсірді. Біз, балалар, ойын дегенді ҧмытып, дҥниеде осындай да сҧлулық, 
осындай да сырлылық, кербездік, тіпті тҥсіндіріп айтуға тіл жетпес бір тәтті 
сәттер болатынын ҧғып тҧрмыз. Ырысбек: 
Қозы Кӛрпеш — Баяндай, 
Бір молада ӛлсек-ау…− 
деген тҧста кіп-кішкентай жҥректеріміз ыршып, бҧлқынып-ыршып 
бҧлқынып тҥскендей болды. Терезеге ентелеген кҥйде біріміздің қолымыздан 
біріміз тастай қатып ҧстай беріппіз. 
− Қайран Ырысбек аға… Байғҧс Ырысбек аға…- деді балалардың бірі 
сыбырлап. 
Ырысбек болса енді Дҥрияға аса бір мҧңлы кейіпте қадала қарап қапты. 

72 
− Ей, алланың жазмышы-ай, пендеңе кӛрсетпейтінің жоқ екен-ау,- деді 
кемпірлердің бірі қатты кҥрсініп қап. 
− Жә, кӛп отырып қалдық қой, қайталық енді. Ырысбекжан алыс 
жолдан келді ғой, жатып дем алсын,- деді Байдалы шал. 
Жҧрт орын-орындарынан қозғалып, тҧрып кетуге ыңғайланды. Дҥрия 
да тҧра берген. 
− Тоқта, отыр! — деді Ырысбек оны қолынан тартып. Онан соң даусын 
кӛтере: — Ағайын, тізе бҥгіңдер. Айтар арызым бар, бәріңе! — деді нық 
ҥнмен. 
Жҧрт ошарылып қайта отырысты, бәрі аңтарыла қарайды ЬІрысбектің 
аузына. Ырысбек әлі со Дҥриядан кӛз айырмаған мҧңлы кейіпте отырып 
толқи сӛйледі: 
− Мынау отырған менің сҥйіп қосылған жарым еді. Бҥгінде басқа 
біреудің әйелі боп отыр. Бірақ мен неке бҧзып ажырасқан жоқ едім. Амал 
қанша, сҧм тағдыр екеумізді де тәлкекке салыпты. Жоқ, мен мҧны 
кінәламаймын. Қарғысымды соғысқа айтам… Уа, ағайын, жарымды 
қайтарып беріңдер маған! 
Ҥйдің іші тым-тырыс боп тына қалды. Енді жҧрттың кӛзі тегіс есік 
жақта кеңірейіп отырған Кӛлбайға ауған. Ол әлі де толық ести алмай 
бағжаңдай береді әркімге. 
− Дҥрияны қайтарып алам деп отыр Ырысбек. Сен не дейсің? — деді 
жақын отырған біреу қҧлағына айқайлап. 
− Жоқ, жоқ, мен қатынымды қайтарып бере алмаймын! — деді ол 
ҥзілді-кесілді кӛзі шатынап. 
− Сен не дейсің, қарағым Дҥрия? — деді қарттардың бірі. 
Дҥрия сәл ҥнсіз отырды да, кӛзіне толған жасты ысырып тастап: 
− Егер Ырысбек қал десе, мен осында қалам. Бҥгін тҥнде ӛліп, сҥйегім 
осы босағадан шығар болса ризамын,- деді. 
− Алда байғҧс-ай, енді қайтсін. 
− Шын сӛзі-ау!… 

73 
− Не десін енді, ӛзі де солай ғой… 
Кӛлбайдың қасында отырған адам Дҥрияның сӛзін оған айқайлап 
жеткізген болатын. Кӛлбай ҧшып тҧрып, қонышынан екі жҥзді ҧзын сапыны 
жарқ еткізіп суырып алды. Тҥнеукҥні Махмуд деген чеченнен бір лаққа 
сатып алған болатын. 
− Жарып ӛлтірем! — деді ҧмтылып, бірақ тӛңірегінде отырғандар ҧстап 
жібермей қалды. 
Осы кезде Ырысбек те атып тҧрып, қабырғада ілулі тҧрған мылтығын 
жҧлып алды да, Кӛлбайға қарап басып қалды. Абиыр болғанда қолын біреу 
қағып ҥлгеріп, оқ Кӛлбайдың тӛбесіндегі бӛркін ғана ҧшырып тҥсірді. Ҥйдің 
ішіндегілер апыр-топыр боп естері шығып кетті. Ҥш-тӛрт адам Кӛлбайды 
далаға сҥйретіп әкетті. 
− Ал, ағайын, сендердің алдарыңнан ӛттім. Ендігі сӛзді Кӛлбайдың 
ӛзімен сӛйлесем. Тараңдар енді! — деді Ырысбек. 
Сӛйтіп, жҧрт таң алдында тарады, Ырысбек пен Дҥрия екеуі оңаша 
қалды. 
Біз де тарамақ едік. Әжібек ҥш-тӛртеумізді басқалардан бӛліп алып 
қалды да: 
− Тоқтаңдар, қызықтың кӛкесі енді болады,- деді сыбырлап.- Қазір 
Ырысбек Дҥрияны итше тепкілеп сабайды әлі, тіпті атып тастауы да мҥмкін, 
соны кӛріп кетейік. 
Ондай қызықты кӛруге біз қарсы болушы ма ек, қайта жанып тҥстік. 
Сырттан ашық терезеден бастарымызды қылтыңдатып кӛзге тҥсіп қалғаннан 
гӛрі, ауыз ҥйге кіріп, ішкі ҥйдің есігінің саңылау-тесіктерінен сығалауды жӛн 
кӛрдік. Әжібек бастап, аяғымызды ҧшынан басып тас қараңғы ауыз ҥйге 
кірдік. Ішкі есіктің саңылаулары шынында да аңғал-саңғал екен, іштегінің 
бәрі кӛрініп, естіліп тҧр. Саңылауларға кеп, жабыса-жабыса қалдық. 
− Ҧршы мені, Ырысбек, ҧршы,- деді Дҥрия жалбарына сӛйлеп. 
− Сені ҧрғанша мен жынданып кетейін де, сәулем… 
− Қҧдай-ау, сенің алдыңдағы кінәмді қайтсем жуып-шаям!? Сен мені 
пышақсыз кескілеп тҧрсың ғой, Ырысбек-ау, ең болмаса шапалаққа бір 
тартшы, кӛңілім кӛншісін… табаныңды сҥйейінші… 

74 
Дҥрия оның аяғын қҧшақтап отыра кеткен, бірақ Ырысбек оны дереу 
кӛтеріп алды. 
− Асылшы мойныма! — деді. 
Онан соң Дҥрияның аяғын жерге тигізбей тік кӛтерген кҥйде бетіне 
бетін тақап шаншыла қарады. 
− Жаным-ау, жараң ауырады ғой. Қойшы, қайтесің мені кӛтеріп. Мен 
бҧрынғыдай емес, зілдеймін. 
− Сағындым сені… 
Біздің қасымызда тҧрған Әжібек ыза боп кетті. 
− Ой, мынаның ӛзін жігіт пе десем, қатынжанды бірдеңе ғой, бҧзауша 
жаланып,- деді кҥйіп-пісіп.- Мҧндай қатынды әкесіне кӛрістіру керек қой. 
Әттең!.. 
Дҥрия кӛрпе-жастықтарды жинап, тӛрдің алдына тӛсек салды да, ҥрлеп 
шамды сӛндірді. Біз ӛзіміз кҥткендей қызық ештеңенің болмағанына 
әжептәуір кӛңілсізденіп қалдық. 
− «Сәгіндім сені» дейді ғой, ӛй жалақ неме! Бҧзау!..- деді Әжібек 
сақаулана мазақтап. 
Біз енді кеткелі тҧрғанда тыстан тасыр-тҧсыр басып біреу кіріп келді 
де, қараңғыда сипаланып барып ішкі есікті іздей бастады. Қабырғаға жабыса 
қалдық та, кейін тҥкпір бҧрышқа қарай жылыстадық. 
− Кӛлбай керең! — деді Әжібек қуана сабырлап.- Қҧдай берді, қызық 
енді басталады, хе-хе,- деп, алақанын шыдамсыздана ысқылап кҥліп қойды. 
Кӛлбай есікті тапты да жҧлқып серпіп шалқасынан ашып тастады. 
Іштен сіріңке шағылған, кӛзді ашып жҧмғандай қас қағым сәттің ішінде: 
тарқатылған шашы иығына тӛгіліп, ҥрейлене тӛсектен басын кӛтерген 
Дҥрияны, сіріңке шағып, орнынан тҧра берген іш киімшең Ырысбекті, 
сапысын жарқ еткізіп екеуіне қарай дҥлей боп ҧмтылған Кӛлбай кереңді 
кӛріп ҥлгірдік. Дҥрия шыңғырып жіберді. Сіріңке ӛшті де, ҥйдің іші тастай 
қараңғыланып, апыр-топыр айқас боп кетті. Кӛлбай керең Ырысбекке 
сапысын салды ма, жоқ па, кім білсін, біз Әжібектен ӛзгелеріміздің 
ҥрейлеріміз ҧшып, қалтырап кеттік. Еркектердің ышқына ыңқылдағандары, 
тарс-тҧрс дыбыстар ғана естіледі. Қараңғыда бірін-бірі шақ-шҧқ соғып 
жҥргені анық. Бір сәт ауыз ҥйдің біз тҧрған бҧрышына қарай лақтырылған 

75 
бір нәрсе сарт етіп, аяғымыздың астына кеп тҥсті. Әжібек лып дегізіп кӛтеріп 
алған. Кӛлбай кереңнің сапысы екен. Енді біреуін біреуі былшылдатып 
соққан жҧдырықтың дыбысы шықты. Бет-ауызға ҧрып жатыр. 
− Ы-ы…- деп ыңырсыды біреуі. 
− Жҥріңдер, қҧрысын кетейік,- деді Әжібек.- Пәлесінен аулақ! 
Кҥткеніміз де осы бҧйрық еді, зытып далаға шықтық. Әжібек Кӛлбай 
кереңнің сапысын қойнына тығып ала кетті. 
− Е, бәсе, еркек деген осындай болмаушы ма еді! Тек қараңғыда 
тӛбелестерін кӛре алмадық, әттең. Қай жеңгені біздікі. Солай емес пе! 
Таңертең белгілі болады ғой, әлі. Айтам ғой, Кӛлбай керең бәле!.. 
Таң қҧлан иектеніп, тӛңірек бозамық тарта бастапты. Әр ҥйдің 
қорасынан баж-баж етіп әтештер шақырып жатыр. Былайырақ ҧзаған соң 
Әжібек қойнындағы сапыны шығарып, кӛше шетіндегі қалың шептің ҧшар 
бастарын орып-орып тҥсті де: 
− Бҧл сапы енді мына Әжікеңдікі болады! — деді насаттана.- 
Ауыздарыңнан шықпасын! 
Аузымыздан шығарып неміз бар, Әжібектен ӛле алмай жҥрміз бе. 
Сӛйтіп ҥйді-ҥйімізге тарадық. 
Сәске кезінде балалар кӛше ортасына тары топтала қалғанбыз. Әжібек 
келді де тҥндегі тӛртеуімізді оңашалап алып шықты. 
− Сендер ештеңе естіген жоқсыңдар ма? — деп сҧрады. 
− Жоқ. 
− Не жайында? 
− Не боп қалыпты? 
− Ойбай, масқара болатын тҥрі бар. Кӛлбай керең ҧшты-кҥйлі жоқ. 
− Неге? 
− Қайда кетіп, қайда жҥргенін ешкім білмейді. Бҥгін ертемен қырманға 
астық тастауға шығуы тиіс екен, әлгінде бастық, бригадир, есепші болып 

76 
барлығы жабылып іздеп еш жерден таба алмады. Ҥйі кешегі қҧлыпталған 
кҥйінде тҧр. Ырысбектен сҧрап барған екен, жӛнді жауап бермепті. Бектай 
есепші кішкене қадалыңқырап тҧрып алған екен. «Қаныңды ішем, иттің 
баласы, қҧры, кәне, кӛзімнен!» — деп мылтыған ала ҧмтылып, қуып 
шығыпты. Меніңше, со керең сорлыны ӛлтіріп тастап, жасырып отырған 
болу керек. Бектай айтады: «Кӛзі қып-қызыл боп қанталап, тҧра ҧмтылғанда 
зәрем ҧшып кетті»,- деп. Бобше2 Ырысбектен бәрін кҥтуге болады. Стансада 
кездескен соң мен бір-екі кҥн қасында болып кӛрдім ғой. Кей-кейдегі істері 
тіпті қызық. Сау адамның ісі емес. Дҧп-дҧрыс келе жатып мінезі аяқ асты 
сайтан сияқты қҧбылады. Әйтеуір, бір кілтипан бар ӛзінде. Жҥріңдер, барын 
байқастап кӛрейік, бәлкім Кӛлбай кереңнің ӛлігін байқап қалармыз. 
Біз келгенде терезе сол кеше кештегі жақтауымен алулы ҥңірейген 
қалпында тҧр екен. Іштен домбыра ҥні естілді. Ашық терезеден кӛз 
салғанбыз: тҥндегі Дҥрия салған тӛрдегі тӛсек әлі жиналмапты, ЬІрысбек 
шалбарын, шпорлы етігін киген, іште жейдешең кҥйінде шалқасынан тҥсіп, 
тӛбеге қарап жатыр, қолында домбырасы, тыңқылдата шертеді. Бізді байқап 
қап: 
− Әй, Әжібек, адъютант, кір бері ҥйге! — деді. 
Әжібек бізге кҥте тҧрыңдар деп ымдады да, ішке кірді. 
− Ассалаумалейкҥм! — деп сәлем берген. 
Ырысбек басын кӛтеріп алды да оған шытына қарап: 
− Ассалаумағалейкҥмің не-ей, сенің? Мойныңды бҧрап алайын ба, 
осы?! — деді жекіп.-Бар, ауыз ҥйге шық та қайта кіріп солдатша сәлемдес! 
Әжібек ауыз ҥйге шығып, одан қайта кірді де есік алдына қалт тҧра 
қап, қолын шекесіне апарып: 
− Здробие желаем, жолдас кәмәндір! — деді. 
− Міне, енді дҧрыс. Вольно! Саған тапсырма бар. Қазір анау ошақ 
басында жатқан қышқашты ал да, есік алдына от жағып, әбден қып-қызыл 
болғанынша қыздыр. Қызарған кезде маған кеп айт! Бар, орында бҧйрықты! 
Әжібек бҧрылып кете берген. 
− Әй, тоқта! Не деу керек? Қалай шығу керек? 

77 
Әжібек қалт тҧра қалды да, тағы да қолын шекесіне апарып: 
− Қҧп болады, жолдас кәмәндір! — деді саңқылдап. 
− Бар, орында! 
Біз Ырысбек пен Әжібектің мына қылықтарына мҥлде қайран боп, 
қызығып тҧрмыз. Әжібек болса сыртқа шыға бере кейін қарап, аузын қисаң 
еткізіп мазақтап тілін шығарды да, біздерге кӛзін қысып қойды. Онан соң 
Ырысбектің ӛзіне тапсырған бҧйрықтарын бізге бҧйырды: біріміз ошақ 
басынан қышқашты тауып әкеліп, қалғанымыз отын жинастырып от 
тҧтаттық. «Мҧнысы несі?», «Мҧны қайтер екен?» — деп аң-таңбыз. Отты 
біраз ӛртей жаққаннан кейін қышқаш қызып, бас жағы қызара бастады. 
Әжібек ішке кіріп Ырысбекке хабарлады. Сәлден кейін гимнастеркасын киіп, 
белдігін буынып, сарт-сҧрт етіп Ырысбек шықты да Әжібекке кілт ҧсынып: 
− Аш, анау есікті! — деді қораның аузындағы тот басқан ҥлкен қара 
қҧлыпты нҧсқап. 
Әжібек барып қораның аузын ашты. 
− Ішінде Кӛлбай байлаулы жатыр. Бар да аузына тығындалған 
шҥберекті алып таста! -деді тағы да. 
Әжібек тастай қараңғы қораның ішіне кіріп, айтқанын орындап 
шыққан. 
− Ӛлтір әкеңнің… осыдан мені! Ӛлтіріп қанымды іш!..- деп тістене 
ақырған Кӛлбай кереңнің даусы естілді. 
− Ал сендер әнеу жерге барып тҧрыңдар! — деді Ырысбек бізге. Ӛзі 
қып-қызыл болған қышқашты ҧстап қораға кірді де есігін жауып алды. Біз 
ҥрейіміз қалмай арты не боларын тосып, ҥрпиісіп тҧрмыз. 
− Ӛлтір, кәне! Кҥйдір мені! — деп шаптыққан Кӛлбайдың даусы тағы 
шыққан, тӛбе қҧйқамыз шымырлап кетті. 
− Ӛй, сорлы, біреудің қатынына таласып несі бар еді-ей, онан да 
тыныш қана анау ескі қатынын, қайтып алмай ма,- деп қойды Әжібек.- 
Ырысбек аямайды ол, қаны бҧзылып келген адам. 
Осы сәтте қораның ішінен, әуелі, ысқырып-ысқырып қалған, онан соң 
бір тҥрлі ҥрейіңді ҧшыратын қорқынышты ҥнмен тҥсініксіз бір сӛздерді 
кҥңіренте зарланған, әнге де ҧқсамайтын, жылағанға да ҧқсамайтын 

78 
Ырысбектің даусы естілді. Сӛздері бізге еміс-еміс жетіп тҧр, бірақ мҥлде 
тҥсініксіз. 
− Ағатай-ай! Ағатай-ай!..- деп зар еңіреп жалына аттан салды Кӛлбай. 
Әжібек шыдай алмай қораның іргесіне жҥгіріп барым, ішіне сығалады. Біз 
жалт беріп тым-тырақай ҥйді-ҥйімізге аттан сап жҥгіруге дайын тҧрмыз. 
Әлден соң Әжібек жанымызға қайтып келді. 
− Мынау сҧмдық-ей! — деді жағасын ҧстап.- Билеп жҥр ме, неғып жҥр, 
білмеймін, әйтеуір ӛзін-ӛзі жҧлып жеп, бірдеңелер істеп жҥр. Әлгі қып-
қызыл қышқашты тілімен жалап-жалап қояды. 
Біз оның айтқанына сенбей: 
− Кӛлбай кереңді кҥйдіріп жатқан жоқ па? — деп қосарлана сҧрадық. 
− Жоқ, оны кҥйдірген жоқ сияқты. 
Ӛстіп тықыршып тҧрғанымызда қораның есігі шалқасынан ашылды да 
Ырысбек шығып, қолындағы қышқашты тастай салды. 
− Әжібек, ананың қол-аяғын шешіңдер де, бетіне су алып шығып 
бҥркіңдерші! — деді. 
Біз қорқақтай басып топырлап қораға кіргенбіз. Кӛлбай керең тҥкпір 
жақта қол-аяғы байлаулы, кӛзін жҧмып талықсып жатыр екен. Әжібек әзер 
деп оның қол-аяғын шешті. Біреуміз жҥгіріп барып ҥйден суық су алып 
шығып бетіне бҥріктік. 
− Уһ, жаным-ай, аман қалдым ба, әйтеуір,- деді есін жиған Кӛлбай 
керең. Сҥйемелдеп орнынан тҧрғыздық. Ӛне бойы дір-дір етеді. 
− Айналайын, Әжібек-ай! Айналайындар-ай!.. дейді иегі кемсеңдеп. 
− Ӛзіңе де обал жоқ! — дейді Әжібек. 
− А?! Не?! 
− Ескі қатыныңды, Әпішті қайтып ал деймін! — деді Әжібек қҧлағына 
айқайлап. 
− Қатыны қҧрсын!.. Қатыны қҧрсын!.. 

79 
Сыртқа шыққан соң тәлтіректеген кҥйде алды-артына қарамастан ҥйіне 
қарай тҧра безді. Астық қоймасы жақта жҥрген салт атты есепші Бектай 
шауып жетіп қасына келген. 
− Қайда жҥрсің, қырманға бармай?! — деп дікілдей бастаған. 
− Сақтады мені қҧдай, сақтады. Кӛрмегенім Ырысбек болсын. 
Сҧмдық!.. Сҧмдық!..- деп басын шайқады. Бектай оның сӛзін тыңдамастан: 
− Кәне, дереу қырманға жет! Басқа сӛзді білмеймін! — деді айқайлап. 
− Барам, барам… 
Қарқ-қарқ кҥлген дауысқа жалт қарасақ, Ырысбек терезесінен бәрін 
қарап, бақылап тҧр екен. Ішін басып кҥледі, кӛзінен жасы ағып кҥледі. 
− Әй, Әжібек қалай, кереңнің зәресін зәр тҥбіне бір жібердім-ау 
деймін,- дейді. 
Біраздан соң кҥлкісінен тыйылып, гимнастеркасын шешті де, қолына 
домбырасын алып тӛсекке қайта қисайды. Тағы да бағанағысындай тӛбеге 
тесіле қарап жатып, тыңқылдатып шертпе кҥйлерді тарта бастады. Кӛңілді 
торықтыратын мҧңлы кҥйлер. Ӛкініші бар шерлі адамның ӛкси отырып 
басындағы қасіретін айтып, мҧңын шағынғандай кӛкірегіңді астан-кестең 
ғып, жылағыңды келтіреді. Әсіресе тӛменгі пернелерге жеткенде айрықша 
зар илеп, жҥрегіңнің бір жерін ҥзіп ала жаздай шым-шым еткізеді. Домбыра 
деген осы екен-ау! Кҥй деген осындай болады екен-ау!.. 
Ырысбек домбыраны ҧзақ шертті. Бір ауық со жатқан кҥйінде ыңырси 
әндетіп, бҧрын біз естімеген зарлы бір әуенді бастады. Басқа сӛздерін жаттай 
алмасақ та, қайырмасын бірден қағып алдық. 
Әскер боп тудым, 
Белімді-ай будым. 
Қайтейін, сҧм фашиске 
Қарсы-ай тудым-ай… 
Екі-ҥш ауызын қайталағаннан кейін, қалтасынан орамалын алып, кӛзін 
сҥртті. Біз оның жылап жатқанын енді байқадық. 

80 
− Әжібек-ай, баурым-ай, ӛмірің тек қуанышпен ӛтсін,- деді даусы 
жарықшақтана дірілдеп.- Әлгі жеңгеңді, Дҥрияны шақырып келші. Мені 
жаны ауырып, кҥйзеліп жатыр деші… 
Әжібек қасына мені ертіп алды да, екеуміз, әне-міне, дегенше ауылдың 
шетіндегі тӛбеге -қырманға жарыса жҥгіріп жеттік те, Дҥрияны ертіп кейін 
қайттық. Ырысбек әлі со зарлы әуенді айтып кҥңіреніп жатыр екен, Дҥрияны 
кӛре сала, домбырасын тастай сап ҧшып тҧрды. Әйелін кешегі кҥні емес, дәл 
бҥгін кӛргендей ҧмтылып кеп қҧшақтай алды да, еңкейіп оның кӛкірегіне 
бетін басып тҧрып алды. Бізге ол балаша солқылдап жылап тҧрған сияқты 
боп кӛрінді. Ҥй ортасындағы бҧл тҧрыстарынан қысылғандай болған Дҥрия 
кҥйеуінің қҧшағын босатпақ боп кӛрген: «Отыршы, Ырысбек, қойшы, бҧл 
тҧрысымыз ҧят қой!» — дей берген, бірақ Ырысбек айырылмады, жібермеді. 
Әжібек, кетейік дегендей ым қақты, бҧрылып кӛшеге шықтық. Әжібек 
тағы да Ырысбекті «Жалақ, бҧзау» деп даттайтын шығар, мазақтайтын 
шығар деп ойлағамыз, жоқ, ол ештеңе деген жоқ. Мырс етіп кҥлді де басын 
шайқады, онан соң қолын кҥнге кӛлегейлеп аспанға қарады. Шаңқай тҥс. 
Қарнымыздың ашқанын енді сездік. Ҥйде жаңа астықтың ҧнынан пісірілген 
нан бар, табадан бойы жып-жылы тҧрған шығар. Нанды сӛз етуіміз-ақ мҧң 
екен, жаңа піскен нанның иісі танауымызды жарып, бҧрқырап қоя берді. 
Бҥкіл ауылда жаңа піскен нанның пісі аңқып тҧр. 
Ырысбек бір жетідей тырп етіп ҥйінен шыққан жоқ. Қашан барсаң 
жинаусыз тӛсектің ҥстінде шалқасынан тҥсіп домбырасын тыңқылдатады да 
жатады. Бҧ дҥниеде не боп жатыр, не тіршілік бар, оның бірде-бірімен ісі 
жоқ. Бір ауық кҥңірене әндетіп ӛзімен-ӛзі жылап алады. Кейде ол ҥйін 
тӛңіректей ойнап жҥрген біздерді ішке шақырып ап, жағалай отырғызады да, 
ӛзі бәрімізге мҥсіркей, аяй қарап: «О, кӛзімнің нҧрлары»,- деп елжірейді. Ҥні 
соншалық жҧмсақ, жанары мейірімді, асты-ҥстіңе тҥсіп, еркелетіп, дәл бір 
туған ағаңдай кӛрінеді. Әрқайсымызды басымыздан сипап: «Кӛкесінен 
айнымаған, кҥнім!» — деп қояды. Мҧндайда біздер тамағымызға бірдеңе 
кептеліп тҧрып қалғандай жҧтына береміз, жапалақтай бастаған кӛзімізді 
жасырамыз. Ӛстіп бәрімізді жылы сӛздерімен бір-бір айналып-толғанып 
болғаннан кейін әңгіме бастайды: соғыстағы бастан кешкендерін, кӛрген-
білгендерін, қырғын ӛлім жайлы, ҧрыс даласында қалып азап шеккен 
жаралылар жайлы егіле отырып айтады. Біздің қиналған тҥрлерімізді кӛрген 
сайын неше тҥрлі аянышты, ҥрейлі оқиғаларды бірінен-бірін асырып 
бастырмалата тҥседі. Ақыры әңгімесінің бір тҧстарында ӛз айтқандарына ӛзі 
шыдай алмай булығып жылап жібереді де, қол орамалын алып қалш-қалш 
етіп бетін басқан кҥйде: «Енді кетіңдер, шығыңдар ҥйден!» — дегендей 
қолын сілтеп, жастыққа қисаяды. 

81 
Біз ҥрпиісіп сыртқа кетеміз. Тағы да домбыраның шерлі кҥмбірі, 
ӛкінішке толы азалы шертпелер, кҥңіренген зарлы әуен. 
Әскер боп тудым, 
Белімді-ай, будым. 
Қайтейін, сҧм фашиске 
Қарсы-ай тудым-ай… 
Оның бҧл әуені бізге де қатты әсер ететін боп алды. Естіген кезімізде 
тӛбе қҧйқамыз шымырлап, дірілдеп кетеміз. Кӛзіміз боталап бір-бірімізден 
теріс айналамыз. 
Кҥнде тҥс кезінде Дҥрия тамаққа қайтады, сондағы Ырысбектің 
қуанғанын керу тіпті керемет. Домбырасын тастай сала ҧшып тҧрып әйелін 
қҧшақтай алады да, оның кӛкірегіне, мойнына, қалың бҧрымды шашына 
бетін басып қашан мауқы басылғанша тҧрып алады. Дҥрия оны арқасынан 
қағып, шашынан сипап, мейірлене иіскеп баласынша еркелетеді, сӛйтіп 
тҧрып тезірек қҧшағынан босанғысы келеді, бірақ Ырысбек айырылмайды, 
жібермейді. Мҧндай сәтте біз де тым-тырыс қана бҧрылып ап, жӛн-жӛнімізге 
кетеміз. 
Ауыл арасында Ырысбек туралы әр тҥрлі әңгімелер тарай бастады. 
Біреулері оны: «Аурулы екен, ауыр жарақаттан кейін ептеп ауысқан 
кӛрінеді»,- деп аяныш білдірді; екіншілері: «Жарықтық, бабасы аруақты, 
арқасының ҧстамасы бар бақсы кісі еді, бҧ Ырысбек те тегін емес, бойында 
тҧқым қуалаған бірдеңе бар»,- деп жорамал жасады; ҥшінші біреулер: «Ӛй, 
қойшы әрі, бҧ Ырысбек баяғыдан белгілі емес пе. Айдың-кҥні аманда оқудан 
қашып оқу оқымай, не береке тауып жҧмыс істемей, гармонь-домбырасын 
арқалап ел кезіп, ӛзінше сері атанып той-томалақ іздеп тентіреп жҥрмеуші ме 
еді. Бәрі со жҧмыс істемеудің амалы»,- деп кінә тақты. Соңғылардың сӛз 
тӛркінінің бір жанды жері бар еді. Колхоз бастығы — Нҧғыман оған: «Ӛзің 
қалаған бір жҧмысқа шық, мҧндай кезде ҥйде жатқаның келіспейді»,- деп екі 
дҥркін кірген екен, бірақ Ырысбек сазарған кҥйде онымен мҥлде сӛйлеспей 
қойыпты. 
Ал Кӛлбай керең Ырысбек десе әзірейілінің атын естігендей азар де 
безер қашатын болды. Әнеу кҥні қора ішінде ЬІрысбектің бҧған не істегені со 
кҥйі жҧмбақ. Сҧрағандарға Кӛлбай керең: «Атай керме, сҧмдық!» — деп 
тҥңіле жағасын ҧстайды. Бірақ не сҧмдық екенін тҥсіндіріп және айтпайды. 
«Сен сҧрама, мен айтпайын»,- дейді. Кереңнің мінезі белгілі, айтпаймын десе 
бітті, айтпайды. Ӛзі Дҥриядан мҥлде кҥдерін ҥзіп, сиыр фермада сауыншы 

82 
боп жҥрген бҧрынғы әйелі — Әпішті қайтып алды. 
Ол екеуінің қайта қосылуы да ауылға жырдан қызық әңгіме боп тарап 
кетті. Кӛлбай керең ат-арбамен жем тартып фермаға барса, Дҥрияның мҧны 
тастап кеткенін естіген Әпіш қарсы алдынан жылап шығып: «Жәкемнің 
баласы-ау, не боп кеткенсің азып-тозып?!» — деп кеп бас салады. Кӛлбай 
кереңнің тҥрі шынында да адам аяйтындай алым-жҧлым екен. ЬІрысбектің 
соққысынан бет-аузы кӛкпеңбек, неше кҥннен бері ыстық тамақ ішпей кӛзі 
шҥңірейіп, жағы суалған, сақал-мҧрты қауғадай боп ӛскен. Жалғызсырап 
ішқҧса боп жҥрген адам бҧл да шыдай алмай еңіреп қоя береді. «Бір ажалдан 
қалдым ғой, Әпіш!..» -деп, ӛзінің Ырысбектен кӛрген зәбір-жапасын айтып 
шағынады, бір лаққа айырбастап алған екі жҥзді алмас сапысынан 
айрылғанын айтады. Ҧрынарға қара таппай жҥретін ҧрысқақ Әпіш: «Сенің 
кемтарлығыңды басынғаны ғой, әдіре қалғыр. Оның қатынының сенен қай 
жері артып тҧр екен, сонша қорлайтындай. 
Жҥр, екі аяғы кӛктен салбырап тҥссе де кӛрейін мен оны!» — деп 
долданып, кӛрпе-жастығын арқалай-марқалай арбаға отырады. Есігінің 
алдына жеткен бойда: «Ал сен мына кӛрпе-жастықты ҥйге кіргізе бер!» — 
деп, ӛзі екі кештің арасында Ырысбектікіне кетеді. Кешенің басынан кіре 
сықпырта бастайды: «Әдіре қалғыр, байымды сонша қорлайтындай 
қатыныңның несі артық еді?! О несі-ей! Әлде сені соғыстан қайтарғанда, 
ауылдағы кем-кетіктерді қырып-жой, деп қайтарып па еді?!» Әпіш араласқан 
жерде бір сойқанның болатынын білетін кӛрші-қолаңдар тегіс жиналып 
қаран тҧрыпты. «Әй, Дҥрия, қайда әлгі байың? Шықсын бері!» — депті жете 
бере айқайлап, «Кӛлбайымды жеңгенін білейін, кәне менімен ҧстассыншы!» 
Ырысбек Әпіштен шынымен-ақ қорыққаны ма, әлде кӛкдолы әйелмен 
беттесуді ер басына ар кӛргені ме, әйтеуір, ауыз ҥйдің артқы терезесін жҧлып 
тастап, қашып шығыпты да, тығылып, қашан Әпіш кеткенше ҥйіне 
жоламапты. Дҥрия болса Кӛлбайдың сапысын Ырысбек алмады деп ант-су 
ішіп, қарғанып, нан ҧстап әзер қҧтылыпты. Ақыры Әпішті Кӛлбай кереңнің 
ӛзі кеп ертіп кеткен кӛрінеді. Бір қызығы сол Әпіш, бҥкіл ауылда ешкімнен 
беті қайтпайтын, таймайтын Әпіш Кӛлбай кереңнің дегеніне екі дегізбей 
бағынатын және қорқатын. Кӛлбай керең Дҥрияға ҥйленем дегенде еш дау-
жанжалсыз ӛз еркімен ажырасып, ӛзіне тиесілі кӛрпе-жастығын арқалап 
алып, зар еңіреп жылап фермаға кете беріп еді. Сонда біреулер қолтығына су 
бҥрікпек боп: «Әпіш-ау, ҥн-тҥнсіз кете бермегің қалай?» — дегенде, Әпіш: 
«Қайтейін, қҧдай қосқан қосағым, бақыр басты азаматым еді, оны қарғап-
сілеп, онымен соттасып не опа табам. Бҧ да қҧдайдың маңдайыма жазғаны 
шығар»,- деген екен. Енді, міне, сол қосағына қайта қосылып, жағасы 
жайлау, кӛңілі жаз болды да қалды. Бірақ бәрібір Ырысбекке деген қитығы 
басылатын емес, деседі жҧрт. «Сапыны таптырмай қоймаймын»,- дейтін 
кӛрінеді. «Е, неге қояйын, бақандай бір лаққа айырбастап алған дҥниені». 

83 
Әпіштің бҧл сӛзін естігенде Ырысбек ойланып қалды. «Апыр-ай, 
шынында да со сапыны жер жҧтты ма? Аяқ асты қайда жоғалып кеткенін 
білмей қор болдық-ау. Кӛлбай кереңнің қолын қайырып бҧрап, тартып алдым 
да қараңғыда ауыз ҥйге қарай лақтырып жібердім. Бірақ ертеңіне Дҥрия 
екеуміз екеулеп іздеп таппадық. Таңым бар»…- деді. 
Әжібек біздерге қарап қабағын сәл тҥйіңкіреп, ауыздарыңа сақ 
болыңдар, дегендей ескерту жасап қойды. 
Оқу жылы басталған. Біз тҥске дейін оқимыз. Мҧғаліміміз Мҧқан ағай 
аурушаң кісі еді, оның ҥстіне тҥске дейін қосалқы екі класты, тҥстен кейін 
және қосалқы екі класты оқытып әбден шаршайтын болу керек, екі сағат-ҥш 
сағаттан кӛп ҧстамайды. Онан кейінгі уақытымыз қара кешке дейін ойынмен 
ӛтеді. Кӛбіне Ырысбектің есігінің алдына жиналамыз. Бҧл ҥй біздің бас қосар 
орталығымыз боп алған. Бізді еліктіретін қызық атаулының бәрі осында. 
Әжібектің ойлап таппайтыны бар ма! Бірде ойнап жҥргенімізде аяқ 
асты: «Дабай, Ырысбекке концерт кӛрсетейік»,- деді. Біз тҥсінбей қалдық. 
«Кәдімгі әртістерше ойын қойып береміз,- деді Әжібек.- Біріміз Тӛлеген, 
біріміз Бекежан боламыз, Қыз Жібек болады, Шеге, Қаршыға болады… 
Әйтпесе, байғҧстың келгеніне бір жеті болды, кҥндіз-тҥні ҥйінен шықпайды. 
Бір ауық кӛңілін кӛтерейік те». Әжібектің бҧл сӛзі онша тҥсініп болмасақ та 
бізге ҧнап кетті. «Дабай, дабай»…- деп тҧс-тҧстан қҧлшынып шыға келдік. 
Әжібектің ӛзі Бекежан болды, Бәтен Тӛлеген болды, Шеге де табылды 
арамыздан, Қаршыға да табылды, ал Қыз Жібек жоқ… Балалардың 
ешқайсысы әйел болғысы келмеді. Қыздардың бірі келісер деп Қайрат пен 
Санат соларға кеткен, біраздан кейін екеуі де салы суға кетіп қайтып келді. 
Ешқайсысы кӛнбепті, ең аяғы жетім Тоштанға дейін: «Кетіңдер әрі, Қыз 
Жібек тҥгілі одан зорғыны айтсаңдар да әйел болып ойнамаймын»,- депті. 
Амал қанша, ойынды Қыз Жібексіз-ақ қоятын болдық. Қораның іргесінен 
орын әзірлеп, дайындыққа кірісіп те кеттік. Бәтен ҥйінен ҧрлап алып келген 
жыртық-жыртық ескі алашаны екі бала екі жағынан ҧстап тҧратын 
шымылдық жасадық. Қасы-кӛзімізді бояйтын кҥйе-кӛмір оңай-ақ табылды, 
бірақ бетімізге жағатын ештеңе таба алмадық. Бор дегенді Мҧқан ағай тоғыз 
қабаттап қол орамалына орап қалтасына салып жҥреді, не істейміз? Ақыры 
оның да жӛнін таптық. Ойынға қатысатын балалар жҥгіріп барып колхоздың 
кеңсесінің әктелген (Бірінші Майға қарсы әктелген еді) қабырғасын 
алақандарымен ҥйкеп-ҥйкеп ап бетіне жағуы тиіс болды. 
Сӛйтіп, тҥгел дайын болған кезімізде Әжібек барып Ырысбекке 
хабарлап, ертіп шықты. Ойыңды бастауымыз сол екен, Ырысбек дәл біреу екі 
қолтығынан бірдей шап беріп қытықтап жібергендей қарқылдай жӛнелді. 
Ақтаңдақ-ақтаңдақ боп әк жағылған бетімізге, кҥйемен боялған қасы-
кӛзімізге, сақал-мҧртымызға, алым-жҧлым ҧсқынымызға, кҥс-кҥс боп 

84 
жарылған кесеудей қап-қара аяқ-қолдарымызға қарайды да, ал кеп кҥледі. 
Шалқалай бере «ха-ха-лайды», бҥкшиіп ішін басып сылқылдайды. 
Жайықтың ақ маралы ар ма Жібек? 
Ырысбек мҥлде ішегі тҥйіліп, кӛзінен жасы сорғалап, санын шапақтап 
ӛлді де қалды. Қысқасы не керек, ойын біткенше есін жиған жоқ. Ойынымыз 
біткеннен кейін ол кҥлкісін тыйып сәл ҥнсіз отырды да: 
− Талаптарың жақсы екен, балалар,- деді, қабағын шытып ойланып 
қалды.- Жә, сендердің бҧ жҥрістерің бостан-бос азып-тозу. Сендерге мықты 
тәрбие керек екен,- деп және тоқтады, тағы ойланды.- Былай, балалар, 
бҥгіннен бастап, тап қазірден бастап сендер әскер дайындығын ӛтіп, әскери 
ойындар ойнауларың керек. Әжібек! Адъютант! 
− Из,- деген шӛп ҥстінде отырған Әжібек селқос қана. 
− Отставить! Кәне, қалай келуің керек менің алдыма, қалай жауап 
беруің керек?! — деді Ырысбек жекіп. 
Әжібек ҧшып тҧрып, Ырысбектің алдына кеп қалт тҧра қалды да, 
қолын шекесіне апарып. 
− Иест! Мен мҧндамын, жолдас кәмәндір! — деді. 
− Міне, дҧрыс. Атыңды атап мен шақырғанда ылғи ӛститін бол! Қазір 
мыналарды тегіс бойларына қарай сапқа тҧрғыз. Мен ҥйден киініп шығайын. 
Сонан соң әскери дайындықты бастаймыз. 
Даусы мҧздай боп, сӛздері қатқыл шықты. 
− Иест, кәмәндір! Әй, жетпегірлер, кәне бойларыңа қарай сапқа 
тҧрыңдар! Тез! Желкелеріңді ҥзіп жіберем! — деп Әжібек те дікілдей 
жӛнелді. 
Ҥйіне кірген Ырысбек іле-шала бар әскери киімдерін киініп, иығына 
мылтығын асынып шықты да, тізіліп сапқа тҧра қалған біздерді қабағын тҥйе 
жағалай бір қарап ӛтті. Аяқтарының басы, кеуделері сәл озыңқырап тҧрған 
бір-екі баланы кейіндеу шегіндірді, бір-екі балаға «мҧрындарыңды 
сҥртіңдер» деп ескерту жасады. Сонан соң ӛзі биіктеу жерге барып тҧрды. 
− Ең әуелі, сапта тҥзу тҧратын болыңдар! Тәртіп бҧзғандарыңа кӛк 
шыбықпен дҥре соғылады. Әжібек, әнеу бҧталардың ішінен бір шыбық 

85 
сындырып әкел. Бар! 
Әжібек жҥгіріп барып шыбық сындырып әкелді. Ырысбек шыбықты 
алып былқылдатып кӛріп, ауаны осып-осып қойды. 
− Сен менің бірінші орынбасарым боласың! — деді Әжібекке.- Мына 
әскерлердің жҥріс-тҧрысын, тәртіптерін бақылап, маған баяндап тҧрасың! 
Тәртіп бҧзғандарына қатал шара қолданылады: кӛк шыбықпен дҥре соғу, 
қораға аш қатырып қамап қою. Ҥйлеріне ешкім шағым айтып, жылап барушы 
болмасын. Ондай балаға екі есе қатал шара қолданылады. Әке-шешесінің 
қойнында жатса борбайынан ҧстап суырып алам. Менің қолымнан әулиесі 
тартып кӛрсін сонан кейін! — деп Ырысбек мылтығын қозғап, жӛндеп 
қойды.- Бәріңе тҥсінікті ме? 
− Тҥсінікті! — дестік. 
− Кәне, әскерлерше бір кезде айтыңдар. 
− Тҥсі-нік-ті!.. 
− Тағы да қайталап айтыңдар! Бір, екі, ҥш… 
− Тҥсінікті!.. 
− Тағы да! 
Біз тағы қайталадық… тағы қайталадық… Дҧрыс! — деді бір кезде.- Ал 
кімде сҧрақ бар? 
− Менің сҧрауым бар,- деді Әжібек. 
− Иә, сҧра. 
− Мен сізді Басқолбасшы десем қайтеді? 
− Мақҧл. Солай де. Ал сӛйтіп бҥгінгі бірінші дайындық сапта жҥріп 
ҥйрену, оңға, солға бҧрылуды ҥйрену. Онан кейін секіру, жарысу 
ойындары… 
Сӛйтіп, біз ойламаған жерден әскер боп шыға келдік те, әскердің 
ойындарына кірістік. Обалы не керек, Ырысбек тҥсін суытып, қатал 
сӛйлегенімен, ойындарды тәптіштеп тҥсіндіріп, жанын сала ҥйретті. Ӛзіміз 
де оның айтқандарын бар ынтамызбен қызыға орындаймыз. 

86 
− Раз, два!., раз, два!..- деп шпорлы етігімен жерді дҥк-дҥк еткізіп 
адымдаған кезде біз де жалаң аяқтарымызды былпың топыраққа тып-тып 
еткіземіз. «Шіркін-ай, Ырысбектікіндей қалың ҧлтан етігіміз, шпорымыз 
болса!» — деп қоямыз. 
Онан соң оңға бҧрылу, солға бҧрылуды ҥйрендік. Ең соңында ЬІрысбек 
сағатын қолына ҧстап, ӛзі қадағалап санап тҧрып қашықтыққа жҥгіртті, 
биіктіктен секіртті. Әйтеуір кешке дейін қасымыздан екі елі ҧзамай ойына 
келгендерін істетті. Кешкісін әбден сілеміз қатып, аяғымызды тең баса алмай 
шатқаяқтап ҥйге қайттық. 
Ертеңіне сабақтан тарасымен, ҥйден апыл-ғҧпыл тамақтанып, тағы 
жиналдық. Ырысбек кешегісіндей тағы да мылтығын асынып шықты да, тағы 
да әскери ойынымызды бастадық. Әжібектің де білмейтіні жоқ, Ырысбектің 
айтпағын емеурінінен қағып алады. 
− Қҧп болады, жолдас Басқолбасшы! — деп қояды, сарт етіп. 
Бҧл кҥні ойнап жатқанымызда қасымызға салт атпен колхоз бастығы 
Нҧғыман келген. Ол сырттай қарап біраз тҧрды-тҧрды да одан соң 
Ырысбекке таяп кеп, бәсең ҥнмен бірдеңе деді. 
− Кедергі жасамаңыз! — деді Ырысбек дҥңк етіп. Нҧғыман тағы да 
бірдеңе-бірдеңе деген. 
− Мен ӛзім білем не істейтінімді, аулақ жҥріңіз! — деді Ырысбек тағы 
да қатты сӛйлеп. 
Бҧл жолы Нҧғыман даусын кӛтеріңкірей сӛйледі. Біз оның «соғыс», 
«колхоз», «аудан» деген жекелеген сӛздерін ғана естідік. Ырысбектің жҥзі 
кҥп-кҥрең боп тҥтігіп, кӛзі алақ-жҧлақ ете қалды. 
− Кет, кәне, ӛлмей тҧрғаныңда!- деді ақырып.- Мен қанымды тӛгіп 
келдім! Мына сендер ҥшін тӛктім! Сендер ҥшін кеудемді жау оғына тӛсеп, 
ӛкпемді оққа тескіздім!..- деп кӛкірегін соғып-соғып қалды. Біздің зәреміз 
ҧшып кетті. Иығындағы мылтығын жҧлып ап, Нҧғыманды табанда атып 
тастайтындай боп кӛрінді. 
Нҧғыман атының басын бҧрды да қырманға қарай жҥріп кетті. 
Ырысбек болса оның соңынан кӛпке дейін айбат шегіп, ашуын баса алмай 
селкілдеп тҧрып алды. 
− Соғысқа кӛмек дейді ғой, мен кӛмек етпегендей. Саған қарағанда 
кӛмекті мен кӛрсеттім, қанымды тӛгіп… Ауданмен қорқытады ғой мені, 

87 
ауданнан асып облысқа бар, таярым жоқ сӛзімнен. Ешкіміңнен 
қорықпаймын. Ӛзім қаным қарайып келген адаммын, шетіңнен жайратайын!.. 
Мҧнан кейін біздерге мҥлде ешкім маңайламайтын болды. Әжібек 
қарап жҥре ме, кҥнде бірдеңені ойлап шығарады. «Басқолбасшының алма 
жегісі келді. Қазір барып, анау алып алма ағаштың сарғайып піскен 
алмаларынан әрқайсың елу-елуден таңдап алма әкеліңдер!» — деп бҧйырады. 
Лаж жоқ, орындаймыз. Қиқаңдасаң кӛк шыбықпен дҥре соғады. Бәтен мен 
Санатқа бір-бір реттен дҥре соғылған, кӛк шыбықтың ізі қҧйрықтарынан бір 
жеті бойы кетпей кӛгеріп жҥрді. 
Алғашқы кҥндердегісіндей емес соңғы кездерде Ырысбек бір тҥрлі 
ӛзгере бастады. Әнеу кҥні ауылды аралап шыққан, ӛзгеріс сонан бері пайда 
болды. Әжібек екеуміз қасына еріп жҥріп ек сонда. Ол әуелі қара қағаз келген 
ҥйлерге кіріп кӛңіл айтып, онан кейін ҥлкен ақсақалдары бар ҥйлердің 
кемпір-шалдарына сәлем бермек еді. 
Ең бірінші ауылдың ең ҥлкен қариясы, тоқсаннан асқан Қуатбай 
шалдың ҥйіне кіргенбіз. Осыдан екі. жыл бҧрын жалғыз немересінен қара 
қағаз келіп, жадап-жҥдеп, шӛгіп отырған қария алғашқыда ЬІрысбекті 
танымай, шҥйіле қарап: 
− Ӛкілмісің? — деп сҧраған. 
− Жоқ, ата, мен Ырысбек деген балаңызбын ғой. 
− А! Ӛй, айналайын, жақсыдан қалған тҧяғым. Кәне, бері еңкей! — деп, 
Ырысбекті иілтіп маңдайынан иіскеді.- Марқҧм, бабаң Кӛкенаймен дәмдес, 
кӛңілдес болып ек. Ат жалын бірге тартып мініп, мал табуға бірге аттанып ек. 
Не заман ӛтті сонан бері…- деді кӛңілі жасып, даусы бҧзыла сӛйлеген қарт. 
Бір сәт тҥйіліп отырып қалды.- Шау қарға қҧсап әңгіріп енді отырған отырыс 
мынау. Ӛкілмісің дегенім, осында ауданнан жҥрген шолақ қол бір ӛкіл бар. 
Не керек екенін білмеймін, атаңның аузына… біраз кҥн болды, айналшық 
жегендей осы ҥйдің алдынан шықпайды. 
− Ей-и, жарықтық-ай, нең бар айдаладағы біреуді жазғырып,- деді жҥн 
тҥтіп отырған кемпірі. 
− Жоға, неменеге келе береді деймін-ау, осында. Суқаным сҥймейді 
ӛзін. 
− Е-е, қҧдай басқа салған соң кӛнбеске шараң не. Темірім тҧрса келмек 
тҥгілі аяғын қия басар ма еді! — деді кемпір кӛзіне жас алып, ауыр кҥрсіне. 

88 
− Иә-ә, ӛлмеген соң кӛнеді екенсің бәріне де. Бір заманда жел 
жағымнан ешкімді ӛткізбеймін деген кӛкжалыңның бірі мен едім, бҥгінде 
әркімнің аяғының астында тапталып жатқаным мынау,- деді мҧңын шаға 
сӛйлеген шал.- Жә, қол-аяғың аман келдің ғой, қарағым! Бәрінен де ҥлкен 
олжа сол. Әй, кемпір, жҥніңді таста! Шай қайнат, қазан кӛтер. Әлгі қоңыр 
кебені ҧста, алыс сапардан бала келген екен. 
− Ас-суға рақмет, нан ауыз тисем болады. Ауылды тегіс бір аралап 
шықсам деп едім. Әлі асықпай келіп ӛзіңізбен әңгімелесем ғой,- деді 
Ырысбек. 
− Жӛн, онда сӛйт, кейін асықпай отыратындай боп, бір кел. 
Сыртқа шыққанымызда, қырманнан тас қоймаға астық тартып жҥрген 
осы ҥйдің келіні Зибаш ӛгіз арбасымен есік алдына кеп тоқтап тҧр екен. 
Ырысбекті кӛріп Зибаш анадайдан кҥлімсіреп келді де, қолдасып амандасқан 
сәтте шарасы жасқа еріксіз толып кеткен кезін жаулығының ҧшымен сҥртіп, 
сәл-пәл булыға ӛксіп жылап алды. 
− Тҥу, Ырысбекті кӛріп ем кӛзіме оттай басылды ғой. Темірімді 
кӛргендей болдым ғой,-деп, кҥйеуін есіне алды. 
Зибаш ақ қҧба ӛңді, кӛзі боталаған әдемі, толықша келіншек. Әжібек 
ылғи: «Осы біздің ауылда Зибаштан сҧлу келіншек жоқ. Нағыз бота кӛз. 
Мҥсіні қандай, уыздай толықсып кӛзді арбайды, балтыры қандай, тҥп-тҥзу 
топ-толық… Шіркін!.. Тезірек ер жетіп кәмелетке толсам ҥйленер едім»,- 
дейтін аузының суы қҧрып. Мен қазір Зибаштың со Әжібек мақтаған 
аяқтарына қарағам, қолдан тоқылған қалың жҥн шӛлки киіп апты, тҧзу-
қисығын айыра алмадым. Ҥстіндегі ескі шыт кӛйлегінің иық тҧстары сетінеп-
сетінеп жыртылыпты, ар жағынан жылт-жылт етіп жалаңаш еті кӛрінеді. Кҥн 
қақтап кҥреңіткен жҥзі сәл тершіп тҧр. 
− Зибашжан, халің қалай? — деді Ырысбек. 
− Хәлдің несін сҧрайсың, Ырысбек-ау, кӛріп тҧрсың ғой, ӛзің. 
− Сол баяғы әсем кӛркің. 
− Әй, Ырысбек-ай, кӛңіл ҥшін айтасың ғой, әйтпесе енді бізде не кӛрік 
қалды дейсің,- деп кҥлді Зибаш. Аппақ тістерін жарқырата кҥлімсіреп 
Ырысбектен кӛз алмай қарайды. Қымсынып қайта-қайта иығындағы 
жыртықтарын жапқансып қояды. 

89 
− Баяғыда ӛзіңді алып қашу ҥшін Темірге кҥйеу жолдас боп барғаным 
есіңде ме? «Әй, Зибаш, сен бір тҥлкі қырдан қашқан…» — деп Ырысбек 
сӛзінің соңын сол әндетіңкіреп жіберген. 
− Неге ҧмытайын, дәл қазіргідей есімде. Енді қайтып оралмас дәурен 
ғой ол бір. 
− Иә, десеңші. Темір дегендер жігіттің сҧлтаны еді ғой. Қайран 
замандас!.. 
− Ең болмаса екі қол, екі аяғынан айрылып, кеудесінде бір жаны келсе 
де риза болар ем-ау, тағдырға,- деді Зибаш кӛзі тағы жасқа толып. 
− Сабыр ет… 
− Сабыр етпегенде не істеймін. Жылап-жылап болғанбыз. Тек ӛстіп 
ӛзің сияқты ер-азаматты кӛргенде кӛңілің еріксіз бҧзылады екен,- деп кӛзін 
сҥрткен Зибаш тағы да жайдары кҥлімсіреді. 
Осы мезетте іштен шыққан кемпір: 
− Зибаш-ау, сен екенсің ғой,- деген. 
− Сусын ішкелі келіп ем. Бір шалап жасап жіберіңізші, ене,- деді жалт 
етіп кӛзімен қоштасқан Зибаш есікке қарай бҧрылып. 
Мҧнан кейін Ырысбек біздің ҥйге кірген. Әжем қалбалақтап есі шығып, 
мҥлде қуанып қалды. 
− О, айналайын! Жарықтық кӛкемнің баласы екен ғой! Басыңнан 
айналайын, кӛзіңнен айналайын, қолыңнан айналайын…- деп бір сҥйіп, бір 
жылап, шҧбырта айналып-толғанып жатыр. 
Қызғанып кеттім де шыдай алмай: 
− Әже! — деп жетіп бардым алдына айқайлап. 
Әжем меселіңді қайтарушы ма еді сҥюден. 
− Сені де айналайын, жігіт боп, ағасына ауылды кӛрсетіп ертіп 
жҥрген,- деп шолпылдатып мені де мҧрыннан, кӛзден сҥйіп-сҥйіп алды. Одан 
есік жақта тҧрған Әжібекке таяп: -Әжібекпісің? Ой, тентек, одырайып тҧр 
ғой ӛзі!.. Кәне, бетті әкел! Сені де айналайын, тентегінен! — деп оны да 

90 
сҥйді. 
Әй, әжем-ай, осынша дарқан сҥйешек болармысың, дҥниеде сендей әже 
жоқ-ақ шығар. Кәне, кімнің әжесі ӛстіп жҧрттың бәрін алаламай мейірленіп 
сҥйе алады?! Мен тӛбем кӛкке екі елі жетпей тҧрмын. Міне, әжең болса 
осындай болсын деп, айқай салғым келеді мақтанып. 
Ырысбек біздің ҥйден де нан ауыз тиіп қана шықпақ болған. Сырттан 
аптыға ентелеп Нәзира әпкем кіріп келді де, Ырысбекті кӛріп қысылып 
қалды. 
− Мынау Нәзира ма?! Тҥу, әже, тілім тасқа, балаңыз тіпті азамат боп 
кетіпті ғой! — деді Ырысбек езуін жия алмай, Нәзира әпкеме ішіп-жеп қарап. 
Ӛзі қол беріп амандасты.- Кім ойлаған мҧндай боп ӛседі деп, мен әскерге 
кеткенде кішкентай ғана бала еді ғой. 
− Нәзира деген кҥнім осы менің. Ӛй, кӛзіңнен айналдым сенің! 
Дастарқан жайып, нан турап, мына ағаңа айран қҧйып әкел,- деді әжем. 
Нәзира әпкем дастарқан жайып, нан турады, одан айран қҧйып әкелуге 
шығып кетті де, біразға дейін кірмей қойды. 
− Әлгі Нәзира қайда жоғалып кетті? — деді әжем шыдамсызданып: — 
Әй, Нәзира! Нәзира! 
Нәзира әпкем есіктің саңылауынан: 
− Қанат, бері шығып кетші! — деді. 
Мен жҥгіріп шықтым. Нәзира әпкем екі тостақанға айран қҧйып, есік 
сыртында ҧстап тҧр екен. 
− Мә, сен апарып берші, әйтпесе мен ҧялам,- деді.- Әнеу біреу 
Ырысбек дегеннің кӛзі жаман екен тіпті. 
Біздің ҥйден шығып келесі ҥйге бет алғанымызда Нәзира әпкем 
соңымнан: 
− Әй, Қанат! — деді дауыстап.- Қайт кері! Саған апам жҧмыс тапсырып 
кетті. 
Мен амалсыз кейін қайрылдым. Апам айтты десе заң, қиқаңдауға 
болмайды. 

91 
− Ал немене? Не жҧмыс ол? 
− Тентірейтін тҥк те жоқ, ендігі осы ҥйдің еркегі сенсің, анау отынды 
жар! — деді. 
Сӛйтіп, мен одан әрі ілесе алмай қалып қойып ем. 
Содан бастап Ырысбектің ӛзгерісі кҥрт. Жайдары бір әуендерді 
ыңылдап айтып, жез тҥймелерін қҧрым киіздің қиындысымен кҥніне 
әлденеше ысқылайды. 
Ӛзі ӛстіп кҥннен-кҥнге кӛңілденген сайын біздерді — балаларды 
болымсыз нәрсеге бола жазалауы да жиілеп, қатайып кетті. Бҧрынғы 
«кӛзімнің нҧрлары», «кӛкесінен айнымаған кҥнімнің», елжірей қарап 
айналып-толғанудың бәрі жайына қалды. Енді Әжібек қҧсап ол да бізді: «Әй, 
жетпегірлер!», «Әй, жҥгірмектер!» — деп шақырады. Артымызды 
жалаңаштап, жерге етбетімізден жатқызып қойып кӛк шыбықпен шып-шып 
еткізіп дҥре соққан кезде ӛзі айызы қанып, рақаттана тістеніп тҧрады. 
Жаза да кӛбейді, салықтың тҥрлері де кӛбейді. Сол кӛп салықтарды 
ӛтеу ҥшін тау бӛктеріндегі жабайы алманы дорбалап тасимыз. Шымырбай 
шалдың қауын-қарбызына да жиі-жиі аттанамыз, бірақ бәрібір жазадан 
қашып қҧтылу жоқ. Іріктеп әкелген алмаларыңның ішінен қҧрты бар бір алма 
шықса да, әкелген қауының дәмсіз болca да жаза тартасың, кӛк шыбықпен 
дҥре соғады, ол аздай саптың алдына тҧрғызып қойып, дәу табан әскер 
етігімен май қҧйрықтан теуіп қап қалпақтай ҧшыратын «сорыңды алам» 
дейтін жазасы және бар. Оны да ойлап тапқан Әжібек. Бҧл кҥнде Әжібек 
әбден семірген. Басқолбасшының бірінші орынбасары — оң қолы ретінде ол 
да бізден салық алады. Ырысбектен артылған тәтті қауын мен піскен алмалар 
соның аузында. Ендігі бізден салық ала алмай жҥрген, есе тимей жҥрген, 
ЬІрысбектің екінші орынбасары боп кейінде сайланған Қайрат қана. 
Әжібектен кейінгі Ырысбекке жаққан бала сол. Ӛзі білдіртпей ғана 
Әжібекпен тайталасатынды шығарды. Ырысбектің ҥйіне Әжібектен 
бҧрынырақ кеп, етігін сҥртіп тазалап, жез тҥймелерін жылтыратып ысқылап 
бәйек қағады. Кеше әуелдеп Әжібекті Ырысбектің ҥйіне кіргізбей қойды. 
«Басқолбасшы қазір шығады, осы далада кҥте тҧр!» — деп. Әжібектің тҥрі 
жаман бҧзылып кетті, бірақ ештеңе деген жоқ. Қызарақтаған кҥйі бізді сапқа 
тҧрғызып, ӛзі есіктің кӛзінде тҧрған Қайратқа қалай тиісерін, қалай 
мҧқатарын білмей тістенумен болды. Онан соң әскери ойындар кезінде 
байқамағансып, ойнағансып барып Қайратты бір-екі рет аяғынан шалып қап, 
тоңқалаң асырған. Екі ретінде де жерге оңбай гҥрс ете тҥскен Қайрат кӛзі 
жасаурап, жамбасын сипалай берді. Жылауға ҧялды, кӛзі шіпілдеп жасқа 
толып кетсе де кҥлгенсіді ӛзінше. Ӛйткені, ойнап жҥріп жыласа басы таз 

92 
болады ғой. 
Әскери ойындар аяқталып, енді алмаға барамыз ба, әлде қауынға 
аттанамыз ба, деп бҧйрық кҥтіп сапта тҧрғанбыз. Ырысбек кҥрт тҥсі суып, 
ызғарланып келді алдымызға. 
− Әжібек! 
− Мен мҧндамын, жолдас Басқолбасшы! 
− Қазір, табаның жерге тимей барып, Кӛлбай кереңнің сапысын әкел! 
— деді жеп жіберердей тҥйіле ақырып.- Бол! Бес минут уақыт берем!.. 
Әжібек жҥгіріп кетті де әлден соң сапыны алып қайтып оралды. 
Ырысбекке ҧсына берген. 
− Тарт ары! — деді Ырысбек дәл бір лас нәрсені кӛргендей сапыға 
жиіркене қарап.- Тағы бес минут уақыт берем, осы кҥйінде Кӛлбайдың ҥйіне 
апарып Әпіштің қолына тапсыратын бол. Ӛзіңнің қашан, қалай ҧрлап 
алғаныңды айт! Ал сен екеуің,- деді сапта тҧрған екі баланы нҧсқап,- бірге 
ілесіп барыңдар да мынаның қалай тапсырғанын қарап тҧрыңдар. Маған 
айтып келесіңдер! 
Енді Әжібек пен әлгі екі бала жҥгіріп Кӛлбай кереңнің ҥйіне кетті де, 
кӛп кешікпей ентіге жҥгіріп ҥшеуі қайта жетті. Біз саптағылар әлі тым-
тырыс, қозғалмай тҧрмыз. 
− Мен айтқандай тҥсіндіріп тапсырды ма? — деп сҧрады Ырысбек екі 
баладан. 
− Иә, ӛзім ҧрлап алып едім деді… 
− Дҧрыс. Орындарыңа тҧрыңдар! 
Ырысбек басын сәл тӛмен салып, жерден бірдеңе іздеген адамдай 
саптың алдында ерсілі-қарсылы адымдап ойланып жҥр, шпоры шылдыр-
шылдыр етеді. Әжібек боп-боз болып саптың басындағы ӛз орнында тҧр. 
− Қайрат! — деді сәлден кейін Ырысбек қалтасынан кілтті шығарып.- 
Мә, мынаны айдап апарып қама анау қораға! 
Біз Әжібек тайталасып бірдеңе дер, сӛз қайтарар, болмаса қаша 
жӛнелер деп ойлағанбыз, тҥк те ӛйткен жоқ. Қолын артына қайырып ҧстады 
да, Қайраттың алдына тҥсіп, қораға қарай ӛзі жҥрді. Әжібек қамалғаннан 

93 
кейін, сапыны алған кезде, оның қасында болған тӛртеумізді алға шығарды 
Ырысбек. 
− Әрқайсыңа екі кӛк шыбықтан дҥре, екіден «сорыңды алу!» — деп 
жаза кесті. 
Біз бір-бірімізге жаутаңдай қарап, ҥн-тҥнсіз ышқырымызды босатып, 
арқамызды жалаңаштадық та қатарласып етпеттей жаттық. Ырысбектің 
қолындағы кӛк шыбық екі реттен «шып-шып» етіп арқаларымызды тіліп-
тіліп ӛте шықты, кӛзіміз жасқа толып-толып кетті, бірақ тістеніп жылағамыз 
жоқ. Онан соң қатар тҧрып кезекпен екі реттен «сор алғыздық», теуіп қалады, 
ҧшып тҥсеміз, қайта кеп тҧрамыз, тағы тебеді. Кӛзіміздің жасын жеңімізбен 
сҥрте бердік, бірақ ешқайсымыз қың етіп дыбыс шығарғамыз жоқ. Шыдап 
бақтық. 
Бізді жазалап болғаннан кейін сапқа қайта тҧрдық та, Ырысбек қораға 
кіріп кетті. Әжібекке не істегенін білмейміз, бір кезде оның: 
− Ойбай-ай!.. Ойбай-ай!..- деп зар қағып шырқыраған даусы шықты. 
Ӛкіріп жылады. 
Шып-шып еткен кӛк шыбықтың ысылы, онан гҥрс-гҥрс тепкен «сор 
алудың» дыбысы, «Ағатай-ай!.. Ағатай-ай… қҧлың боп ӛтейін!…» деп 
шырқырай жалынған Әжібектің қҧлындағы даусы… Кӛзімізбен кӛрмесек те 
Ырысбектің Әжібекті аяусыз қатты жазалағанын сезіп тҧрмыз. Әжібекке 
жанымыз ашып, бір-бірімізге жапақтай береміз. Ара тҥсуге қолдан келер 
дәрмен жоқ. 
Ырысбек кӛптен кейін шықты қорадан. Терлеп кетіпті, орамалын алып 
бет-аузын, мойнын сҥртті. Қолы қан екен, Қайратқа су алғызып, жуынды. Біз 
әлі тырп етпей тҧрмыз. Қанды кӛргеннен кейін мҥлде ҥрейіміз қалмады. 
Әлден уақытта сҥйретіліп Әжібек те шықты: аузы-мҧрны қан-қан, қолымен 
арқасын, артын ҧстай береді, ӛксігін әзер деп басып кеп орнына тҧрды. 
− Бҥгін ешқандай тапсырма болмайды, тараңдар! Вольно! — деді 
Ырысбек. 
Әжібек екі кҥн ҥйінде ауырып жатты. Апасына Ырысбектен жеген 
таяғын айтқан жоқ: «Абайсызда темір-тҧмыр жатқан шҧңқырға домалап 
қҧлап тҥстім»,- деп қойды. Мен оған аяныш білдіріп: 
− Ырысбек деген жауыз екен ғой…- дей бергем. 

94 
− Былжырама әрі! — деді ол бірден кесіп тҥсіп.- Ырысбектікі дҧрыс. 
Осындай болмаса оның қай жері Басқолбасшы. Дҧрыс істеді. Менің ӛзіме де 
керегі сол еді. Әскери тәртіпте жҥріп, Басқолбасшыға қиянат істеуге бола ма 
екен. Егер нағыз әскердің қатарында жҥрсек, мҧндай қылмысым ҥшін мені 
ату жазасына кесер еді. Так што, Ырысбек мені дҧрыс жазалады. 
Мен тосылып қалдым. Әжібектің сӛзі маған дәлелді, жанды кӛрінді. 
Осыдан кейін Ырысбектің қалған тӛртеумізді жазалауын да дҧрыс деп білдім. 
Кҥнделікті, сабақтан шыққан соң, бҧрынғымыздай Ырысбектің ҥйінің 
алдына жиналып, әскери ойындарымызды ӛтей бердік. 
Бірде Ырысбек ойынды кҥндегіге қарағанда ертерек таратты да, маған: 
− Сен тоқтай тҧр! — деді. 
Мен балалардан бӛлініп, оның қасында жалғыз қалдым. Ол шырт 
дегізіп тісінің арасынан тҥкіріп қойып, маған бастан-аяқ сынай қарады. 
Ырысбекпен бірінші рет бетпе-бет жеке қалуым еді. Кӛзі тура 
қарағанда алақ-жҧлақ етіп ӛңменіңнен ӛтіп, қорқынышты екен. 
− Сені ӛзі тәуір жігіт бола ма деп жҥрген баланың бірісің,- деді даусы 
жҧмсақ шығып.-Сондықтан, ете бір жауапты тапсырма жҥктегелі тҧрмын. 
Қалай, аузыңа берік пе едің? 
Мен басымды изедім. 
− Олай болса, мә, мына хатты ал да, қазір анау тас қоймаға барып, кҥтіп 
отырып, астық қҧюға келген кезінде Зибашқа беретін бол. Тура қолына 
ҧстат! Байқа, хат бергеніңді ешкім кӛрмейтін де, білмейтін де болсын. Ҧқтың 
ба? 
− Ҧқтым, Басқолбасшы Ырысбек аға! 
− Бар онда, орында тапсырманы! Әй, тоқта! Кӛшенің ортасымен 
жҥрмей, мына шет жақпен кет. Кӛп ешкімнің кӛзіне тҥспе! 
Мен ауыл ҥйлерінің сырт жағымен елеусіздеу айналып, тас қоймаға 
қарай тарттым. Ҧзақ кҥтіп отырып, дәл кҥн батар шақта Зибаш келген кезде 
жҥгіріп қасына барып, жып еткізіп хатты қолына ҧстата салдым да, алды-
артыма қарамай зыта жӛнелдім. 

95 
− Әй, бҧл не?!. Әй, тоқта!..- деп артымнан дауыстағанына қарағам жоқ. 
Хат тасығаныма бір тҥрлі қатты ҧялдым. 
Ҥйге кеп, әжем қҧйып берген жылы суға қол-аяғымды жуып, аяғымның 
жарылған жерлеріне шикі қаймақ жағып, онан тамағымды ішіп, жатуға 
ыңғайланып отырғам. Әжем кішкене балаларды баурына алып, ертегі айтуға 
кірісті. Апам мен Нәзира әпкем қырманда, екеуі де әзір қайтпайды. Біз 
ҧйықтап қалған кезде, тҥннің бір уағында келеді де, таң қылаң бере қайта 
кетеді. Сондықтан оларды біз — балалар кӛп кере бермейміз. Бас-кӛзіміз — 
әжем. 
Тҧсымдағы терезені біреу шертіп қалды, жалт қарасам Әжібек екен, тез 
тысқа шық дегендей белгі берді. Лып етіп шыға қойдым. 
− Әй, әлгінде кешкісін ойыннан тараған кезімізде Ырысбек саған хат 
берді ме, Зибашқа тапсыр деп? 
Мен бҧлтара алмай қалдым. 
− Иә, берді. 
− Ол хат қайда? 
− Зибашқа бергем. 
− Ақымақ!.. Ақымақ, есек!..- деп Әжібек кҥйіп-пісіп, ыза боп кетті.- 
Осы тҧрғаныңда мҧрныңды бет қып жіберсе обалың жоқ-ау! 
− Мен қайдан білейін, Ырысбек тапсыр деді. Басқолбасшы айтқан соң 
әскери тәртіп қой… 
− Тфу!.. Кеще!.. Менімен ақылдаспайсың ба әуелі. Тҥу, енді қайтейін-
ай! Ішім удай ашып кетті-ау!.. Сары майдай сақтап, сыртынан кҥзетіп 
жҥргенімде… Ал енді не болады?.. Не болады?.. 
− Оны неғыласың кҥзетіп? Кімге сақтамақсың? Кҥйеуі болса қара қағаз 
келген… 
− Мынаның кӛкуін-ай ей! — деп Әжібек мҥлде кҥйініп кетті.- Немене, 
сонда мен адам емеспін бе сеніңше?!. Немене, мен Зибашты сҥйіп, ғашық 
болсам аузым қисайып қала ма?!. 
− Сен… Сен кішкентайсың ғой әлі. 

96 
− Ӛспейім бе екем, ей ақымақ-ау!.. 
− Мен қайдан білейін. 
− Бәсе, сен қайдан білуші ең, сен нені білуші ең!.. Дабай, ҥстіңе, аяғыңа 
бірдеңе киіп шық! Екеулеп іздейміз. 
− Кімді? 
− Зибашты. Бҥгін кешкісін ол ҥйіне қайтқан жоқ. Дәуде болса Ырысбек 
оны бір жерде ҧстап, басын айналдырып отыр… 
Мен ҥйге кіріп тез ғана киініп шықтым. Кҥздің кеші қоңыр салқын 
болатын. Ымырт ҥйіріліп, қас қарайыпты. Екеуміз қҧстай ҧшып ең әуелі 
Ырысбектің ҥйіне келдік. Ырысбек жоқ. Дҥрия жҧмыстан қайтып, оның 
кешкі тамағын әзірлеп қойып елегізе кҥтіп отыр екен, қайда кеткенін 
білмейді. Ол ҥйден шығысымен Әжібек сәл ойланып алды да: 
− Қорықпайтын болсаң жҥр! Не де болса, анау шеттегі жылқы 
қамайтын тас қораға барайық! — деді. Тартып кеттік. 
Долбарымыз дәл боп шықты. Зибаштың ӛгіз арбасы осы қораның 
алдында тҧр екен. Әжібек екеуміз сыртынан айналып кеп, қораның тӛбесіне 
шықтық. Сабаны тҥсіп қалған ашықтау тҧсынан қораның ішіне қҧлақ 
тосқанбыз. Ырысбек пен Зибаштың сӛздері ап-анық естілді. 
− Ырысбек-ау, ҧят қой ел-жҧрттан. Қойшы, жіберші!.. Мҧның не сенің 
шынымен-ақ зорламақсың ба?! — дейді Зибаш. 
− Зорлаймын,- дейді Ырысбек. 
− Мен сені адам деп шықтым ғой, Темірдің досы деп шықтым. Мҧның 
қалай енді?! Қойшы, босатшы!.. Мен аттан салам ендеше. 
− Аттандап кӛр!.. Кәне, аттандашы… 
− Егер аттандаса барып ара тҥсеміз,- деді Әжібек қҧлағыма сыбырлап. 
Бірақ Зибаш аттандаған жоқ, қайта сыңғырлап кҥліп жіберді. 
− Қытығым келеді, Ырысбек, ағатай, қойшы енді… Ҧяла-мы-ы-н… 
Мҧнан әрі екеуі де сыбырлап сӛйлесе бастады. 

97 
− Ал кӛрдің ғой! — деді Әжібек қайтадан маған ызаланып,- Ақымақ!.. 
Осы қазір итеріп жіберейін бе, екеуінің ҥстіне!.. Әкеңнің… иттер… 
Әжібек ызақорланып жылап жіберді де, жерге секіріп тҥсіп кетті. Мен 
соңынан секірдім. Бірақ ол маған қарамастан ауылға қарай жҥгіре жӛнелді. 
Қуа жҥгіріп едім ілесе алмадым, қараңғыда екі-ҥш рет сҥрініп, ҧшып тҥсе 
жаздадым. 
− Әжібек! Әжібек! — деп дауыстап едім, жауап болмады. 
Ҥйге қайттым. Кӛңілім сынып, торығып келем. Ырысбекті де, Зибашты 
да ӛлердей жек кӛріп, ӛз-ӛзімнен булығып келем. Бір тҥрлі ызалану, қорлану 
бар бойымда. Айқай сап екеуін де дҥниедегі ең жаман, лас сӛздермен 
боқтағым келеді… 
Ертеңіне мен тӛсектен тҧрмай жатып Әжібек келді ҥйге. 
Әдеттегісіндей ыржиып кҥлмейді, ӛңі сынық. 
− Қанат, мен дегендерің бҥгіннен бастап Ырысбектің ҥйіне 
жоламаңдар,- деді.- Әнеу кҥні сен дҧрыс айтыпсың ол деген жауыз адам екен. 
Кездескен балалардың бәріне мен де айтайын, сен де айт. 
Мен ҥнсіз басымды изедім. 
Екі кҥннен кейін, ата-енесін еңіретіп жылатып, Зибаш Ырысбектің 
ҥйіне кӛшті, ал Дҥрия зар еңіреп, жылап Кӛлбай кереңнің ҥйіне барды, Әпіш 
жылап-сықтап, кӛрпе-жастығын арқалап сиыр фермаға кетті. 
2 
Сабақтан келсем, Нәзира әпкем ҥйден сусын алып, қырманға қайта 
кеткелі тҧр екен. Мені кӛріп қуанып қалды. 
− Жақсы болды ғой, сені апам ертіп кел деп еді,- деді.- Кәне, тез 
тамағыңды іш те, менімен бірге жҥр. 
− Иә, бармаймын. Мен не істеймін қырманда? — дедім, бірдеңеге 
жҧмсаған кезде қыржия қалатын жылаңқы әдетіме басып қынжылып. 

98 
− Не істейтініңді барған соң кӛресің. Қыржиятын тҥк те жоқ! — деді 
Нәзира әпкем қҧдды апамша дікілдей ҧрсып.- Ырысбек пен Әжібекке ілесіп 
әбден бетіңмен кетіп болдың ғой. Жетеді енді! Қырманға барып, бір ауық 
малатастың басына мін. Сӛйтіп қолқабыс ет. Немене, дардай болғаныңша 
сандалып кӛше таптап жҥре бермексің бе?! Астық деген барлық участкелерде 
пісе қауырт бастады. Кҥні-тҥн дамыл кӛрмейтін қызу науқан енді туады. 
Адам деген жетіспей жатыр. Ал бҧл деген әлдекімдерге ілесіп ап, ойыннан 
басқа білері жоқ. Желкеңді ҥзіп жіберейін бе осы! 
Соңғы кездері байқап жҥрмін, осы Нәзира әпкем кей-кейде апамнан 
мҥлде айнымай кетеді: тҥрі де, мінезі де, даусы да, қаталдығы да, ең аяғы 
дікілдеп ҧрысқанына дейін. Қазір де дәл апам сияқты ҧрсып тҧр. Жо, мҧндай 
кезінде оған қарсыласып абырой таппайсың. Дойырлығы ҧстап ҧрады да 
тастайды. Кімге шағынасың? Әжеме айтар болсам: «Әй, Нәзира, сен бе!.. 
Сен!..» деп қҧр доңайбаттанып сес кӛрсетіп ҧрсады да қояды, ал апама айтар 
болсам Нәзираның сӛзін қостап, ӛзімді онан әрмен таяқтауы мҥмкін. 
Сондықтан: «Бәріңнің әлің маған жетеді, бәрің маған қожасың. Қит етсем 
желкемді ҥзуге дайын тҧрасыңдар!» — деп жыламсырап, біраз қомпылдадым 
да қойдым. 
Нәзира әпкем қырманға ертіп әкелді де, айтқанындай-ақ, Байдалы шал 
мен Кӛлбай керең екеуі кезектесіп мініп жҥрген малатастың басына мінгізді. 
− Е, енді дҧрыс болды ғой,- деді қуанып кеткен Байдалы шал.- 
Малатастың басына атқа жеңіл осылар мінуі керек қой. Ойбай-ау, бҧларға 
ойын сияқты емес пе бҧл. Ал Қанат, тартып ҧста тізгінді. Сенің апаң ӛзі 
кәмӛнес, ӛзі біргәдір, сондықтан оның балалары мына сендер басқаларға 
ҥлгі-ӛнеге кӛрсетіп отыруларың керек. Бҥгін сенің қырманда істегеніңді 
кӛрсе, ертең басқа балалар да келеді жҧмыс істеуге. 
Ала кӛз торы ат дҥңк-дҥңк желіп, астықтың бауы тӛсеулі таптанды 
шеңберді айналып жҥріп кетті. Соңындағы дӛңбек кӛктас да дҥңк-дҥңк етіп 
домалап келеді. Бір айналдым шеңберді, екінші айналдым, ҥшінші, 
тӛртінші… тағы да айналдым, тағы да… тағы да… Әбден бір мойын боп 
қыржиып алған торы ат бір қалыпты дҥңк-дҥңк желісінен аумайды, 
соңындағы кӛктас та дҥңк-дҥңк домалайды. Айнала бердім, айнала бердім… 
сәлден кейін тӛңірек тегіс маған қосылып шыр кӛбелек айналып жӛнелді. 
Торы аттың желісі мҧндай қатты тҥйдек болар ма, ішімді солқылдатып 
тҥйгіштеп жіберді, бҥйірім тҥйнеп ауырып кетті. Далбасалап, аз да болса себі 
болар деп ердің қасынан ҧстап алдым, бірақ тҥймештеген дҥңк-дҥңк желіс ес 
таптырар емес, мҥлде берекемді қашырды. Осы кезде: 

99 
− Әй, жығылып қалма! — деген Байдалы шалдың даусы алыстан жер 
тҥбінен жеткендей болды. 
Тістеніп кӛзімді жҧмдым, бәрібір дҥние тегіс айналып тҧр. Қайта-қайта 
қҧлап бара жатқандай болам да, шеңбердің ішкі жағына қарай қисайып, ердің 
қасынан қыса тҥсем… 
− Тоқта! — деген дауыс шықты. «Уһ!» — деп аттың басын тарттым. 
Тҥу, шіркін-ай, тоқтап тҧру қандай жақсы, рақат. Ішімнің тҥйнегені сап 
басылды. Тек тӛңірек қана әлі зыр қағып айналып тҧр. Кӛзімді жҧмып ем, 
бәрібір тоқталмады ҥйіріліп айнала берді. Ат ҥстінен ауып тҥсе жаздадым. 
− Ештеңе етпейді, ӛсти-ӛсти ҥйренеді,- деген Байдалы шалдың сӛзін 
қҧлағым шалды.-Мҧндай кҥнімізде ӛзіміз жапан дҥзде апталап жалғыз қалып 
жылқы бағушы ек. 
Шеңбердегі бастырылған астықтың сабаны мен дәнін екі жаққа бӛліп, 
сыпырып ҥйіп, жаңадан астық баулары тӛселгенше едәуір ес жиып, ӛзіме-
ӛзім келіп қалдым. Ҥзеңгіні қысқарттырдым, астыма ескі бір кӛрпеше 
салғыздым. 
Торы аттың дҥңк-дҥңк желісі қайта басталды. Қырмандағы у-шу 
қҧлаққа тек зың-зың, зың-зың ғана естіледі. Жҧрт сӛйлесіп жҥр ме, әлде 
жамырасып жҥр ме, айырып болмайды. Әйтеуір тек ішімді тҥйгілеу азайды, 
ҥзеңгіге аяғымды шіреп қопаң-қопаң етем, дҥние тегіс тағы да шыр кӛбелек 
айналып тҧр, бірақ алғашқыдағыдай емес, оған да ҥйренейін дедім. 
− Тоқта! — деген таныс дауыс шықты. 
Әбден дағдыланған торы ат ӛзі-ақ шеңберден шетке шығып қалт токтай 
қалды. 
− Ой, бәрекелде, міне, жігіт болды деген осы,- деді тағы да Байдалы 
шал.- Тіпті кӛзіміз ашылып қалды ғой, кӛп жасағыр-ай! Әй, Нәзира, шешеңе 
айт, той жасасын, мына ҧлының жігіт болғанына. 
− Ибай-ау, қайнаға-ау, оны айтатын дәнеңе жоқ, тана тағып жіберсек 
болды ғой,- деді астық қаптап жҥрген әйелдердің біреуі майыса сӛйлеп. 
− Иә, сӛйтелік. Әй, қатын, қалтаңда танаң бар ма? 
− Тесік тиын да жарайды емес пе? 

100 
− Жарайды ғой, әкеші кәне! 
− Менің қалтамда бір моншақ жҥруші еді. 
− Әкел моншағыңды да, тана ғып тағуға жарай береді. 
Сӛйтіп, қырмандағы әйелдер кеу-кеулесіп тесік тиындарын, тана-
моншақтарын жинап, менің қарсылығыма қарамастан омырауыма, етегіме 
тізілтіп тігіп тастады. 
− Ал енді шешең той жасамай кӛрсін. 
− Бәсе, кешеден бері иегім қышып жҥр еді, бригадир жеңешемнің 
ҥйінен бір тоятын болдым. 
− Ӛзі қайда жҥр, шешесі? 
− Орақшылар жаққа кеткен. 
Әйелдердің қоршауынан Байдалы шал кеп айырып алды. 
− Әй, шырақтарым, болды енді, жҧмысты тоқтатпаңдар,- деді. 
Торы атты тебініп қап, шеңберге тҥсіп дҥңк-дҥңк желе жӛнелдім… 
Неше айналым бау астық бастырғаным есімде жоқ. Кешкісін торы 
аттан тәлтіректеп тҥскен кезімде бойым бір-ақ тҧтам боп қысқарып қалған 
сияқты кӛрінді. Тақымым, ҥзеңгі бау қажаған сирағым ду-ду ашиды. Басым 
шыр кӛбелек айналып тҧр. Кӛзімді жҧмып жата кеткім келеді, бірақ ӛйтуге 
болмайды, онда Байдалы шал мен басқа жҧрттың алдында масқара болам 
ғой. Бар кҥшімді жиып, аяғымды барымша нықтап тҥзу басып ауылға қарай 
бет алдым. Ҧясына қонуға сҥйем қарыс қалған кҥн шіпілдеп қызарып тҧр. Әзі 
дӛңгелеп айналып тҧрған сияқты. Қҧлағыма лақ маңырағандай болады. 
Едәуір жҥріп қырманның шуынан алыстаған соң ептеп есімді жидым. 
Артымнан лақ әлі маңырап келе жатқан сияқты. Қарасам, Мәри деген қыз, 
маған тоқта дегендей айқайлап келеді. Сӛйте тҧрып ӛзі мҥлде асығар емес, 
аяғын санап басқандай жҥреді. 
− Жҥретін болсаң жҥрсеңші енді! — дедім ит жыным ҧстап. 
− Маған қатты жҥруге болмайды,- дейді. 
Әншейінде тыраңдап кӛшенің ана басынан бір кӛрінсе, мына басынан 
бір кӛрініп жҥгіретін, аяқ асты мҥләйімси қапты. Мен ыза боп, қарайламай 

101 
кете беріп ем. 
− Қанат, ағатай… кҥнім, ағатай, тоқташы…- деп жыларман боп 
жалынды. 
− Енді жҥр дедім ғой мен саған. 
− Маған қатты жҥруге болмайды. 
Амал жоқ, кҥтіп алдым. Қырман мен ауылдың екі ортасында қалың 
қамыс пен қара қоға ӛскен кішкентай жыра-сай бар болатын, содан қорқып 
келеді. Ол жырадан жалғыз ӛтуге қыздардың бәрі қорқады, сондықтан ылғи 
ӛстіп біздерге — балаларға жалынып жҥргендері. Жақындап келген Мәри 
артына, қырман жаққа қарай жалтақтап қарап қойып: 
− Мен саған қазір бірдеңе айтам. Т-с-с!..-деді қҧпиялағандай сыбырлай 
сӛйлеп.- Туу, омырауындағы таналардың әйбетін-ай, маған да неге тақпайды 
екен ӛстіп. 
Мәри менен бірер жасы кіші және бір класс тӛмен оқиды, бірақ ӛзі 
сонысына қарамастан қол-аяғы сидаңдап бойы менімен бірдей. Ӛзін жҧрт 
«әртістің қызы» дейді, әкесі әртіс бопты. Әртіс әкесі соғысқа кеткен соң 
шешесі біздің ауылдағы тӛркіндерін сағалап қаладан кӛшіп келген. Қазір 
шешесі, бірінші класта оқитын інісі ҥшеуі ғана тҧрады. Әртістің қызы болған 
соң ба, Мәри кейде ауылдың басқа қыздарына қарағанда ӛзін тәлпіштеу 
ҧстап, белін бҧраң-бҧраң еткізіп жҥретіні бар. Біз — балалар ондайда 
сыртымыздан: «Ой, ӛзін ырбаңдатпай қағып жіберсе!» — деп кіжінеміз де, 
іштей оның сол қылығын ӛлердей ҧнатып тҧрамыз. Ҧнататынымызды сезетін 
болу керек, қарсы келгенімізде кӛзін сҥзілдіріп, ӛп-ӛтірік кҥлімсірей 
қалатыны бар. Жҧқалтаң ақ қҧба ӛңі, қаламмен сызғандай қиылып тҧратын 
қасы мен кӛзі сҥйкімді-ақ. Ӛзінің мінезі де жақсы. Әсте мҧңаю, қынжылу 
дегенді білмейді, қашан кӛрсең сықылықтап кҥліп жҥргені. Мысалы, 
кӛктемде шешесі қойда сақманда жҥргенде Мәридің шашы биттеп кетіп, 
Мҧқан ағай ҧстарамен тып-типыл, айнадай ғып сыпырды да тастады. Сонда 
ғой басқа қыздар болса ӛгіздей ӛкіріп, буынып ӛлер еді, ал Мәридің ойына да 
кіріп шыққан жоқ. Ӛз басын ӛзі қауын шерткендей шертіп қойып: «Ур-ра!, 
енді мен еркек баламын!» — деп сықылықтап кҥлді де жҥріп кетті. Сонан 
бері ӛзі еркек балаша киінеді, кӛйлегінің етегін шолақ шалбардың ішіне 
салып, ылғи ышқырланып алады. 
Бҥгін де кӛйлегін ышқырланып алған. Қырмандағы шешесінің жанында 
боп, содан қайтып келеді. Іші ауырған адамдай аяғын тіпті кібіртіктей қапты. 

102 
− Қанат, ақырын жҥрейік. Мен саған қазір жыраның ішіне тҥскен соң 
бірдеңе айтам,- деп қояды. 
Жалғыз аяқ жолмен мен алда, ол артта ауылға қарай тӛтелеп жҥріп 
келеміз. Екі жағымызда ат бойы қалың қҧрақ, кҥз тҥссе де сарғаймай 
кӛкпеңбек боп тҧнып тҧр. 
− Қанат, осы қҧрақтардың ішінде ҥлкендігі нақ жолбарыстай жабайы 
мысық бар кӛрінеді,-дейді Мәри. 
− Бар. Сен немене, қорқасың ба? 
− Қорықпай ше. Қыз басыммен қорықпайтындай мен кім едім, сонша. 
Жырақтың табанына таянғанымызда. Мәри: 
− Қанат, қолыңды әкеші,- деп қолымнан шап беріп қысып ҧстап алды.- 
Осы арадан кеше мен ҧзындығы тура қос қҧлаштай жылан кӛргем. Ойбай-ай, 
қорқам. Ақырын жҥрші, ағатай. 
Жырақтың табанынан ӛтіп, қарсы қабаққа шыққанымызда Мәри: 
− Уһ! Жаным-ай, аман-есен ӛттік-ау, әйтеуір,- деп жҥрегін ҧстады. 
Онан соң кейін қарай бҧрылып қарап қойды да, бҧл тӛңіректе кемінде бір 
шақырымға дейін тірі жан жоқ болса да сӛзін сыбырлай сӛйледі: — Әлгінде 
саған айтайын дегенім…- деп бастады да, кӛзіме кӛзін қадап іркіліп қалды.- 
Саған сенуге бола ма ӛзі? 
Мен иығымды қиқаң еткіздім. Ол со кӛзімнен кӛзін айырмай қадалған 
кҥйде: 
− Тегінде сенің кӛзіңде қулық жоқ,- деді. 
Мен ыңғайсызданып қысылып кӛзімді тайдырып кеттім де: 
− Қойшы әрі,- дедім, ызаланған боп. 
− Рас айтам. Сенің кӛзіңде ешқандай қулық жоқ, демек саған сенуге 
болады. Ал бері қара…- деді тағы да қҧпиялай сыбырлап,- бері, қҧлағыңды 
әкеші… Мен қырманнан бидай ҧрлап келе жатырмын. 
− Не?! 

103 
− Тс-с!.. Ақырын, айқайлама. Мен бидай ҧрлап келе жатырмын деп 
тҧрмын. Міне, мына ышқырым толы бидай, сондықтан қатты жҥре алмай 
келем. Тек аузыңнан шықпасын, ауданнан келген ӛкіл, немесе колхоздың 
бастығы естісе, онда мені тура соттайды. 
− Айтып нем бар. 
− Ӛзім де сенің айтпайтыныңды білем. Саған сеніп тҧрмын ғой. 
− Мамаң бҧл ҧрлығыңды біле ме? 
− Қайдан білсін. Білсе мойнымды ҥзеді тура. Сенің апаң сияқты менің 
мамамның да мінезі тік, қатал ғой. 
− Білем. 
− Білсең сол. Енді бҧл бидайды апама кӛрсетпей қарнымыз ашқан кезде 
қуырып жеп қоюымыз керек ініміз екеуміз. Бҥгін қуыра алмаймыз, кеш боп 
кетті. Ертең сабақтан шыққан соң болмаса… Қолың тисе кел, бірге қуырып 
жейміз… 
− Кӛрермін,- дедім мен. 
Кҥн ҧясына қонып, тӛңірек алагеуім тарта бастады. Ауыл ҥйлерінің 
мҧржаларынан жарыса кӛтерілген тҥтіндер сыриып сонау кӛктеңбіл 
аспанмен сіңісіп жатыр. Ҥйдің мҧржаларынан ҧшқан от ҧшқындарындай әр 
тҧстан жылт-жылт етіп жҧлдыздар кӛрінді. 
− Қанат, мә, сағыз шайнайсың ба? 
− Жер сағыз ба? Әкел. 
− Иә. Бағана тҥсте жинап алғам. Шайнай берсең тісіңді аппақ қылады. 
Міне, қарашы менің тістерімді. 
Мәри тістерін кӛрсетіп кҥлімсіреді. Ымырт шапағында жарқыраған 
аппақ тістері маржандай тізіліп сҥп-сҥйкімді кӛрінді. Ӛзі кӛзін сҥзілте 
қарайды. 
− Мә, мына таналарды сен қиып ал. 
− Жо, болмайды ғой, ӛйткені оларды саған тақты ғой ҥлкен кісілер. 

104 
− Онда біреуін ал. Таңдағаныңды. 
− Біреуін алуға болады. Міне біреу кӛгін… жоқ, қызылын… жо-жо-
жоқ, ағын алайын. 
Ол омырауыма еңкейіп, ӛзіне ҧнаған тананы тісімен қырш еткізіп қиып 
алды. 
− Ой, Қанат-ай, рақмет…- деді мәз болып. 
Ол ӛз ҥйіне қарай, мен ӛз ҥйіме қарай кеттік. Басымның шыр кӛбелек 
айналғаны, тақымымның, сирағымның ду-ду ашығаны қайта басталды. Ӛне 
бойым салдырап, әбден шаршағанымды да сездім. 
Ҥйге келісімен тамақ ішуге де мҧршам келмей мҧрттай ҧштым. Кӛз 
алдымның, тӛңірегімнің бәрі айналды да тҧрды. Ӛзім де айналып жатқан 
сияқтымын, айналу… айналу… айналу… Ӛстіп ҧйқылы-ояу талаурап 
жатқам, біреу кеп басымнан сипады, одан омырауымдағы тана-тиындарды 
кӛрді. Мырс етіп кҥлді, апам екен. Еңкейіп маңдайымнан иіскеп, ернінің 
ҧшымен жҧмсақ қана сҥйді. Кӛкемнен қара қағаз келгеннен кейінгі жердегі 
апамның бірінші рет кҥлгені осы шығар, сірә. 
− Әжесі-ау, мына балаңның омырауын кӛрдің бе? — деді онан соң. 
− Е, не бопты? 
− Қырмандағы әйелдер тана тағып жіберіпті. 
− А! Сӛйтіп пе? Е-е-е, баласынан айналдым… Қҧлдығым… Кӛкесіне 
тартқан қҧлыным… Сенің жолыңа мен неге қҧрбаның боп шалынбаймын, 
садағаң боп неге кетпеймін!.. Кӛзімнің қарашығы…- елжірей кеп ҥстіме 
тӛнген әжем дҥниедегі ең асыл сӛздерді маған ғана теңеп шҧбырта бастады. 
Мен ҧйықтаған боп ӛтірік пысылдай тҥсем. Әжем мен апамды 
қуантқаныма кӛңілім ӛсіп, кӛкірегім жарылардай боп масайрап жатырмын. 
Шаршағанымды да мҥлде ҧмыттым. Шашымнан сипай тҥскен апамның қолы 
жҧп-жҧмсақ, ып-ыстық. Бҥкіл ӛн бойыма бір тҥрлі бір алып кҥш толып 
кеткен сияқты, дҥниеде менің қолымнан келмес, мен істей алмас іс жоқ 
сияқты. Ӛз-ӛзімнен сақылдап кҥліп жіберуге шақ жатырмын. Бірақ ояу 
екенімді білдіргім келмейді. Ӛстіп «ҧйықтаған боп» жатып еркелегім келеді 
апама. «Әлі тҧра тҧрыңдар, әже, апа… мен әлі кӛрсетемін…» — деймін 
іштей. Осы сәтте біреу кеп мҧрнымды шымшыды. 

105 
− Ой, мақтаншақ-ой…- деді Нәзира әпкем.- Осы мақтаншақ ӛтірік 
ҧйықтап жатыр. 
− Жә, оятасың онысы несі, ҧйықтап жатқан баланы мазалап,- деп апам 
оған жекіп қойды. 
Мен Нәзира әпкем тағы бірдеңе деп кеп тҥртпектесе шыдай алмай 
кҥліп жіберерімді білдім де, ҧйқысыраған боп аударылып, бетімді шамның 
жарығынан бҧрып жаттым. Апамның қолы шашымды әлі де сипап отыр. 
− Амандық боп, мына астықты жинап алған соң анау кебе лақтың бірін 
сойып, әйелдерге кішкентай бір той-томалақ жасап беру керек енді,- дейді. 
− Онда мен анау сары ешкінің лағын ептеп, жемдей берейін,- дейді 
әжем. 
− Тҥу, ӛсти қалатындарыңыз-ай, осы сіздерде ғана бала бардай. Бір кҥн, 
жарым кҥн барып қолқабыс еткенде тҧрған не бар екен, соған бола той-
томалақ деп дабырайтатын тҥк те жоқ,- дейді Нәзира әпкем. 
− Халқымыздың дәстҥрі, ырым ғой,- дейді апам. 
− Баланың жҧмыс істегені де ырым бопты. Онан да бҧлардың бәрін 
желкелеп отырып жҧмысқа салу керек. Әйтпесе анау Ырысбек деген мен 
Әжібекке ілесіп істемейтіндері жоқ. Мына біздің ҧл Зибаш пен Ырысбектің 
арасына хат тасушы болған кӛрінеді. 
− Жә, не боса соны сӛйлемеші әрі,- деді апам жақтырмай. 
− Рас айтам. Маған сенбесеңіз оятып ап, ӛзінен сҧраңыз. 
Нәзира әпкемнің мына сӛзі мені тӛбемнен ҧрғандай қылды. 
Теріс қарап жатқан кҥйде тынысым тарылып, жерге кірердей 
қысылдым. Бет-жҥзім дуылдап кетті. Нәзира әпкеме ыза боп жатырмын: 
«Тоқтар екеуінің кездескендерін талай жасырып едім… Бәлем, тҧра тҧр»,- 
деймін іштей кіжініп. 
Апам мені оятқан жоқ. 
− Бар, сапылдамай, мына әжеңе бидай тҥйіп беріп кет, кӛжеге салатын,- 
деді, Нәзира әпкеме. 

106 
Мҧнан әрі Нәзира әпкем ауыз ҥйге шығып, гҥрсілдетіп кеп тҥйе 
бастады. 
Әжем мен апам екеуі шаруа жайын сӛз етіп кетті. Дәйім бәрін білгісі 
кеп отыратын әжем астықтың тҥсімін сҧрайды, апам орташа дейді, бірақ 
соның ӛзін тӛкпей-шашпай жинап алса мемлекетке тапсыруға да, тҧқым 
қҧйып алуға да жетер еді, дейді. 
− Еңбекке ештеңе бермейсіңдер ме? 
− Білмеймін. Әй, қиын… қиын…- дейді апам кҥрсініп.- Мынау ойдағы 
колхоздардың биыл астықтары кҥйіп кетіпті, олардың тауқыметі де бізге тҥсе 
ме деп ойлаймын. Бҥгін бастықты ауданға шақыртып кеткен, сірә сол 
жайында болар. 
− Е, жаратқан алла, пейіліңді тарылтпа…- деп әжем ауыр кҥрсінеді.- 
Мәшинемен орып жатырсыңдар ма? 
− Иә, мына жазықтағы астықты лобогрейкамен орып жатырмыз. Бірақ 
ӛндірімсіз, екі айналып тоқтап қалады, сына береді… Оны дҧрыстап 
жӛндейтін ҧста да жоқ. 
− Әлгі неміс бала бар емес пе? 
− О, байқҧс, жайын салып мықшыңдап-ақ жатады, бірақ бала емес пе… 
қазір жӛндегені қазір бҧзылып қалады. 
− Әттегене-ай, ә, темірді пісіре алмайды-ау, ә… Қайран Ақаттай ҧста 
қайда дейсің?! Ой, қу соғыс-ай!.. Ал жат енді, шаршап келдің ғой. Таңертең 
ерте тҧрасыңдар. 
− Жоқ, жатпаймыз. Қазір қырманға қайта кетеміз. Станцияға алты ӛгіз 
арбамен астық жӛнелтуіміз керек. Соның екеуіне айдап баратын адам 
іздеймін. Әлгінде Қанаттың бҥгін қырманға барып, жҧмыс істегенін естіп, 
бетінен бір иіскеп кетейінші деп келіп ем ҥйге. 
− Нәзира да қайта кете ме қырманға? 
− Иә. Со жӛнелтілетін алты арбаға астық тиеседі қазір барып. 
Қырманның басында ҧйықтай салады ғой… Қой, тҧрайын енді. Суық тҥсейін 
дегендікі ме, тҥнге қарай белім сырқырайтын боп жҥр. Менің әлгі бел 
орағышым қайда екен? Тӛсектің ірге жағында сияқты еді ғой… Иә, сол ғой, 
бері тастаңыз… Әй, Нәзира, тҥйіп болдың ба? 

107 
− Болдым. 
− Жҥр онда. Екі арбамен кімдерді жіберсем екен деп, басым қатулы. 
Жҧрттың бәрі жҧмыста, ешқайсысын айыруға болмайды… Тіпті білмеймін… 
− Бір арбаны мен айдайын,- деді Нәзира әпкем. 
− Саған бір арбаны айдатуды ӛзім де біліп тҧрмын-ау, бірақ станцияға 
барған соң қаптарды кӛтеріп апарып қойманың терезесінен қҧю керек, оған 
сенің шамаң келе ме? 
− Осы апам қызық. Мені әлі қолынан тҥк келмейтін бала кӛресіз-ау, 
деймін. Бір қап тҥгілі екі қапты екі қолтығыма қысып кӛтерем. 
− Ӛй, алаңғасар! — деді апам оның сӛзіне ыза болып.- Екі қапты 
кӛтерем дейді ғой. Саған бір қапты кӛтерудің ӛзі ауыр. Шамаңнан тыс 
тыраштанба деп қанша айтамын осы. 
− Менің еш жерім де ауырмайды. 
− Сӛйлеме әрі! Киін жылы киімдеріңді. 
− Станцияға барам ба? 
− Кӛреміз оны. Әлгі Ырысбекке барып сӛйлессем бе екен, соқталдай 
еркек, қайтқанына жарты айдан асты, әлі ҥйінде жатыр. Бҥгін Зибаш та 
шыққан жоқ, жҧмысқа… Сол екеуін жіберсем дҧрыс болар еді. Егер 
Ырысбек бармаса, онда Зибаш екеуіңді жіберем, амал жоқ. 
− Ол антҧрғандар ҥйленіп алған дей ме? 
− Е, сӛйтіпті ғой… Ал кетейік… 
− Байқа, абай болшы. Сенің мінезіңнің кейде тік кететіні бар. Ырысбек 
ӛзі соғыстан бҧзылып, қаны қарайып қайтқан кӛрінеді, сӛзге кеп қап, ӛзіңді 
жазым ғып жҥрмесін. Мына ҧсақ балалармен ойнап, ауыл арасында мылтық 
асынып жҥрген тҥрінен шошимын. Әй, тегін емес… бір пәлеге ҧшырайды 
сол… ҧшырайды… 
Апам мен Нәзира әпкем шығып кетісімен кӛзімді ашып, басымды 
кӛтердім. 
− Әже, Ырысбектікіне мен де барайын ба? — дедім. 

108 
− А! Сен әлі ҧйықтамап па ең, қарғам-ау? Бар! Бар жҥгір, ойбай,- деді 
әжем қолды-аяққа тҧрғызбай.- Анау шешеңнің мінезін білесің, артық кетіп 
бара жатса, етегінен сҥйресең де аулақ әкет, пәледен. 
Жҥгіріп тысқа шықсам апамдар Нҧрсҧлу деген кӛрші әйелдің терезесін 
қағып тҧр екен. 
− О кім-ей? — дейді іштен Нҧрсҧлу. 
− Біз ғой. Шық бері, бір шаруа боп қалды! — деді апам. 
Кеудешесін жҥре тҥймеленіп шыққан Нҧрсҧлу: 
− Кӛзім енді ілініп бара жатыр еді. Не боп қалды ей, қатын? — деді 
даусы гҥжілдеп. 
Нҧрсҧлу — тҥр-тҧлғасы еңгезердей еркек пішінді, даусы гҥжілдеген, 
ӛзі кҥшті әйел. Ауылдағы әйелдердің ең кҥштісі. Қайдағы ауыр, қиын 
жҧмыстарға осы Нҧрсҧлу барады. Шіреніп тҧра қап ҥлкен ағаш кҥрекпен 
астықты қҧлаштай тастаған кезде Байдалы шал да, Кӛлбай керең де астар 
болмай қалады,- дейді апам. Соғыстан бҧрын, той-мереке кездерінде балуан 
деген еркектеріңнің ӛзімен белдесіп кҥреске тҥсіп, талай рет бәйге алыпты. 
− Екі кҥн ҧйықтамағаныңды да білем, жә, қайтып кеп ҧйықтарсың, 
қазір анау Ырысбекке кіріп шығайықшы, бар шаруа сол,- деді апам.- Жалғыз 
баруға дәтім жетпей тҧрғаны. 
− Оның да жӛн екен, бір есептен. 
Апам терезесі қап-қараңғы боп тҧрған келесі ҥйді нҧсқады. 
− Мына Бәтиқа ҥйінде ме? 
− Ол да осы әлгінде келді ғой қырманнан. Жатқаны жаңа шығар. 
− Оны да ертіп алайық. 
Енді ҥшеуі барып Бәтиқаның терезесін қақты. 
− О кім? 
− Біз ғой, жігіттерміз! Есігіңді аш, шық бері! — деді Нҧрсҧлу 
гҥжілдеп.- Қасыңа қайсымызды аласың? Таңда ӛзің. 

109 
− Ӛзім таңдасам, сені қайтем гҥжілдетіп, жай колхозшысың, онан да 
бір кҥн де болса жаным жай табар, біргәдір жігітті қаламаймын ба,- деді 
есігін ашқан Бәтиқа. 
− Қалағаның мына біргәдір болса оңдырар. Жҧрттан бҧрын сені 
жҧмысқа сап зорықтырып ӛлтірер. 
− Оның да рас. Бҧл сӛйтеді. 
Ҥшеуі де ӛзара әзілдеріне сылқ-сылқ кҥлісіп алды. Онан соң апам мен 
Нҧрсҧлу екеуі екі жақтап Бәтиқаға бірдеңе-бірдеңені тҥсіндіріп айта бастады. 
− Бҧларың дҧрыс екен,- деді Бәтиқа да сылқылдай кҥліп.- Не боса о 
босын, бір зәресін алайық ӛзінің… 
Осы сәтте ғана соңдарынан ілесіп жҥрген мені байқап қалған апам: 
− Қанатпысың?! Сен неғып тҧрып кеткенсің? — деді қатқыл ҥнмен.- 
Бар, ҥйге! 
− Әжем жіберді,- дедім мен. 
− Әжең жіберсе де бар, қайт! Жарықтық-ай, ҧйықтап жатқан баланы 
мазалап. 
Мен тайсақтап шегіншектей бердім де, Нҧрсҧлудың ҥйінің тасасына 
тығылдым. 
− Жә, жҥре берсін де,- деді Нҧрсҧлу.- Тобымыз кӛп болсын, онан да 
Қанатты жҥгіртіп, анау Қалипа мен Сәруені де шақыртып алайық. Ол екеуі 
де жуан жҧдырық қатындар ғой. 
− Оның да ақыл екен,- деді апам келісіп.- Әй, Қанат, бар онда, Қалипа 
мен Сәруені тез шақырып кел. Бір тығыз шаруа боп қалды де. 
Мен жҥгіре жӛнелдім де, әне-міне, дегенше Қалипаны да, Сәруені де 
оятып, асықтырып алып келдім. 
− Әй, әуселесін кӛріп алайықшы ӛзінің,- десіп Қалипа да, Сәруе де 
білектерін сыбанысып қызынып кетті. Әйелдердің бәрі жиналған соң апам 
бастап, барлығы Ырысбектің ҥйіне бет алды. 

110 
− Сендер ауыз ҥйде тҧра тҧрыңдар. Мен ӛзім жалғыз кіріп, сӛйлесіп 
кӛрейін,- деді апам, бәлкім, айтқанға ҧрыс-жанжалсыз-ақ кӛніп қалар. 
Әйелдер әуелі терезеден қараған: Ырысбек шалқасынан тҥсіп 
домбырасын тыңқылдатып жатыр да, Зибаш қазан-ошақ жақта тамақ пісіріп 
жҥр екен. 
− Әдіре қалғырлар, Қозы мен Баян ғҧсап қапты ғой,- деді Нҧрсҧлу 
кҥңкілдеп.- Екеуін де осы қазір тырдай жалаңаштап шешіндіріп ап, біріне-
бірін теріс қаратып байлап, әнеу шҧңқырдағы суға тастай салсақ па екен. 
− Қайтесің жҥзіқараларды. 
− Жоға деймін-ау, сайтаным ҧстап тҧрғаны тҥрлерін кӛріп. 
Апам ішке кіріп кетті де, басқамыз ауыз ҥйде қалдық. Мен бірден 
есіктің саңылауына жабыстым. 
− Кеш жарық! — деді апам. 
Ырысбек кӛзін бір рет алақ-жҧлақ еткізгені болмаса, жатқан кҥйінен 
қозғалған жоқ, ал Зибаш есі шығып: 
− Ә, тәтем екен ғой, жоғары шығыңыз,- деп бәйек боп қалды. 
− Шықпаймын жоғары. Келген шаруамды осы арада тҧрып-ақ 
айтайын,- деді апам.- Қараң қалғыр, Ырысбекке тидім де, германды жеңдім 
дедің бе, неге жҧмысқа шықпадың бҥгін? -деп Зибашқа бірден дҥрсе қоя 
берді. 
− Тәте-ау, мен бҥгінше… бҥгінше… 
− Бҥгінше дейтін тҥк те жоқ. Бҥгін, ертеңді кӛтеретін уақыт па, осы кез. 
Адам жетіспей мҧрнымыздан қан кетіп жатқанда. Қазір жинал да арбаңды 
жек. Станцияға астық тартасың! Бол, тез! — деп апам қамшысын ҥйірді. 
− Қазір ме? 
− Тура осы қазір! Ал сен, Ырысбек шырағым, не мына әйеліңмен бірге 
арбамен астық тартуға шық, әйтпесе, жҥр анау қырманға, бидай тастасасың. 
Созылып жатуың жетті енді. Қатын-қалаш, бала-шағаның мойнына масыл 
болма. Нанымызды бекер жеме. Сен соғыста қан тӛгіп келсең, біз 
жанымызды беріп отырмыз. 

111 
Зибаш біресе апама, біресе Ырысбекке жалтақтай қарап, киіне бастаған. 
Апамның сӛзін шыбын шаққан ғҧрлы кӛрмей жатқан Ырысбек: 
− Зибаш-ай, тамағыңды беріп, тӛсегіңді салсаңшы, жаным. Жаталық 
та,- деді жайбарақат ҥнмен. 
− Қазір, қазір… 
− Әй, шырағым, мен кімге айтып тҧрмын. Тҧр, кӛтер басыңды! — деді 
апам ақырып. 
− Зибаш-ай, мына кісіге есікті кӛрсетіп жіберші, кіруін кіріп ап, шыға 
алмай тҧр ғой деймін. 
Шыдай алмай кеткен болу керек, апам Ырысбекті қамшымен кӛсілте 
бір тартып жіберді. Атып тҧрған Ырысбек қалш-қалш етіп апама қарай тап 
берген. Кӛзі шатынап, жҧдырығы тастай боп тҥйіліп алпамсадай еркек енді 
бҥруге шақ қалғанда апам тайсалмастан оны тағы бір тартып жіберді де: 
− Әй, қатындар! Келіңдер, ҧстаңдар мынаны! — деп айқай салды. 
Осы сәтті кҥтіп тҧрған әйелдер бірін-бірі итере-митере білектерін 
сыбанып кіріп барған. 
− Әдіре қалғыр, саусағыңды қимылдатшы кәне, жҥнше тҥтелік! — деді 
Нҧрсҧлу гҥжілдей ҧмтылып.- Сенің қаның соғыстан бҧзылып келсе, біздің 
қанымыз осы ауылда жҥріп-ақ бҧзылды. Біз де қанымызға қарайып ӛш алып, 
ӛлтіретін адам таппай жҥрміз. О несі-ей, шала пішілген сәуріктей 
қодыраңдап. Әй, қатындар, байлалық мынаның аяқ-қолын!.. 
Алақ-жҧлақ етіп есі шыққан Ырысбек шегіншектей тҥсіп, қамшы тиген 
иығын сипай берді. 
− Апырай, сендер ме едіңдер?!.- деді бағанадан мҥлде танымай тҧрған 
адамдай. Онан соң бет-аузы тҥшкіргісі келгендей тыржыңдап қисаңдай 
бастады да, кенет ӛгіздей ӛкіріп жылап жіберді. 
− Шынымен-ақ ҧрдың-ау мені, шыныменен қол кӛтердің-ау маған, 
жеңешем-ай!.. Қор болған жерім-ай!.. Ӛ-о-ӛ… 
Екі қолымен бетін басқан, саусақтарының арасынан шып-шып жас 
сорғалайды… 

112 
Әйелдер тҥйіліп келген бойлары енді не істерлерін білмей ҥрпиісіп 
тҧрып қалған. 
− Қҧдай-ау, қор болдым-ау…- дейді Ырысбек, кҥңірене дауыстап.- Ал 
неғып тҧрсыңдар? Талаңдар мені! Ҧрыңдар!.. Фашистен қалған мына тесік 
ӛкпені суырып алыңдар!.. Ӛ-ӛ-ӛ… О, қайран жеңгелерім, сағынып 
келгенімдегі, маған деген сыйларың осы болғаны ма?!. Ей, сҧм тағдыр, неге 
мені тірі қалдырдың бҥйтіп қорлағанша?! Әлде кӛрсетпегің осы тәлкек пе 
еді… Неге тірі қайттым, мен бейбақ!.. Ӛ-ӛ-ӛ… 
Солқылдап жылаған тҥрін, айтқан сӛздерін ести тҧрып тӛбе қҧйқаң 
шымырлайды. 
Осылайша біраз жылап алды да: 
− Жә, болды… болды…- деп ӛзін-ӛзі жҧбатты. Кӛзін сҥртті. Ӛксік 
солығын баса тҧрып әйелдерге тегіс жағалай қарап ӛтті. 
− Қҧдай-ау, бәрі де ӛзімнің ет бауыр егізімнің сыңарындай аяулы 
жеңгелерім ғой. Сірә, мені танымай қалдыңдар-ау деймін?.. 
Әр әйелге елжірей қарады. 
− Не боса о босын, тәубеме бір келтірдіңдер… А-ха-ха-ха-ха-а…- деп 
қарқылдап кҥліп жіберді. Ол со қарқылдаған бойында екі иығы онан әрмен 
селк-селк етіп, одан ішін басып сылқылдап кӛзінен жас аққанша кҥлді. Рас 
кҥлкі ме, ӛтірік кҥлкі ме, айыру қиын. Әлден уақытта кҥлкіден шаршағандай 
екі иығы салбырап отыра кетті де, ӛзіне тӛніп кеп тҧрған әйелдерге 
жайбарақат жайдары ҥнмен: 
− Қайран жеңешелерім, еңіреген ер ағаларымның асыл жарлары, 
тәубеме бір келтірдіңдер-ау! Ризамын…- деді тағы да.- Отырыңдар!.. Сіздер 
жҧмсаған жаққа бармай мен қайда кетеді дейсіңдер. Арба айда десеңдер арба 
айдайын, астық таста десеңдер оны да істейін. Жігіттік сӛзім, ант етіп 
айтайын, қосқан жҧмыстарыңды істеймін. Туған ел, туған жерді сағынғанда, 
осы ӛздеріңдей жеңгелерімнің ҧлтаны боп жҥрсем деп армандап ем. Ауылға 
келген соң соның бәрін ҧмытып ит боп барады екем, кешіріңдер. Мен 
қайттым райымнан… Ал енді менің де аз тілегім, отырыңдар, дәм татыңдар, 
онан соң бірге шығайық. Зибаш, тездет, тамағыңды!.. Отырыңдар, жеңгелер. 
Дастарқанымызды теппеңдер… 
Апам бастаған әйелдер бір-біріне қарап қойды да аң-таң боп, отыра-
отыра кетті. Зибаш отты ҥстемелей жағып, кӛжесін сақыр-сҧқыр қайнатып 

113 
тездете бастады. 
− Тездет, Зибаш!.. Кӛп кешікпейік,- деп қойды да Ырысбек 
домбырасына қол созды.-Сенің кӛжең піскенше мен жеңгелеріме бір-екі ән 
салып берейін,- деді. 
− Сӛйтсең сӛйтші,- деді аяғын кӛсіліп жайғасыңқырай отырған 
Нҧрсҧлу. 
Ырысбек домбырасын кҥйлеп, тамағын бір кенеп алды да мҧңайған 
ҥнмен: 
− Кеудеме жау оғы тиіп, ҧрыс даласында қансырап жатқанымда туған 
жер, ел-жҧрт, мына отырған ӛздерің кӛз алдыма елестеп, «дҥние-ай, соларды 
бір кӛре алмай кетемін бе»,- деп тарығып жатып шығарған әнім еді. Қазір 
сендерге соны айтып берейін,- деді. 
Әйелдердің бір-екеуі еріксіз бір еріксіз кҥрсініп қалды. Ырысбек зарлы 
әуенді аңырата жӛнелді. Ӛзінің туған ел, туған жермен қош айтысып, аждаһа 
жауға қарсы аттанғаны, жауған оқ пен жанған оттың ортасына тап болғаны, 
әккі жаумен арыстанша алысқаны, қапыда жараланғаны, содан қансырап 
ҧрыс даласында қалғаны, бір жҧтым суға зар болғаны, сол сәтте туған ел, 
туған жер, кҥліп-ойнаған қҧрбы-қҧрдас бәрі-бәрі тізбектеліп ӛте бастайды 
кӛз алдынан; әрқайсысының кӛңіл қимас мінез-қылықтары, қҧрбылық 
наздары бар, итшілеген тірлікте бір-бірінің қадірін білмеген, кӛкіректі қарс 
айырған ӛкініш бар… Ырысбектің кӛзінен тарам-тарам жас кетті. Зарлаған 
даусы, онан да зарлы сӛздері жҥйке-жҥйкені босатып, мҥлде егілтіп жіберді. 
− Сорлы-ай… қайтсін-ай!..- деген әйелдердің бірі жылай сӛйлеп аһ 
ҧрып. Сол-ақ екен бәрі бірдей мырс-мырс жылап берді. 
Қош-есен бол, жеңгелер, 
Су бер десем, бал берер. 
Қапыда кеттім, дҥние-ай… 
Зарымды менің кім кӛрер?.. 
Ӛзі де жылап, әйелдерді де жылатып біраз шер тарқатқаннан кейін 
Ырысбек: 
− Ӛстіп зар еңіреп жатқанымда орыстың бір қаршадай қызы, дәл осы 
ӛзімнің Нәзира қарындасымдай балғын жасы кеп, ӛлімнен арашалап алып 

114 
қалды,- деп, домбырасын шетке тастай салды. Онан соң: — Қой, жылап 
отыратын уақыт па. Жҧмысқа аттанайық! — деді кӛзінің жасын сҥртіп.- 
Кӛңіл шіркінді еркіне жіберсең езіле береді. Бір ауық ӛзіңді-ӛзің тежемесең. 
Бекем болайық, жеңгелер! 
− Рақмет, қайным! 
− Бақытты бол! 
− Зибаш екеуің қосағыңмен қоса ағарыңдар! — десті әйелдер шын 
кӛңілден риза болып. 
Әлгіндегі ашулы келістерінен, бҧрқ-сарқ еткен сӛздерінен із де қалған 
жоқ еді. Бәрінің де кӛңілдері елжірей қалған жҧмсақ кҥйде. 
− Зибаш, кӛжеңді әкел! — деседі. 
Ортаға келген жарты тегеш кеспе кӛжені қолдарына тиген шҧңғыл 
ыдысқа қҧйып, екеу-ҥшеуден кезектесіп бір қасықпен ішуге кірісті. 
Ырысбекке ҥлкен тостақан мен жеке қасық беріп: 
− Сен еркексің ғой бізге қарама. Тойып ал! — дейді. Сырттан есік 
алдынан біреулер тасыр-тҧсыр жҥгіріп ӛтті. Сӛйткенше болған жоқ, есіктен 
сҧңқиып жынды Бҥбітай кіріп келді. Ҥйдегілерге тегіс бажырайып қарап ӛтті 
де: 
− Тойлап отырсыңдар, ә,- деді.- Мені ғой тойға шақырмайсыңдар. Ал 
шақырмасаңдар да мен ӛзім келдім,- деп босағаға отыра кетті. Ҥсті-басы 
жҧлым-жҧлым, кір-кір еді, ӛзі жҥдеу. 
Мен зәрем ҧшып апама тығыла тҥстім. 
− Ей, қор болған сорлы-ай!..- деді Нҧрсҧлу, аяныш білдіріп кҥрсіне. Ҥй 
ішіндегілер кӛжені сораптатқандарын тоқтатып, тым-тырыс тына қалды. 
− Ал әкесеңдерші, қант-кәмпиттеріңнен, шай ішелік,- деді Бҥбітай. 
Ауыз ҥйден тықыр естілді де, ақырын ғана есікті ашып Тоштан кірді. 
Бҥбітай: «Ойбай-ай, ойбай-ай!.. Мынау тағы жетті-ау!» — деп зар қағып 
ыршып, әйелдерді баса-кӛктеп тӛрдегі Ырысбектің қасына бір-ақ жетті. 
Зәресі ҧшқан Ырысбек атып қазан жақтағы Зибаштың қасына барды. 

115 
− Тәтем маған бой бермей қашып келді,- деді Тоштан кінәлі адамдай 
ӛзінің қолында ҧшына сым темір байланған кішкентай қамшысы бар. 
− Тәтеңді сен ӛзің қарап жҥрсің бе? — деп сҧрады Нҧрсҧлу. 
− Иә, ӛзім қараймын. 
− Немене, сонда бір ҥйде екеуің ғана жатасың ба? 
− Иә, екеуміз ғана. 
− Әй, мына тамақты маған қойдыңдар ма? — деді Бҥбітай Ырысбектен 
қалған кӛжеге қарап. 
− Иә, саған қойдық. Іш. 
Бҥбітай ашқарақтанып кӛжені алды-артына қарамай апыл-ғҧпыл іше 
бастады. 
− И-и, сорлы-ай… 
− И-и, байқҧс-ай, аш екен-ау! — десіп әйелдер егіліп кетті. 
− Тоштан, келе ғой, қарағым, кӛже іш,- деп апам алдымыздағы 
тостағанға тегеште қалған кӛжеден толтыра қҧйды. 
Тоштанның да қарны аш екен, кӛжені қомағайлана ҧрттады. 
Әйелдердің әрқайсысы одан әр нәрсені сҧрап жатыр, ол кӛжені ҧрттай 
отырып жауап қатады. 
− Тәтеңмен екеуің жалғыз жатқанда қорықпайсың ба? 
− Алғашқыда қорқатынмын, қазір қорықпаймын. 
− Әйтеуір айтқаныңды істей ме, тіліңді ала ма? 
− Тілімді алмаса мына қамшымен ҧрам. Байдалы атам солай ҥйреткен. 
Ал оған да кӛнбесе онда, міне, бізім бар, мҧны да со Байдалы атам жасап 
берген, осыны сҧғып алам. 
− Ӛзіңді ҧрып тастамай ма? 
− Жоқ. Бізден қорқады. 

116 
− Ал жатқанда қалай жатасыңдар. 
− Жатарда мен тәтемнің қолын артына қайырып байлап қоям. 
− Неге? 
− Әйтпесе, тҥнде тҧрып мені тҧншықтырады. Қолының жібі шешіліп 
кетіп екі рет тҧншықтырды да. 
Кӛжені ішіп болған соң Бҥбітай жан-жағына тҥкірініп, кҥбір-кҥбір 
сӛйледі де, ешкімге қарамастан, жолында отырғандарды баса-жанша сыртқа 
беттеді. 
Тоштан да тҧрып соңынан ерді. Есіктен шығып бара жатып менің 
апама: 
− Апа, мен кҥніне бір уақыт барып қырманда жҧмыс істесем бола ма? 
— деді жалынышты ҥнмен,- Әйтпесе, қыс тҥсіп келе жатыр, тәтем екеуміз 
аштан ӛліп қаламыз ғой. 
− Болады, қарағым, болады. Ӛзің шамаңның келгенінше қырманда істе. 
Кейін тәтең екеуіңе әскер семьясы деп жәрдем бергіземіз,- деді апам. 
− Ойпырм-ай, иманымды бір ҧшырды-ау,- деді Ырысбек кҥле сӛйлеп. 
Бірақ оның сӛзіне ешкім ҥндей қойған жоқ. Тҥрлері тоң-торыс боп қабақтары 
тҥсіп кеткен әйелдер кҥрсіне береді. 
− Әй, Ырысбек, темекіңнен әкеші,- деді кенет Нҧрсҧлу. 
Онан соң Ырысбек ҧсынған темекісі бар дорбаны алып, шылым орады. 
«Әй, қатын, бізге де берші, бері!» — деп Сәруа мен Қалипа да темекіге қол 
созды. Ҥйдің ішін ащы темекінің кӛк тҥтіні жайлады. Қою тҥтін. Тамақты 
жыбырлатып, кӛзді ашытып еріксіз жӛтелдіреді. Ҥш әйел ҥш жақтан бҧрқ-
бҧрқ тартып отыр. Мен жӛтеле бастағам, апам: 
− Тҥу, сонша бҧрқыратқандарың-ай, мҧрындарыңды қҧрт жеп бара 
жатқандай,- деді. 
− Ей, қатын-ай, мҧрнымды жемесе де кеудемді жеп барады ғой Осы 
ащы тҥтіннен басқа не жҧбаныш қалды енді,- деді Нҧрсҧлу,- осыны да кӛп 
кӛріп отырсың ба? 
− Мейлің, тарта бер. 

117 
− Ойбу, отырып қаппыз ғой, ал тҧралық енді,- деді орнынан қозғалған 
апам даусы аяқ асты қатқылдап.- Зибаш, Ырысбек екеуің артымыздан 
келерсіңдер, мен қырманға барып арбаларға астық тиете берейін, ай туа 
жҥріп кетіңдер. 
− Мақҧл, тәте,- деді Зибаш. 
Былайырақ шыққан соң әйелдердің бірі: 
− Қҧдай-ау, не боп біттік ӛзі, тҥйіліп кеп сҧйылып қалдық па,- деген. 
− Е, қайдан кӛздеріңді сығымдап, еркек кӛрмегендей Ырысбектің 
аузына телмірдіңдер де қалдыңдар,- деді Нҧрсҧлу. 
− Әй қатын, ӛйтіп бҧлтақтама. Айтсаң айтшы деп, жалп етіп бірінші 
отыра кеткен сенің ӛзің емессің бе? 
− Мен оның әнін тыңдайын дедім. 
− Бәріміз де со әнін тыңдайық дедік қой. 
− Әй, меніңше сол Ырысбек, бізді бала ғҧсатып аузымызды аңқитып 
алдап жіберген сияқты. 
− Қой әрі, ер-азамат басымен ант етті ғой. Сӛзінде тҧрар,- деді 
Нҧрсҧлу.- Әдіре қалғыр, осыдан алдап кӛрсін, немістің оғынан қалған жарты 
ӛкпесінен бір қойып, кӛкірегін қаздай шулатайын. 
− Сенен ол да шығар,- деді апам кҥліп. 
− Е, шықпай ше? Қатын басыммен сіңірім созылып мен жҥрсем, еркек 
басымен шалқасынан тҥсіп ол жатса… 
− Әй қатындар! — деді апам бәрін тоқтатып. Иіріле аялдаған әйелдер 
бір сәтке ҥнсіз тҧрып қалды. Ал тағы не айтасың дегендей қараңғыда 
апамның аузына қарайды. Тау жақтан ақырын ғана ҥріп қоңыр жел соғып 
тҧр. Кҥздің салқын желі. 
− Тҥу, мына бір желдің рақаты-ай, таң атқанша талай астық ҧшырып 
тастауға болады екен,- деді апам самбырлай сӛйлеп. 
− Әй қатын, айтатыныңды тура айтсаңшы, ӛйтіп тҧспалдамай,- деп 
Нҧрсҧлу оның сӛзін бӛліп кеткен. 

118 
− Не айтар дейсің… барыңдар, дем алыңдар… Әй, Нәзира, жҥр біз 
қырманға кетелік. 
− Міне, бҧл мысыңды ӛстіп қҧртады ғой. Жә, балалар ҧйықтап қалды, 
қазір барып тӛсекте тӛңбекшігенше, мен де қырман жаққа барайын. Сол 
жерде бірдеңе ғып кӛз шырымын алармын. Бәтиқа, мен таңертең келе алмай 
қалғандай болсам біздің сиырды да сауа саларсың… 
− Жҥр, Қанат, мен сені ҥйге апарып тастайын,- деп Нәзира әпкем 
қолымнан ҧстап сҥйрете жӛнелді. Екеуіміздің тапыр-тҧпыр жҥгіргенімізге 
кӛшедегі иттер шуылдап кетті. Бізге қарай шабалана ҥреді. Бірақ Нәзира 
әпкем қорықпайды, жақындағандарын ҧзын бишігін сілтеп қап қаңқ еткізеді. 
Мен кҥнде сабақтан шығысымен қырманға барып малатастың басына 
мініп жҥрдім. Ала кӛз торы аттың дҥңк-дҥңк желісіне әбден ҥйреніп алғам, 
ҥзеңгіге аяғымды шіреп қопаң-қопаң етем де отырам, ішім де ауырмайды, 
басым да алғашқы кҥнгідей онша айналмайды. Мені кӛріп басқа балалар да 
қырманға ҥйірсектей бастады. Қайрат пен Бәтен келген, ол екеуі де бір-бір 
малатастың басына мінді. Ешкім шақырмай-ақ ӛз еркімен Әжібек те келген, 
бізге қарағанда ересек санап оны молотилканың басына мінгізді. Алғашқы 
кҥні ол еш қиқалақсыз жақсы істеді, бірде-бір рет тоқтаған жоқ, кешкісін 
ҥйге қайтарда аяғы шалынысып жығылып қала жаздады. 
− Брр…- деді басын сілкілей кҥліп.- Мынау бір пәле жҧмыс екен. Қап, 
қарап жҥрмей тҧзаққа ӛзім кеп тҥстім-ау, ә, ақымақ боп. Осы қырманда 
істеген дегенді шығарған сенсің ғой, ә, жетпегір,- деп әзілдеп, зілсіз ғана мені 
желкемнен бір тҥйіп қалды.- Но, нешауа, мҧның да бір амалын табармын. 
Айтқанындай ертеңіне Әжібектің молотилкасының жҥруінен тҧруы, 
тоқтауы кӛп болды. Анық он бау астық бастырмайды. 
− Ойбай, мынау пәле бҧзылды! Бҧзылды! — деп аттан сап тҧрғаны. 
Онан соң ӛзі сабанның ҥстіне барып гҥрс жата кетеді де сыпылдатып нан 
жеуге кіріседі. 
Байдалы шал мен Кӛлбай керең екі жақтап жӛндеп әлек, бірақ бәрібір, 
он айналмайды, молотилка қайта тоқтайды. 
Бір қалт етіп басымыз қосылғанда Әжібек бізге ӛз ақылын айтты. 
− Ақымақтар, ертеден қара кешке дейін шыр айналып селкілдеп желе 
бергенше, бір ауық дем алудың әдісін таппайсыңдар ма,- деген табалай 
ҧрсып.- Бәлек бекітілген тҧстағы, әнеу бір болтты кӛрдіңдер ме? 
Мыналардың кӛзін ала бере соны босатып қойсаңдар болды. Он шақты 

119 
айналғаннан кейін ӛзі-ақ босап тҥседі де қалады. Онан соң жерге секіріп тҥс 
те сол болтты іздескен боп жҥріп, сабанның астына кӛме сал. Бітті, қашан 
болтты тауып бекіткенше рақаттанып дем аласың да жҥресің. Байдалы шал 
мен Кӛлбай керең мықшыңдасын да жатсын, танаулары пысылдап. Әйтпесе, 
бҧ не, ертеңнен қара кешке ат ҥстінде селк-селк етіп айнала-айнала кейін 
тентек болған қой сияқты миғҧла боп қаларсың. Тентек болған қойдың 
қайтетінін білесіңдер ме? Бір орында тҧрып шыр кӛбелек айнала береді, 
айнала береді, ӛйткені миы айналып кеткен. Мына сендер де сӛйтесіңдер, әлі. 
Әжібектің сӛзі бізге қатты әсер етті, дереу сол айтқан әдіспен біз де 
бәлектің бекітілген болтын босатпақ боп әрекет етіп кӛргенбіз, онымыздан 
дәнеме шықпады. Тастай боп бҧралған болтты босата алмадық. Сондықтан 
ҥш малатас бҧрынғымызша кешке дейін астық бастырамыз. 
Ақыры, Әжібектің істеп жҥрген қитҧрқысын Байдалы шал сезіп қойды 
білем, енді одан екі елі кӛз жазбай қадағалай бастады. Әжібек аттан тҥссе-ақ 
болды: 
− Әй, шақша бас, былай тҧр, былай тҧр бәлектен! Тура мына кҥрекпен 
бір салып ҧзыныңнан тҥсірем! — деп қуа бастайды. 
− Кәне, ҧрып кӛріңізші кҥрекпен, әне, ӛкіл жҥр, дереу жауапқа 
тартқызайын,- дейді Әжібек те беріспей тіресіп. 
Мен бір тоқтағанымда қасыма жҥгіріп Мәри келді. Олар ҥш-тӛрт қыз 
тазаланған қызылды қаптауға шешелеріне кӛмектесіп жҥрген болатым. 
− Мә, саған жинадым,- деп сыбырлап бармақтың басындай жер 
сағызды алақаныма бҥге қойды. Екі жақ беті қанталап кӛгерген сияқты боп 
кӛрінді.- Апам ҧрды,- деді ол менің ӛзіне қадала қарағанымды сезіп.- Менің 
әнеугҥнгі бидай ҧрлап апарғанымды інім айтып қойыпты. Сол ҥшін ҧрды. 
Арқам тіпті кӛк ала қойдай, шыбықпен ҧрған. Қозғалсам ауырады. 
Менің оған бір тҥрлі жаным ашып кетті. 
− Әй, Қанат, мін атыңа! — деді осы кезде бастыруға жаңа бау тӛсеген 
Байдалы шал. 
− Қанат, сенің орныңа бір жол мен мінейінші,- деді Мәри қиылып. 
− Мін,- дедім мен оған тізгінді ҧсынып. 

120 
− Әй, балалар, кәне, ойынды қойыңдар! — деді Байдалы шал зекіп.- Әй, 
қарағым, Мәри, бҧл әртістің ойыны емес, аулақ жҥр, бар анау ӛз жҧмысыңа. 
Мәри Байдалы шалға ренжи бір қарады да тайып, ӛз жайына кетті. 
− Боқмҧрын, қыз дегенде қҧрақ ҧша қалуын,- деді Байдалы шал мені 
аяғымнан кӛтеріп атқа мінгізіп тҧрып. 
− Сіз ӛзіңіз емес пе едіңіз сендердей кҥнімде ҥйленгем, қатын алғам, 
деп бізді желіктіріп жҥрген,- деді Әжібек қағыта кҥліп. 
− Менімен сендер тең деген-ау. Онан да мҧрындарыңды сҥртіп 
алсаңдаршы, жаман немелер. 
− Әне, кит етсек ӛстіп кемсітесіз. Бопты сіз нағыз ескіліктің 
сарқыншағысыз. Ылғи осы заманды кемсітіп сӛйлейсіз. Қазіргі жастарды 
қорлайсыз. Егер анау шолақ қол ӛкілге айтсам ғой… 
− Осы, шақша бас ит кімге тартып туған-ей,- деді Әжібектің сӛзі 
шымбайына батқан Байдалы шал, оның «ӛкілге айтам» дегенінен шынымен-
ақ именгендей кҥле сӛйлеп.-Әкесі марқҧм бҥкіл бір ӛлкені аузына қаратқан 
аяулы-ақ жігіт еді, шешесі қой аузынан шӛп алмайтынның ӛзі. Ал мҧның 
басынан бір сӛз асыра алмайсың. 
− Мен Сталин атама тартып туғам. 
− Не дейді! Тек, әрі! Ӛй, кҥшік, о кісінің атынан садаға кеткір. Немене, 
мазағың ба еді, сеніңі? 
− Так, так, ақсақал! Кәне, айтқандарыңызды қайтып алыңыз, әйтпесе 
ӛкінесіз. Мен ғана емес, бҥкіл совет жастары со кісінің ҧрпағы. Емес деп 
кӛріңізші кәне, қазір анау ӛкілге айтып екі кӛзіңізді тӛрт қылайын. Еще кҥшік 
дейсіз ғой!.. Шақырайын ба ӛкілді, а?! Әй, ӛк… 
− Жә, оттама әрі,- деп Байдалы шал енді жеңілгендей кҥле сӛйлейді. 
− Солай ма екен! Ха-ха-ха… Зәреңізді бір алдым-ау, әй, ӛзім-ай!.. 
Мҧнан әрі мысы қҧрып сӛзден жеңілген Байдалы шал қолын бір сілтеп 
бидай тастауға бҧрылып кетті. Әжібектен аулақ болғысы келген. Аз ӛтті ме, 
кӛп ӛтті ме, Әжібек ӛзінің әуеніне басып ойбайлап, тағы да тоқтады. 
− Бҧзылды мынау, бҧзылды тағы, ойбай! 

121 
Молотилканың тоқтап қалғанын кӛріп ӛкіл келді. 
− Неге тоқтатасыздар?! Неге дҧрыстап жӛндемейсіздер! — деді кӛзін 
алартып. 
− Тастай қып-ақ бҧрап тастап ем…- деді Байдалы шал кҥңкілдеп. Ӛзі 
ӛкілден ӛлердей қорқады. 
Шолақ қол ӛкілдің ала жаздай біздің ауылда жҥріп, ауданға қайтып 
кеткеніне он шақты кҥн болған, кеше Нҧғыманмен бірге тағы қайтып келді. 
Тағы да ҧзаққа келген болу керек, шинелін бӛктерініп, кҥзгі суыққа лайық 
жылы киініп апты. Нҧғыман мен апам екеуін қолды-аяққа тҧрғызбай біресе 
орақшыларға, біресе тас қоймаға жҧмсап қойып, ӛзі ҧзақты кҥнге қырманнан 
шықпайды. Қабағын шытынып ешкіммен сӛйлеспестен қызылдың ҥстінде 
сау қолымен жағын таянып, томсырайып отырады да қояды. Кімнің жҧмысты 
қалай істеп, қалай жҥріп, қалай тҧрғанын қалт жібермейді. Ӛкілдің мҧнысы 
әйелдерге ҧнамайды-ақ. 
− Ӛкіл деген бастықтың ҥйіне барып, жылы-жҧмсақты жеп, ҧйқысын 
қандырып жатушы еді, мынау бір қарақшыдай қақиған біреу болды ғой,- 
деседі кҥңкілдеп. 
− Осының бәрі әлгі, қҧдай атқыр Зибаштың кесірінен. Ала жаздай 
артынан тҥсті ғой… Жаман қардың осы ӛкілді менсінбегендегі тапқаны 
жынды Ырысбек болыпты. 
− Е бәсе, аяғымызды қия бастырмайды әйтеуір, сондай бір ызасы бар 
екен ғой. 
− Жә, қойшы әрі. Зибашқа ӛкпелеп, ӛшін бізден алса мҧнын да 
ӛкілдігіне болайын. 
− Ӛзі де қҧр сырты кҥмпигенімен әйелге қыры жоқ бірдеңе болу керек. 
− Әй, ақырын сӛйлеңдер, естіп қоймасын… 
Тҥсте әйелдер шай-су ішіп келуге ауылға қарай бет алған. Қырманнан 
едәуір ҧзап шыққан кездерінде, шолақ қол ӛкіл атына міне сап, шауып барып, 
бәрін қырманға қайта қайырып айдап әкелді. 
− Кәне, тӛгіңіздер, бойларыңыздағы астықты, әйтпесе мен ӛзім тінтем! 
— деді ақырып. 

122 
Әйелдер 
бір-біріне 
жалтақтай 
қарап, 
қызараңдасып, 
ішкі 
қалталарындағы, жҥн шӛлкилеріндегі бір уыс, жарым уыс бидайды 
қаққыштап тӛге бастады. Артынан ӛкілдің ӛзі барлығының қалталарын, ӛн 
бойларын жалғыз қолымен сипалап тінтіп қарап шықты. Сонан соң 
қырмандағыларды тегіс жинап (балаларды да қосып) жиналыс ӛткізді. Қалың 
қабағы тҥксиіп, айқайлап жібере жаздап тҥтігіп, ӛзін-ӛзі әрең деп іркіп 
дірілдей тҧрып сӛйледі. 
− Жолдастар! Қазіргі уақытта бҥкіл еліміз бір-ақ мақсатқа жҧмылуда — 
басқыншы жаудың тҥп-тамырына дейін балта шауып, тас-талқан ету. 
Партияның басшылығымен біздің қаһарман қызыл әскеріміз жауды кҥннен-
кҥнге тҧқыртып, соққы ҥстіне соққы беріп ойсырата тҥсуде. Қанды шайқас 
жҥріп жатыр. Жолдастар, мен ӛзім Батыс Украин майданына қатысқам, тӛрт 
рет жараланғам, қанды шайқастың қандай болатынын жақсы білем, кӛзіммен 
керіп, басымнан кешірдім… Қанды шайқас деген мына сіздердің еңкейіп бір-
екі қап астық қаптап: «Уһ, белім-ай!» — дейтін қырмандарыңыз емес. 
Тӛбеңнен оқ зулап бҧршақша жауып тҧрады, сонда белуарыңнан сазға батып, 
мҧз жастанып окоптың ішінде отырасың. Бір кҥн, екі кҥн емес, кейде апталап 
отырасың. Белдің сырқыраған кӛкесі сонда, әне!.. 
− Обал-ай, десеңші. 
− И-и… байғҧстарым-ай!.. 
− Небір боздақтар қазір де отыр ғой сӛйтіп,- десіп әйелдер тҧс-тҧстан 
аһ ҧрып, жарыса кҥрсіністі. 
− Міне, сол қаһарман қызыл әскеріміздің кҥш-қуаты мына отырған 
сіздерсіздер, тылдағы еңбек адамдары! Бҥкіл еліміздің еңбекшілері сияқты 
сіздер де еңбектегі бар табыстарыңызды соларға бағыштайсыздар. Солай ма? 
− Солай ғой. 
− Әлбетте солай,- деп Байдалы шал да қостап қойды. 
− Ал солай болса мына ҧрлықтарыңыз не? Мәселен анау отырған 
жеңгей,- деп Қалипаны нҧсқады.- Майданда сіздің кіміңіз бар? 
− Кҥйеуім, бауырым. 
− Әне, кҥйеуіңіз де, бауырыңыз да майданда екен, ал ендеше сіз 
соларға деген астықты неге ҧрлайсыз? 

123 
− Бір уыстай ғана алып ем,- деді Қалипа кірерге жер таппай қатты 
ыңғайсызданып.- Ҥйде ҥш кішкене балам бар еді… 
− Бала дейді… Соғыста ғой кҥйеуіңіз бен бауырыңыз қан кешіп жҥр. 
− Рас-ау,- деді әйелдердің бірі. 
− Тҥу, ӛлім-ай, бҥйткенше аштан қатсақшы… Масқара-ай…- деді 
Қалипа да ӛзін-ӛзі жерлей сыбырлап. 
− Бір уыс қана дейсіз, ә? — деді ӛкіл онан әрмен оның жер-жебіріне 
жете тҥскісі келгендей.- Ал жарайды, сіз бір уыс, анау кісі бір уыс, мына кісі 
бір уыс, мен бір уыс, мына балалар бір-бір уыстан ала берейік, сонда мына 
қырманда не қалады? 
Бір сәтке әйелдер «рас-ау» дегендей шеттерінен қызара ҧялып, жер 
шҧқыласып ҥндемей қалды. Қызынып алған ӛкіл езінің пысы әйелдерді әбден 
басқанын сезіп, енді тіпті еліре сӛйлеп, тепсінген айқайға басты. «Сізді» 
қойып, бәріне «сен» деп ҧрсып сӛйлеуге кӛшті. 
− Бҧларың қылмыс! Кҥйеулеріңнің, бауырларыңның алдында қылмыс! 
Отан алдында қылмыс! Бәріңе ескертерім: ендігі жерде кімде-кім осы менің 
айтқанымды тҥсінгісі келмей, тағы да ҧрлық жасар болса, жақсылық 
кҥтпесін! Ол адам біздің жеңісімізге қарсы болғаны онда. Ол адамды қас 
дҧшпанымыз, жауымыз деп білеміз. Бҥкіл совет халқының жауы дейміз. 
Ондайға қатаң шара қолданылады. Жауапқа тартылып, сотталады! Ҧқтыңдар 
ма? 
− Ҧқтық. 
− Ҧқпайтын несі бар. 
− Ӛкіл жолдас, бірдеңе сҧрауға бола ма? 
− Иә, сҧра. 
− Бала-шағаны қайтеміз сонда. Оларды да ӛлтірмеуіміз керек қой. 
− Сіз ондай кері кетіретін сӛзіңізді қойыңыз. Бала-шаға ауылда жҥріп 
аштан ӛлмейді. 
− Не жейді сонда олар? 

124 
− Не жесе о жесін… Ал жиналыс осымен бітті. Енді жҧмысқа 
кірісіңдер. Бҥгін ҧрлық жасағандарың ҥшін ешқайсың тҥскі шайға ҥйге 
қайтпайсыңдар. Жҧмыс істеп жаза тартасыңдар бәрің де! 
Әйелдер қабақтары салбырап тым-тырыс орындарынан кӛтерілді, 
кезерген еріндерін жалап қойып, әркім ӛз жҧмысына кірісті. Ләм деп 
ешқайсысы қарсылық білдірген жоқ. 
− Әй, осы біз ҥзіліс жасап тҥскі тамақ ішпеуші ме ек,- деді бидай 
шарлап жҥрген Кӛлбай керең белін жазып. Бағанадан бергі ӛкілдің сӛзін ол 
шала-шарпы естіп онша тҥсінбеген сияқты. 
− Қатындардың кінәсінен ҥзіліс жасамайтын боп жаза тарттық емес пе,- 
деді Байдалы шал кҥңкілдеп. 
− Не? 
− Қатындардың кінәсінен тамақ ішпейсіз! — деді Әжібек оның 
қҧлағына айқайлап. 
− Оны кім айтады? 
− Ӛкіл айтты. 
− Немене, ӛкіл бітеу ме екен? Ол бітеу болса да біз бітеу емеспіз. 
− Оны ӛзіне айтыңыз. 
− Айтсам немене, менің басымды ала ма? Жә, сӛйлемесін. Балалар, 
тҥсіңдер аттан, бидай кӛже ішелік. Әй Дҥрия! Әй қатын, кӛже бер маған! 
Әйелдермен бірге астық ҧшырып жҥрген Дҥрия жалтақтап ӛкілге 
қарағыштап келе қоймаған. 
− Мынау әкеңнің аузы… келе ме-ей, жоқ па! — деді Кӛлбай керең 
ақырып. 
− Анау арада тҧр ғой, ӛзің қҧйып ішсеңші,- деген Дҥрия. 
Кӛлбай керең естіген жоқ. 
− Ӛзіңіз қҧйып іш, анау арада тҧр дейді,- деді Әжібек айқайлап 
тҥсіндіріп. 

125 
− Әй, маған қатын не ҥшін керек сонда, кӛже қҧйып бермегенде. Жҥр 
тез! Саған ӛкіл бай емес, мына мен бай ғой. О несі-ей! Ол анау байы жоқ 
қатындарға қожаңдасын. 
Дҥрия тағы да жалтақтап ӛкілге қарай берген. Ӛкіл ештеңе естімеген 
адамша теріс айналып кетті. Дҥрия жҧмысын тастап бері қарай жҥрді. Киім-
кешектің арасына орап қойған торсықтағы кежені алды. Біз балалар да аттан 
секіріп-секіріп тҥсе қап, Кӛлбай кереңді қоршай отырдық. Байдалы шал ғана 
бҥгжеңдеп жҧмысын істей берді. Кӛже ішкісі келіп-ақ тҧр, бірақ ӛкілден 
батып келе алмайды. 
− Қанша дегенмен баяғы заманда байдың қҧйыршығы боп қорқақтап 
қалған адам емес пе, ӛкіл десе зәр-иманы қалмайды,- деді Әжібек.- Міне, 
тақыр кедей Кӛлекең ғой, жан алғыш әзірейілің келсе де қорықпайды, тек 
Ырысбектен болмаса,- деді соңғы сӛздерін оған естіртпей сӛйлеп. Не дейсің 
дегендей Кӛлбай керең бетіне қараған. 
− Кӛлекең мықты ғой деймін, шындаса сапы қанжармен ӛкілдің қарнын 
аяғына бір-ақ тҥсірер деймін! — деді Әжібек айқайлап сӛйлеп. Кӛлбай керең 
мәз боп кҥлді де, оның қҧлағынан тартып қойды. 
− Жәйрағыр, қағытпай отыр,- деді Дҥрия да. Кӛже бермей қоя ма деп 
зәресі ҧшқан Әжібек безек қақты. 
− Қағытып отырғам жоқ, әпкетай-ай, қҧдай ақы шын сӛзім. Олла-билла, 
кӛгермейін, кӛктемейін, жалшымайын, оңбайын, қызығымды кӛрмейін, опа 
таппайын, несібемді ит жесін, иманымнан жҧрдай болайын…- деп ант-су 
ішіп шҧбырта жӛнелді. Дҥрия еріксіз кҥліп жіберген. 
− Жә, сонша қарғанып-сіленіп не болды. Мә, ішші,- деді, Кӛлбайдан 
босаған тостағанға кӛже қҧйып. 
Әжібек дем алмастан тостағанды басына бір-ақ кӛтерді де: 
− Уһ! — деді рақаттанып. Қампиып кеткен ӛз қарнын ӛзі шертіп 
қойды.- Осы Дҥрия әпкемнің кӛжесі бал, тура. 
Дҥрия жымия кҥлді. Ырысбектен ажырасқалы жақыннан кергеніміз 
осы еді, жҥдеп, қартайып кеткен тәрізді. Кӛзінің тӛңірегінен, ҧртының 
ҥстінен ҧсақ әжімдер тҥсіпті. Ӛзін Кӛлбай керең ҧрады екен дегенді де 
естігеміз. Әрқайсымыздың кӛже жҧтқанымызға қарап, шыт-шыт жарылған 
еріндерін жалап қояды. 

126 
Қасымызға ӛкіл келді. 
− Жеңгей, кӛжеңізден қалды ма? — деді. 
Дҥрия ҥн-тҥнсіз торсықты шайқай тҥсіп, бидайын қоюырақ қып оған да 
қҧйды. 
− Бәсе, ӛкілің де бітеу емес екен ғой,- деді Кӛлбай керең.- Әй, Байеке, 
жҥр енді, сен де! 
Байдалы шал да кеп шеттен тізе бҥкті. 
− Ата, сізге кӛже ішуге болмайды,- деді Әжібек Байдалы шалмен 
ойнайтын белгілі қалжағына басып. 
− Е, неге? 
− Ӛткені, осы қырманның ҧрлық бидайынан жасалынған кӛже. Ҧрлық 
кӛжені ішсеңіз ӛлгенде кҥнәға батасыз. 
− Әй, шақша бас-ай, осы сенен кӛргенім бе!..- деп Байдалы шал ҧмтыла 
берген. Әжібек зытып қашып былай шықты. Ӛзі сықылықтап кҥліп жҥр. Біз 
де кҥлдік. Дҥрия жымыңдап жҥзін кӛлегейлей берді. Ӛкіл ғана кҥлген жоқ, 
кӛзін алартып Әжібекке қарады. 
Сӛйтіп, біз Кӛлбай кереңнің арқасында тҥскі демалыс жасап, кӛже ішіп 
рақаттанып қалдық. Ал әйелдер бел жазған жоқ. 
Кешкісін апам ҥйге бір сәтке ғана ыстық шай — тҧз салған ақ су ішіп 
шығу ҥшін ғана келген. Бел орағышын шешіп жылы пешке арқасын сҥйеп 
отырғаны сол еді, бет-аузы қатпар-қатпар боп әжімденіп, кӛзі шҥңірейіп 
жҧмылып кетті. Со отырған кҥйінде басы бір жағына қисайып қор ете тҥскен. 
− Сорлы-ай, соры қайнаған сорлы…- деп әжем аяныш білдіріп, 
дастарқан әзірлеуге кірісті. 
Апам со басы қисайған кҥйінде тәтті қорылдап отыр. Тіпті менің ӛзіме 
де осы сәтте апам кіп-кішкентай бір аянышты жан боп кӛрінді. Әжем ғҧсап 
мен де оны: «Әй, соры қайнаған сорлы…» — дей жаздап барып қалдым. 
Аянышты-ақ еді, апамның кейпі. 
Әжем дастарқанды әзірлеп қойып, кішкене мызғып алсыншы деп 
мазаламады, бізге де дымдарыңды шығармаңдар дегендей қабағын тҥйіп 
қойды. Ӛстіп бір тәтті тыныштықта ҧйып отырғанымызда, дҥсірлете желіп 

127 
келген ат терезенің тҥбіне тоқтай қалды. Қамшының сабы терезені тық-тық 
еткізді де: 
− Бригадир қайда? Шықсын тез! — деді айқайлап. Шолақ қол ӛкілдің 
даусы. 
Селк етіп оянған апам, ҥсті-басын жҥре тҥзеп сыртқа шықты. Мен 
қалам ба, ілесе тҧрдым соңынан. 
Елең-алаңда адамды басып кетердей боп ат ҥстінде ойқастатып кеп 
тҧрған ӛкілдің тҥсін анықтап кӛре алмадым, бірақ суық екені даусынан 
білінеді. 
− Жҥріңіз, мен ҧры ҧстадым! — деді. Ӛзі атының басын Нҧрсҧлудың 
ҥйіне қарай бҧрды, апам екеуміз ілесе жҥрдік. 
Нҧрсҧлу есігінің алдында тҧр екен. Жаңа ғана кӛтеріп келген қурайы 
ақтарылып, шашылып жатыр. 
− Әне! — деді ӛкіл қамшысымен қурайды нҧсқап.- Кемінде он келі 
астық. 
Енді байқадым, қурайдың арасы толы бидайдың қырқылған масағы 
екен. 
− Қолыңызға алып ҧстап қараңыз, ҥгіп қараңыз,- деді ӛкіл. 
− Кӛріп тҧрмын ғой,- деді апам. Онан соң Нҧрсҧлуға бҧрылып: — Әй, 
саған не қара кӛрінді? — деді зілді ҥнмен. 
− Тҥнеугҥнгі шӛп машинамен шабылған кҥздіктің тҧсынан ӛтіп бара 
жатып, шашылып жатқан масақты кӛрген соң шыдай алмай теріп ала қойып 
ем. 
− Қазір масақты теруге де, алуға да болмайтынын білмейсің бе? — деді 
апам тары да бастырмалап. 
Нҧрсҧлу жерге қарады. 
− Босқа далада қалғанша деп…- дей берді міңгірлеп. 
− Далада қалса да теруге болмайды дедік қой. Қашан астықты тегіс 
жинап бітіп, ал енді болдық дейміз, сонда ғана масақ теруге рҧқсат демедік 

128 
пе. 
− Білем… балаларға ертеңге ҥйде ныспы тҥк жоқ еді, жҧмысқа кетерде 
соларға қуырып беріп кетсем деп ем… 
− Жә, Нҧрсҧлу, мҧның жарамайды. 
Апам соңғы сӛзін жҧмсақ айтса да, қатты кінәлай айтты. Нҧрсҧлу 
қипақтап: 
− Қайтем енді?.. Қырманға апарайын ба? — деген лажы таусылғандай. 
− Ендігәрі терме масақты. Балаларыңа осы біразға жетер,- деді апам, 
оның сӛзіне тікелей жауап бермей, онан соң ат ҥстінде тҧрған ӛкілге 
бҧрылып: — Ӛкіл жолдас, екеуміздің алдымызда ендігәрі мҧндайды 
қайталамаймын деп уәде етсін. Солай ма? 
− Сіз неғыл деп мәймеңкӛлетіп тҧрсыз?! — деді ӛкіл шарт кетіп.- Ӛйтіп 
жуып-шаятын тҥк те жоқ. Қазір дереу акт жасаңыз! 
− Қателескен шығар, жас балалары ҥшін бір жолға кешірейік,- деді 
апам. 
− Сіз немене, акт жасағыңыз келмей тҧр ма?! Астықты жҧрт ӛстіп 
ҧрлай берсін демексіз ғой. 
− Ҧрлай берсін демеймін. 
− Ендеше, неге акт жасағыңыз келмейді? Қазір қағаз, қарындаш алыңыз 
да жазыңыз. 
− Әй, Нҧрсҧлу-ай, сені ме…- дей берген, ренжи сӛйлеген апам.- Сен 
бҥйткенде басқа не істемейді. 
− Сіз неғыл деп мыңқылдап тҧрсыз. Мә, ҧстаңыз, жазыңыз! — деді ӛкіл 
ат ҥстінен қағаз, қарындаш ҧсынып.- Қиқаңдасып тҧратын уақытым жоқ. 
Кәне, жазыңыз! 
Енді апам да даусын кӛтере сӛйледі. 
− Шырағым, қызметің ҥлкен болса да ӛзің жас адамсың. Неге мҧнша 
қадала сӛйлейсің. Бҥйтіп қит еткенге акт жасай берсек, әйелдердің бәрін 
қаматып тастап жҧмысты кімге істетеміз. Бәрінің бала-шағасы бар, кҥн 
демей, тҥн демей жҧмыста жҥреді, алып жатқан бір тҥйір еңбектері және 

129 
жоқ. Сонда бҧлар ӛстімегенде қайтіп кҥн кӛреді. Немене, аштан қатсын 
демекпіз бе? 
− Ә-ә. Сіздің де кӛмейіңіз белгілі екен. Коммунист бола тҧра айтып 
тҧрған сӛзіңіз осы болғаны ғой. Ӛстіп колхоздың астығын талан-таражға 
салып, шетінен ҧрлай берсін дейсіз ғой. 
− Иә, мен коммунист болып айтып тҧрмын бҧ сӛзді. Бала-шағаны 
аштан қырыңдар деген нҧсқау және жоқ. Бәрімізде де бала бар. Мына менің 
де балаларым бар, ӛстіп уыстап, жырмыштап әкеліп асырап отырмын, 
ӛйтпесем ертең бәрі ашығады. 
− Сізбен басқа жерде сӛйлеседі екеміз әлі,- деді ӛкіл тістеніп. 
− Қай жерде сӛйлессек те айтатыным осы. 
Осы тҧста Нҧрсҧлу: 
− Қойшы, Бағила, сӛзге кеп қайтесің,- деді. 
Апам ӛкілдің сӛздеріне кҥйініп кеткен болу керек, енді әуелгісінен 
мҥлде керісінше, Нҧрсҧлуды жазғырып емес, ақтап сӛйлей бастады. 
− Жоға деймін-ау, енді біз ӛзіміздің маңдай терімізбен ӛсірген 
астықтың жерде шашылып қалған масағын ӛстіп жырмыштап теріп алмасақ, 
немен кҥн кӛреміз. 
− Мен сізге айттым ғой, басқа жерде сӛйлесеміз деп, болды енді. Аулақ 
тҧрыңыз! — деді ӛкіл апама жекіріп, онан соң атын бастырмалатып кеп 
Нҧрсҧлуға: — Қурайыңызды кӛтеріп алып жҥріңіз,- деп бҧйырды. 
Нҧрсҧлу барып қурайын қайта орап, байлап, иығына салды. 
− Қайда апарасың? Таста! — деген апам оған ҧрса сӛйлеп. 
− Қойшы, Бағила, мына ӛкіл жігіттің қыбы бір қансын,- деді енді 
Нҧрсҧлу да қитыға қайсарланып.- Неміске берген қолының ӛтеуін, мына 
жесір қатын біздерден алайын деген шығар. Ал қайда апар дейсіз, тақсыр? 
− Ӛйтіп қағытпаңыз. Қағытатын адамыңыз мен емес. 
− Қайда апар дейсіз енді? 

130 
− Кеңсеге алып жҥріңіз! 
Ӛкіл Нҧрсҧлуды қурайын кӛтертіп алдына сап кеңсеге айдап апарды да, 
қурайымен қосып соның ішіне қамап қойды. Сыртынан ҥлкен қҧлып салды. 
− Мҧныңыз қалай, бірден бҥйтіп қамауға қақыңыз жоқ қой,- деген 
апам. 
− Ҧрлық жасаған адамды бос жібере алмаймын,- деді ӛкіл. 
− Қайдағы ҧрлық, шырағым-оу? — деді апам оған жалынғандай ҥнмен. 
− Мен сізбен басқа жерде сӛйлесем дедім ғой, қазір аулақ жҥріңіз! — 
деді ӛкіл кесімді тҥрде. 
Лаж жоқ, апам екеуміз ҥйге қайттық. 
− Жарайды енді, не істер дейсің, біраз қорқытар да қояр,- деді апам жол 
бойы ӛзін-ӛзі жҧбатқандай. 
Бірақ ӛкіл жай ғана қорқытып қоймапты, шындап кірісіпті. Ауданға 
хабарлап ертеңіне милиция алғызыпты, акт жасатып, кҥндіз біз жҧмыста 
жҥргенде Нҧрсҧлуды айдатып та жіберіпті. Нҧғыман ара тҥсіп алып қалмақ 
болған екен, ӛкіл де, милиция да: «Ең болмаса, бір адамды ӛстіп жауапқа 
тартып, басқаларға сабақ қылмаса болмайды. Ертең жҧрт астықты ашықтан 
ашық ҧрлай бастайды»,- деп екеуі екі жақтап ерік бермепті. Тіпті әрі-беріден 
кейін Нҧғыманның ӛзін де кінәлаған кӛрінеді. «Босаңдық істейсің, талан-
таражға жол бересің!» — деп. 
Нҧрсҧлудың екі баласы мен кәрі шешесі зар еңіреп кӛп жерге дейін 
артынан ілесіп барыпты да, ақыры бірін-бірі қҧшақтап жер бауырлап қала 
беріпті. 
Осы кҥндердің бірінде апам мен Нҧғыманның ӛзара сӛйлескен бір 
сӛздерінің куәсі болдым. 
− Бҧ қалай, Нҧғыман-ау, соғыс болса мынау кҥннен-кҥнге арқаға 
аяздай батып қыса тҥсуде. Қолда бардың бәрін қыс демей, жаз демей 
жӛнелтіп жатырмыз, қымтып қалған, жасырып қалған ештеңеміз жоқ. Мынау 
қызыл қырманның ҥстінде ҧртымыз толып ас жеп жҥрген ешкім жоқ. Артық 
тҥйір тамағымыздан ӛтпейді. Бәрін майданға жӛнелтсек екен дейміз, атың 
ӛшкір жауды тезірек жеңсек екеміз дейміз. Жатсақ-тҧрсақ ойлайтынымыз 
сол. Ал сӛйтіп отырып айдалатындай жазығымыз не біздің?.. Біз деп 
отырғаным, Нҧрсҧлу кім, мен кім, басқа әйелдер кімдер? Бірімізден-бірімізді 

131 
еш айырмамыз жоқ. Бәріміздің жҧтып отырған уымыз да бір, қайғы-
қасіретіміз, тілегіміз де бір… Ендеше біздің бірен-саран абайсыз кеткен 
жеріміз болса неге кешірмеске. 
Нҧғыман бірден жауап берген жоқ, ойланып отырып қалды да біраздан 
соң: 
− Кешеден бері ойлай-ойлай менің де басым қатты, Нҧрсҧлуға ара 
тҥсудің бар жолдарын ойластырып кӛрдім. Сӛйтсем қиын екен, еш амалы 
жоқ екен. Ҧрлығымен қолға тҥскен соң, оны қҧтқару еш мҥмкін емес. Уақыт 
болса мынадай, ауыр…- деді. 
− Оныкі ҧрлық емес қой, шашылып жатқан масақты ғана жинап алды. 
− Қазіргі уақытта масақты жинау да ҧрлық. Бір тҥйір дән жерге 
тҥспесін, ысырап болмасын дейміз. Сол ҥшін кҥресіп отырмыз. Сӛйтеміз де 
астығы орылып алынған жерде шашылып қалған масақ бар, соны терген еді 
деп, ақтау айтқымыз келеді, ал ертеңгі кҥні сол сӛздің ӛзі ҥлкен әңгімеге 
айналса не демекпіз. Онда кім жауап беруі тиіс заң алдында? Осы жағын 
ойландыңыз ба? 
− Ойланатын несі бар. Егіні орылып кеткен жерлерде қаншама 
астықтың ысырап боп шашылып жатқаны рас қой. Оны неге 
мойындамаймыз?! Кӛреген ӛкіл соны неге кӛрмейді?!. 
− Мақҧл кӛрді делік. Сол ҥшін біреу жауапқа тартылуы керек қой. 
− Кінәлі адам тартылсын жауапқа, тартсын жазасын. 
− Онда қайсысымыз кінәліміз? Сіз бе, әлде мен бе? 
− Сіз де, мен де кінәлі емеспіз. 
− Бәлкім, онда анау машиналарды айдап жҥрген жасӛспірім балалар 
кінәлі шығар? 
− Олар да кінәлі емес. Қайта олардың сӛйтіп істеп жҥргендеріне рақмет 
айту керек. 
− Сонда кім кінәлі? Кәне, айтыңызшы, жазаға кімді тартайық? 
Апам ҥндемей қалды. 

132 
− Сӛйтіп, Нҧрсҧлуды айдатып жіберіп қойып отырмақпыз ба? — деді 
ақырында. 
− Қолдан келер дәрмен жоқ. 
− Оны соттай ма? 
− Соттайтын шығар. 
− Онда мені де соттасын, анау басқа әйелдерді де соттасын. Топырақ 
жеп отырған жоқ, біздің балаларымыз да осы астықтан жеп отыр. Еңбекке 
ешкімге тҥйір астық бергеміз жоқ, бірақ жҧрт қалай алса, олай алсын, бәрібір 
осы астықтан ҧрлап ішіп отыр ғой. Ендеше бәріміз де жауапқа тартылуымыз 
керек. 
− Әй, Бағила-ай, айтасың-ау… Жә, бос сӛзді қоялық. 
− Неге бос сӛз? Апыр-ау, неге бос сӛз бҧл?! — деп апам айқайлап 
жіберді.- Нҧрсҧлу сотталады екен де, оның артында екі кішкентай баласы 
мен кәрі шешесі еш панасыз жылап-еңіреп қалады екен. Ертең олар аштан 
ӛлсе қайтеміз? Оған кім кінәлі болмақ?! 
− Білмеймін. Басым қатты әбден. 
− Сен бастықсың, ауданға бар, сӛйлес аудан басшыларымен. 
− Не деп? Ҧрлық істеген адамды босат деп пе? 
− Қҧдай-ау, ҧрлық емес қой!.. Шашылып қалған масақты терді ғой. 
− Ӛйтіп айтуға болмайтынын ӛзің де білесің ғой. 
− Айтуға болады, неге болмасын. Айт! Шашылып жатқан масақтарды 
айт, ӛкілдің соны кӛрмей жҥргенін айт. Соттаса бҥкіл аулымызды тегіс 
соттасын. Барлығымыз да ҧрлық жасап отырмыз. Жалғыз Нҧрсҧлуды байлап 
беріп, кӛгермей-ақ қоялық. Менің кесімім осы. Егер айта алмаймын десең 
мені жібер ауданға. Мен айтайын. 
Нҧғыман тағы да ойланып отырып қалды. 
− Мен ертең жҥрем ауданға,- деді әлден уақытта. 
Бҧл тҥні апам қырманға барған жоқ. Қызыл іңірден тӛсегін салды да 
басын тас қып орап байлап ап, ауырған адамдай аһылап-уһілеп тӛңбекшіп 

133 
жатты да қойды. Мен де кӛпке дейін ҧйықтай алмадым. Шынында да апам 
дҧрыс айтады, бҥкіл ауыл топырақ жеп жатқан жоқ қой, қай ҥйге барсаң да 
қуырған бидай, талқан, кейі нан жеп отыр. Олар қайдан алды, сонда? Әрине, 
колхоздың астығынан. Бірақ кім қалай алып жҥр, ол жағы белгісіз. Мәселен 
біздің ҥйде кҥнделікті жейтін астықты қайдан, кім әкеледі? Апамның да, 
Нәзира әпкемнің де қалталарын, яки шӛлкилерін қағып жатқанын кӛрген 
емеспін. Бірақ кҥнделікті ішім-жем әкеп тҧратындары анық. Әйтпесе біз 
баяғыда аштан қатар едік қой. Демек біздің ҥй де ҧрлайды астықты. Олай 
болса апам айтқандай бҥкіл ауылды соттау керек қой. Бір сәтке бҥкіл 
ауылдың сотталғанын, бҥкіл ауылды милиция кеп айдап апарып қамап 
қойғанын кӛз алдыма елестетіп кӛргем, арқам мҧздап кетті. Тіпті 
қорқынышты екен. Онан да со бір адамды соттағандары дҧрыс та. Тек 
Нҧрсҧлудың кәрі шешесі мен екі баласына обал. Әлгінде кешкісін есіктерінің 
алдында сҥмірейіп тҧрған балаларын кӛргенімде жаным қатты ашыды. 
Кӛздері жаутаң-жаутаң етіп аянышты-ақ… 
Апам аунап тҥсті: «У-уһ…» деп кҥрсінді. 
Нҧғыман ауданға таң қылаң бере аттанып кеткен екен, ертеңіне кҥн 
еңкейген кезде қайтып оралды. Ҥйіне де соқпастан бірден тура қырман 
басына келді. Ӛңі қу шҥберектей боп-боз, адам шошырлық еді. Кӛз жанары 
бҧлыңғыр кҥзгі аспан сияқты кіртиіп мҥлде жансыз қарайды, кӛкшіл ме, 
қоңыр ма, сарғыш па — айырып болмайды. Аттан тҥскен бойда сабанға 
шалқалап қҧлай беріп кӛзін жҧмды. Сӛйтті де кӛпке дейін сҧлық тҥсіп жатты 
да қойды. 
Апам қасына отырып сусын ҧсынған, Нҧғыман сонда ғана кӛзін ашып, 
ӛзін қаумажаулап, Нҧрсҧлудың бір хабарын білгісі кеп телміре қалған жҧртқа 
басын шайқады. 
− Болмады. Босатпады, ісін сотқа беріп қойыпты,- деді. 
Мҧнан әрі ол ештеңе деген жоқ, жҧрт та қазбалап ештеңе сҧрамады. 
Нҧғыман мен апам екеуі жеке қалған. 
− Ҧрлық емес екенін, шашылып қалған масақты ғана теріп алғанын 
тҥсіндіріп айттың ба? — деп сҧрады апам. 
− Жоқ. 
− Неге?! 
− Айта алмадым. Оны айтқан кҥнде лобогрейка мен шӛп машинасында 
жҥрген жасӛспірім балалар жауапқа тартылады екен. Мына кӛрші колхозда 

134 
сондай екі баланы отырғызып қойыпты… Ӛзің айтшы, ӛйтіп жауапқа 
тартқызатындай жас балалардың жазығы не?.. Оларды соттатуға дәтім 
бармайды. 
Апам сағы сынғандай тҧнжырап, қабағы кіртиіп, бет-аузының әжімдері 
кӛбейіп мҥлде аянышты боп кетті. 
− Әйтеуір, қалай болған кҥнде де біреу отыру керек десеңші. Біреуді 
қҧрбан ғып шетке шығару керек екен ғой. 
− Иә. 
− О-о!.. 
Со кҥні кешке қарай қатты жел тҧрып, кӛзді аштырмайтын топырақ 
боран соқты. Жер мен кӛк әлемтапырық ҧйтқыған шаң боп кетті. Жҧмыс 
тоқтатылып, жҧрт қолдарына тҥскен киіз-алаша, киім-кешектерімен 
қырмандағы астықты жауып, ҥлкен әбігерге тҥсті. 
Дауылдың арты жаңбырға айналды. 
− Қазанның қара дауылы деген осы. Ал енді астықты тез орып алмасақ 
кҥннің райы осыдан осылай бҧзыла бастайды,- деді Байдалы шал. 
Байдалы шалдың «қазаны» ескіше октябрь айының алғашқы кҥндері 
еді. 
Ҥш малатас пен бір молотилка тоқтаусыз жҥрген соң шыдатсын ба, 
қырмандағы маяланған астық бірер жетінің ішінде тегіс бастырылып бітті. 
Шӛп машина мен лобогрейка бізге кҥнделікті бастыруға астық бауын шауып 
ҥлгіре алмайтын болды, арбамен, сҥйреткімен келгенін со келген сәтінде 
бастырып тастаймыз да аттарды доғарып қойып, қарап отырамыз. Біз 
тоқтаған сайын шолақ қол ӛкілдің тҥсі тҥнере тҥседі. 
− Мыналарды неге тоқтаттыңыз?! — деп Байдалы шалға кеп шҥйлігеді. 
− Мен қайтейін…- дейді Байдалы шал есі шыға абыржып. 
− Осы қырманның басшысы сіз емессіз бе?! Қайтсеңіз де жҥргізіңіз! 
− Апыр-ай ә, енді қайттім. Әй, осы қырманға басшы боп абырой 
алмаспын деп-ақ ем, айтқаным келді. Әлгі біргәдір қайда екен? Әй Қанат, 
атыңа міне сап, шауып барып апаңды шақырып келші. Комбайн жақта 

135 
жҥрген шығар… 
Мен торы атқа міне сап, апамды шақырып келуге шаба жӛнелдім. Бір 
жағына қарап ҧрттай тҥсіп торы ат тҥзу шаба алмайды, мен де ат ҥстінде тҥзу 
отыруды ҧмытып қалған сияқтымын, бір жағыма қарай қисая берем. Екі 
белді асқан соң тоқтап тҧрған комбайнның ҥстінен шықтым. 
Тракторшы Есенбай мен комбайншы Иван екеуі ҥсті-бастары, бет-
ауыздары май мен топыраққа баттасып қап-қара ала боп, бірдеңелерді 
тықылдатып жӛндеп отыр. Екеуі де ӛзіміздің ауылдың адамы, тек МТС-қа 
механизатор боп кеткен. Есенбай жасы елуден асқан, екі ҧртының ҥстінен 
жалбырап тҧратын сабалақ мҧрты бар, ӛзі кӛмірдей қара кісі. Трактор 
жҥргізуді былтыр оқып, ҥйренді. Ал Иван болса кӛзі тҧздай кӛкпеңбек, 
бҧйраланған сары шашы шаң-топырақ, маймен сірескен, ӛзі кҥлкішіл 
жасӛспірім бала жігіт, менің Нәзира әпкемнен бірер жасы кіші, комбайнның 
оқуын ол да былтыр бітірген. МТС біздің ауылға кӛктем болса жер жыртуға, 
кҥз болса астық жинауға ылғи осы екеуін жібереді. Әуелгі кҥндерде еш 
тоқтаусыз, тәп-тәуір-ақ жҥреді де, бір аптадан кейін екеуінің «шҧқыну дерті» 
басталады. Комбайн яки трактор бҧзылады, оны екеуі екі жақтап ҧзақты кҥн 
отырып жӛндейді. Кешкісін бір айналып тағы бҧзылады, екеуі шамның 
жарығында тҥні бойы отырып жӛндейді. Ертеңіне таңертең комбайн бір 
айналады да тағы тоқтайды… Біресе анау бӛлшегі, біресе мынау бӛлшегі жоқ 
деп кҥндіз-тҥні мықшыңдап, қашан орақ аяқталғанша комбайн жӛндеуден 
кӛз ашпайды. Біздің Мҧқан ағайдың екеуіне арнап шығарған ӛлеңі де бар. 
Есенбай мен Иван 
Астарында комбайн 
Болат темірден қҧйған, 
Жарты гектар егінді, 
Апта бойы жиған. 
«Шҧқыну дертке» шалдығып, 
Сауықпай-ақ қойған… 
Ӛлең ӛте ҧзақ, ӛстіп шҧбыртып кете береді. 
Міне, осы Есенбай мен Иванның комбайнды ақтарып тастап, 
тықылдатып жӛндеп отырған ҥстерінен шыққам. 

136 
− Әй, мынаның астына мінген аты қисық па, әлде ӛзі қисық па? — деді 
Иван анадайдан ақсия кҥліп. Басын кӛтерген Есенбай да менің далбақтаған 
тҥріме қарап кҥліп жіберді. 
− Бҧ баланың аты да, ӛзі де қисық екен,- деді мәз болып.- Иә, қисыққа 
мінген қиығым, жол болсын? 
Комбайндарының тоқтап тҧрғаны, бҥкіл жҧрттың сырттарынан мазақ 
етіп, Мҧқан ағай шығарған ӛлеңді айтып екеуін мҧқатып жҥргені, мҥлде 
ойларына келер емес сияқты. Тіпті мәз-мейрам. Қолдарына біреу тҥссе 
келеке, кҥлкі етіп, қалжақ қылу — бар ойлары. Мен апамды іздеп жҥргенімді 
айтқам. 
− Ә, апаң ба? Апаң — балқан таудың басында, балдыр қоян қасында, 
қырғауыл қуып кезіп жҥр, қырғауыл одан безіп жҥр…- деп Есенбай балғасын 
тықылдата отырып тақпақтай жӛнелген, Иван оның сӛзін екі дегізген жоқ, 
іліп әкетті: 
− Қырғауыл жҥні қызыл екен, қҧйрық жҥні ҧзын екен. Ал сенің апаң 
темір мылтық асынып, дҧшпандарын басынып, қырғауылды кӛздеп атып, 
кӛздегенде кӛзден атып, Манар менен Карл дейтін пақырларды желкелерінен 
езіп жҥр… 
Екеуінің сӛздерінің соңын тыңдамастан әрі қарай жҥріп кеттім. Жҧрт 
мҧрындарынан шаншылып, кҥндіз кҥлкі, тҥнде ҧйқыдан айырылып 
жҥргенде, бҧл екеуінің жағасы жайлау, ойларында тҥк жоқ, іздегендері 
қалжақ. Тфу! Ыза боп келем. 
Апам Манардың лобогрейкасының басында екен. Карл ҧста мен Манар 
екеуі лобогрейканы енді ғана жӛндеп болып қолдарын сабанға сҥртіп тҧр да, 
апам екеуіне ат ҥстінен тӛніп кеп ҧрсып тҧр. Қамшысын ҥйіріп, екеуін де 
осып-осып жіберердей тҥйіледі. 
− Әдіре қалғырлар, жҥргізетін болсаңдар дҧрыстап жҥргізіңдер де, 
әйтпесе, кӛзге шыққан сҥйелдей болмай қҧртыңдар кӛздеріңді!.. 
Табандарыңды тіліп, екеуіңді де ФЗО-ға жібертейін бе осы! Сомадай болып, 
қит етсе есіл-дерттерің ойын. Ойындарың осылғырлар!.. Бол тез, 
сҥртіншектенбей, отыр машинаңа! Ертеден бері ҥш-ақ айналдыңдар, осы 
алақандай жерді. 
− Бҧзылып қалды ғой,- деді Манар міңгірлеп. Ылғи кҥлімсіреп 
тҧратын, ашулану дегенді білмейтін момын мінезді болатын. Әлгіндегі 
комбайншы Иван, мына ҧста Карл ҥшеуі бір класта оқыған тҥйдей жасты 

137 
балалар еді. 
− Әдейі бҧзасыңдар. Кейбір керекті бӛлшектерін бҧрап ӛздеріңе 
аласыңдар да, бҧзылып қалды деп қарап отырасыңдар. Бәлем тҧра тҧрыңдар, 
екеуіңді мен әлі тергеуге алғызам. Қораларына колхоздың машиналарының 
саймандарын ҧрлап тығып, екеуіңнің не істеп жҥргендеріңді бір тексертем, 
тҥбі. 
− Олардың бәрі жарамсыз, ескі саймандар ғой, тәтетай-ау. 
− Жап аузыңды! Осы тҧрған жерлеріңде мына қамшының сабы 
сынғанша пәре-пәрелеріңді шығарайын ба! Бҥгін қай жері сынды кәне?! 
− Косогон шақ келмейді. Ылғи сынып кете береді. 
− Әдейі сындырсаң қайдан шақ келсін. Айтам ғой, қаскҥнемсіңдер 
екеуің де. Ол неге сына береді, әйтпесе? 
Манар ҥндеген жоқ, ендігі жауапты Карл ҧста қайырды. Ап-арық, 
даусы шіңкілдеген, ӛзі тҧтықпа болатын, немістердің ішінде қазақ тілін тез 
ҥйреніп, етене боп кеткен еді. 
− Ж-ж-жақсы ағаш к-керек, м-м-мына ағаш ж-жаман,- деді қолдан 
жасалған косогонды нҧсқап. 
− Несі жаман? 
− Қ-қатты емес, т-тез сы-сы-сынып… 
− Қайтсеңдер де бҥгін осы араны шауып бітіріңдер! Ӛздерің косоғон 
болыңдар! Егер бітірмесеңдер менен жақсылық кҥтпеңдер! Онда ертең анау 
кораларыңдағы саймандарыңды тегіс ҧстаға алғызып, ӛздеріңді қаматам! — 
деді апам қатты ескертіп.- Әй, Карл, сен бҥгінде осы лобогрейканың басында 
бол. Тҥнде болса да шабасыңдар. Ҧқтыңдар ма?! 
− Ж-жа-жарайды. 
Апам атының басын бҧрып кетті. Мен соңынан ергем. Кетіп бара 
жатқанымда Манар маған кҥлімсірей қарап кӛзін қысты да Карл сыбырлап: 
− Қ-қанат, анау дӛңгелек әлі бар ма? — деп сҧрады. Мен басымды 
изедім. 

138 
Манар мен Карлдың әдеті — бҥкіл ауылдағы кӛздеріне тҥскен темір-
терсекті жинайды. Ӛздеріне керектіні де, керексізді де жинай береді. Бір 
жылдан бері екеуі машина қҧрастырып, жасап жҥр. Кәдімгідей от алып 
жҥретін, тӛрт дӛңгелегі бар автомобиль машина жасаймыз деп бӛседі ӛздері. 
Тҥнеукҥні Карл біздің ҥйдің қорасынан мотоциклдің ескі бір дӛңгелегін 
кӛріп, жат та кеп жалынып сҧраған болатын, сол дӛңгелектің маған тіпті 
тҥкке керегі жоқ болса да мен ӛзімнен-ӛзім қитығып бермей қойғам. Қазір де 
сҧрап тҧрғаны сол. 
− Әй, Қанат, жҥр! — деді апам. 
Мен мҧнан әрі қарайламастан шаба жӛнелдім. «Әлі ол дӛңгелек ҥшін 
екеуіңді талай жалындырармын,» — деп қойдым ішімнен. 
Манар мен Карлдың достығы біздің ауылда аңызға айналған. 
Араларынан қыл ӛтпейді екен десетін. Екеуінің қалай танысқандарын бір рет 
естігенім бар. Немістер келген кезде, оларды кӛшіріп әкелуге, станцияға 
біздің ауылдан барған арбаның бірін Манар айдап барады. Біздің Манар 
жҧқалтаң ӛңді, сҥйкімді, қыз мінезді бала ғой, ал осыдан ҥш жыл бҧрын тіпті 
кішкентай кезі. Ӛзіне бір қараған бала ҥйіріліп, дос болғысы кеп тҧратын, 
ерекше бір қасиеті бар бойында. Міне, сол Манар ҥлкен адам сияқты бір 
арбаның иесі бір ӛзі боп тҧрғанда, қасына ӛзі қҧралпы бір немістің баласы 
келеді. Екеуі сӛйлеседі, бірақ бірінің тіліне бірі тҥсінбейді, сонда да бірін-бірі 
тҥсінген адамдардай-ақ кҥліседі, қол алысады. Бірі: «Карл» — деп, екіншісі: 
«Манар»,- деп ӛздерінің аттарын атайды. 
Содан екеуі айырылмайды. Карлдың жалғыз кәрі шешесі бар екен, 
басқа колхозға кетпек боп тҧрған жерінен екеулеп жҥріп, Манардың 
арбасына ауыстырып отырғызады. Сӛйтіп, ауылға келісімен Карл мен 
шешесі даярлап қойған басқа ҥйге бҧрылмастан, тура Манарлардың қарсы 
ҥйлеріне барып кірді. Манардың да жалғыз кәрі шешесі бар болатын. 
Балалары тату-тәтті дос болғаннан кейін екі кемпір де бір-бірінің тілін ҧқпаса 
да ыммен сӛйлесіп, жақсы кӛрші боп кетті. 
Манар мен Карл екеуінің тҥрлерінде де, жҥріс-тҧрыс мінездерінде де 
бір ҧқсастық бар. Екеуі де кҥліп тҧрады, басқа ӛздері қатарлы балалар сияқты 
кӛшеге шығып дарақтап жҥргендерін бір кӛрмейсің, ылғи шҧқылап бірдеңе 
істеп жҥргендері. Ӛткен қыста Ахат ҧста соғысқа кеткеннен кейін колхоздың 
ҧста дҥкені екі айдай жабық тҧрды. Ақыры бір кҥні шӛп тартып жҥрген бір 
шананың шен темірі босап, соны жӛндеу ҥшін сол кездегі бригадир Байдалы 
шал дҥкеннің аузын ашқан. Екі-ҥш шал кӛрікті қыздырып, енді темірді қалай 
пісіріп, қалай соғарларын білмей бір-біріне: «олай ет, бҧлай ет»,- десіп 
керілдесіп тҧрғандарында, ҥстеріне Карл мен Манар келеді. Карл ҥн-тҥнсіз 
кеп қызған темірді тӛске салып тарсылдатып соға бастайды. Қолы тіпті 

139 
икемді, балға соғысы нық. Шен темірді әп-әдемі етіп тартып, әп-сәтте 
шегелейді де береді. Мәз болып қуанып кеткен Байдалы шал дереу сол арада 
Карлды ҧста етіп тағайындайды. Карлдың ҧста болу тарихы осылай. 
Апам маған ренжіп ҧрысқанда ылғи осы екеуін кесе кӛлденең тартып 
мақтайтын. Екеуі де еңбек сҥйгіш, талаптары таудай, ӛнегелі жақсы балалар 
деп жер-кӛкке сыйғызбайтын. Маған: «солардан ҥлгі ал, солардай бол»,- 
дейтін. Енді қазір апамның екеуіне сонша қатты ҧрысқанына таңырқап 
келемін. Оның қалай деп апамнан сҧрауға батпадым. Ӛйткені ашулы еді. 
Қырманға келісімен, неше кҥннен бері тісін қайрап жҥрген шолақ қол 
ӛкіл, ал кеп жан алқымға алды дейсің апамды. Дәл қазір табанда апамды 
айдатып жіберетін шығар деп зәрем кетті менің. 
− Астық қайда? Неге орылмайды? 
− Лобогрейка сынып қалыпты. 
− Неге сынады?! Неге?!.. Немене, қаскҥнемдік істегің келе ме?! Әдейі 
сындырып отырсың ғой!.. Жауапқа тартыласың! Сотқа берем мен сені!.. 
Қолмен ор, орақпен ор!.. Бҥгін мына қырманда астықтың бауы болатын 
болсын!.. 
Егін орағының нашар жҥріп жатқанына апам кінәлі болу керек, ӛйткені 
жайшылықта ӛзіне бҧлай айқайлаған адам болса кӛкесін таныстырып жіберер 
еді, ал мына шолақ қол ӛкілге ләм деп ҥн қатқан жоқ. Ӛңі қара кҥрең тартып 
сазарып, тістенген кҥйінде атына мініп қайта кетті. Біраздан кейін арбаға, 
сҥйреткіге тиелген астық баулары келе бастады қырманға. 
Бҧл кҥні біз қырманнан тҥнде қайттық. Қырманның басында-ақ қона 
салатын едік, бірақ тҥн суық екен, жалаң аяқ, жалаң бас кҥйімізде тісіміз-
тісімізге тимей қалшылдап тоңып кеттік. Ҥйге апамның ӛзі әкеп салған. Бел 
орағышын шешіп, сәл-пәл тізе бҥгіп, беліне бӛтелкемен ыстық су қойып, есін 
жиғандай болған соң, бел орағышын қайта Тас қып оранып енді кетпек боп 
тҧрғанында, салдырлап жҥріп келген арба есік алдына тоқтай қалды. 
− Тәте!.. Тәте!..- аттандай дауыстаған Манар. 
− Тағы не боп қалды?! Әй, оңбағандар-ай!..- деп апам сыртқа шыққан. 
Сӛйткенше болған жоқ.- А! Не дейді?! Ойбай, не дейсің?!.- деген ҥрейлі 
даусы естілді. 
Ҥйдегі біздер де сыртқа ҧмтылдық. Апам арбаға ҥңіліп: 

140 
− Қалай болды?.. Қалай? — дей берді. 
Арба ҥстінде қинала ыңырсып біреу жатыр. 
− Карл-ай, әй, Карл, айналайын… 
− М-м…- деді ыңырси ыңыранған Карл.- М-мм… ма-ма-а… 
Манар «у-у» деп қыстыға тістеніп жылап жіберді. Онан соң жылай 
тҧрып қалай болғанын айтты. Әлгінде ымырт кезінде, қараңғылық әбден 
тҥсіп, кӛз байланғанға дейін тағы бір-екі айналым жҥріп тастамақ болады, 
сӛйтіп екі айналып, енді ҥшінші айналымның орта тҧсына жеткен кезде, 
шалғы астынан біреу баж ете қалады, аттарды тоқтатқанша, едәуір сҥйретіп 
тастайды. Секіріп тҥсіп қараса: Карл… 
− Соның алдында ғана: «Мен сені қырман басында кҥтемін», деп, кетіп 
қалған болатын… Екеуміз тҥнделетіп Шымырбай шалдың ҥйіне қауын жеуге 
бармақ едік…- Мҧнан әрі Манар сӛйлей алмай тағы да ӛкіре жылады. 
Әжем ҥйден алып шыққан шамның жарығында апам Карлды қарай 
бастаған: ӛне бойынан сау-тамтық жоқ, қан-қан, ҥстіндегі киімдеріне дейін 
тілім-тілім туралып кетіпті. Астына тӛселген сабан да шылқыған қан. Апам 
шыдай алмай теріс айналып кетті. 
− Айналайын-ай… айналайын-ай… Дереу Қоңырға дәрігерге шабу 
керек, бҧ кҥйінде мына тҥнде алып жҥруге болмайды. Кім барады енді 
дәрігерге? — деді ӛзімен-ӛзі кеңескендей кҥңкілдеп. 
− Жә, мен ӛзім барам да,- деді онан соң.- Тек мына баланы қазір ҥйіне 
апару керек… Байғҧс-ай, шешесінің жҥрегі жаман еді… Әже-ау, сіз мына 
кӛршідегі немістің кемпірлерін оятыңыз, соларды ертіп, қазір мына баланы 
ҥйіне апаралық. Шешесін шошытып алмау керек… 
− М-м-м… ма-а… 
− Шыда айналайын, қазір мен дәрігер алып келем… Әже-ау, 
барсаңызшы енді тез!.. 
− Барайын, барайын. Ой, сорлы-ай, маңдайының соры бес елі екен-ау… 
Ой, соры ашылмаған бейбақ-ай… 
− Сен неғып тҧрсың, дірдектеп?! — деді апам маған жалт бҧрылып.- 
Кір ҥйге! Анау кішкене балалар шошымасын, солардың қасында бол! 

141 
Мен ҥйге кірдім. Есік алдындағы арбаның жҥрісі біртіндеп ҧзап кетті. 
Әжемнің баурында ғана жатып ҧйықтап ҥйренген інілерім: Болат пен 
Марат ҧшып-ҧшып тҧрып, ал бақырып жыласын «әжелеп». Екеуін олай деп 
те жҧбатам, бҧлай деп те жҧбатам, кәне қойсыншы, онан сайын ӛршеленіп, 
бірінен-бірі асырып бақырады. Олардың бақырған дауыстарынан 
қарындасым Жанар оянып кетті. Шошып ол жылай бастады. Не істерімді 
білмей дал болдым, тіпті әрі-беріден кейін соларға қосылып ӛзімнің де 
жылағым келді. 
− Әне, қазір аш қасқыр келеді!..- деймін.- Әне, терезеден аю қарап 
тҧр!..- деймін, бәрібір қоймайды. Терезеге жҥгіріп бардым да, оларға 
байқатпай тық-тық еткізіп қаға бастадым. 
− О кім, терезе қағып тҧрған? — дедім, онан соң дәл сырттары 
біреумен сӛйлескендей.-Бҥбітай жындымын дейсің бе? Жоқ, ашпаймын 
есікті, әжем де, апам да жоқ ҥйде. Ашпаймын. Жылап жатқан біздің ҥйдің 
балалары емес. Мына Нҧрсҧлудың балалары ғой. 
Інілерім де, қарындасым да жылағандарынан сап тыйылып, кӛздері 
бағжаңдап ҥрейленіп, маған қарай қапты. 
− Бҥбітай жынды кеп тҧр ма? — деді ересегі Болат. 
− Иә. Сендердің жылағандарыңды естіп кеп тҧр. 
− Қанат, біз жыламаймыз. Айтшы, кет деп. Біз жыламаймыз. 
− Әй, жынды Бҥбітай, кет аулақ! Біздің балалар жыламайды! — дедім 
мен айқайлап. Бір сәтке ӛзім ойлап тапқан ӛтіріктен ӛзім қорқып, қараңғы 
терезеге қарай беруге жҥрегім дауаламай, інілерім мен қарындасымның 
қастарына келдім де, солардың кӛрпесінің шетін жамылып жата кеттім. 
Жалғыз жатуға қорықтым. 
− Бағана кҥндіз жынды Бҥбітай біздің ҥйге келген, Тоштан ҧрып-ҧрып 
алып кетті,- деді Болат тағы да. 
− Қанат, бей қайап жатшы,- деді даусын шығаруға қорыққан Жанар 
сыбырлай қыңқылдап. Онан соң мені мойнымнан шап қысып қҧшақтап алды. 
− Қанат аға, Болатқа айтшы, мені қҧшақтасын,- деді Марат та 
қыңқылдап. 

142 
− Болат, сен ҥлкенсің ғой, қҧшақтап жат Маратты… 
Ӛстіп жатып ҧйықтап қаппыз. 
Бҧл тҥн мен ҥшін ӛте қорқынышты тҥн болды. Тыншып ҧйықтай алмай 
қайта-қайта шошып ояна бердім. Ылғи бір қорқынышты тҥстер кӛрем: біресе 
Ырысбек ауылдың барлық балаларын алдына салып ап, бәріңді де атамын, 
деп мылтығын кезеніп қуып жҥреді, мен есіктің алдындағы жинаулы тезектің 
астына тығылып жатып ояндым; енді бірде Манар мен ҥсті-басы қан-қан 
Карл екеуі қҧшақтасып ап кҥліп отырады, бірін-бірі сҥйіп қояды. Карлдың 
еттері ырсиып-ырсиып тілгіленіп,. қаны тамшылап тҧр; тағы бір тҥсімде 
соғыс екен деймін, ылғи әскерлер сапқа тҧрып, сарт-сҧрт жҥріп кетіп жатыр, 
тҧманша қаптаған тҥтіннің ішіне кіреді де жоқ болады, соларға қарап 
тҧрғанымда қолында жалаңдаған пышағы бар семіз адам екінші жақтан шыға 
келеді, кӛзі шатынап, мені сойып жемек боп қуып береді, мен жан дәрмен 
ышқына қашам, бірақ тҥк жҥгіре алмаймын, «апалап» аттандаймын, әлгі адам 
әне ҧстады, міне ҧстады дегенше дәрменім қҧрып, жҥрегім ҥзіліп отыра 
кетем… Шошып ояндым, жҥрегім кеудеме сыймай дҥрс-дҥрс етіп дірілдеп 
кетіппін. Ҥйдің іші ала кӛлеңке, май шам сығырайып жанып тҧр. Тҥннің қай 
мезгілі екені белгісіз. Әжем әлі жоқ. Кішкене балалар қаннен-қаперсіз 
пысылдап ҧйықтап жатыр. 
Неткен ҧзақ тҥн. Тағы да ҧйықтап кеткем, тағы да тҥс кӛрдім: ауылға 
ылғи бір ҧры иттер қаптап кеткен екен деймін, баяғы Қарақаншық — 
Кӛкінайдың кҥшіктері шеттерінен ҧры боп, тістерін ақситып ырылдап, 
жҧртты ҥйді-ҥйіне қуып тығып жҥр; мен де зәрем ҧшып ҥйде тығылып 
тҧрмын, терезенің алдында менің сыртқа шығуымды аңдып тісі сақылдап 
ӛзімнің қара кҥшігім тҧр, мені қаппақ: «Қҧдай-ау, бҧл бір пәле болды ғой, 
далаға шығып ойнаудан қалдық-ау»,- деп зар еңіреп жылаймын… 
Ҥй ішіндегі тықыр-тықыр жҥрістен ояндым, шам сӛндіріліпті, 
терезеден бозамық жарық тҥсіп тҧр, әжем жайнамазын жайып, таңғы 
намазын оқығалы жҥр екен. 
− Әже, апам қайда? 
− Апаң қырманға кетті.- Сорлы… соры қайнаған сорлы, бҥгін тағы 
ҧйықтаған жоқ. 
Әжемнің даусында апама деген аяныш та, кейістік те, реніш те — бәрі-
бәрі бар еді. 

143 
Ертеңіне тҥсте апам ыстық су ішу ҥшін ҥйге кірген, бірақ іше алмады. 
Ӛйткені, әжем оған бірден дҥрсе қоя берген: 
− Бҧ колхоздың жҧмысы саған ғана керек пе осы? Қҧдай-ау, неге сонша 
қатал боп барасың? — деп. 
Апам тісі ауырған адамдай қабағы кіржиіп шытынып қалды, бірақ 
ҥндеген жоқ. Неше кҥннен бері жӛнді ҧйқы кӛрмеген ӛңі әжімденіп, кӛзі 
кіртие қарайды. 
Мен іштей әжемді қостап отырдым. 
Лобогрейка да, астық шауып жҥрген шӛп машиналары да, мҥлде тоқтап 
қалды. Ҧста жоқ. Бҥкіл ауылдан темірді темірге қойып соғатын бір адам 
табылмады. Нҧғыман шапқылап ауданға қайта кеткен, ҧста іздеп. Екі кҥннен 
кейін қайтып оралды. Бір ҧста табылған екен, оның ӛзі де кергіп, ҥш кҥннен 
кейін ғана қолым тиіп бара аламын депті. 
Егін кҥннен-кҥнге қурап барады, енді біраз кҥн кідіртсе кейбір 
учаскелердің егіні жерге қҧйылып, тҥсу қаупі бар. Жан дәрмен кез. 
Шалғымен шабу басталды. Мектепте әжетке жарайтын балалар сабақтан 
босатылып, қол орақпен астық оруға, орылған астықты жинауға жіберілді. 
Колхоздың ең алыс участогі — Кҥреңбелдегі егін орағында 
жҥргенімізге біраз кҥн болды. Ҥлкендер шалғымен шабады, біз, балалар, 
орағымыз барларымыз орақпен орамыз, орағы жоқтар орылған астықты 
баулайды. Бәрімізге кҥнделікті белгіленіп берілген норма бар. Таң қылаң 
бергеннен кӛзімізді жыртып ашып, шалғышы ҥлкендер бір қатар, орақшы 
балалар бір қатар боп тҧра қап жҧмысқа кірісеміз. Сонан ҧзақты кҥнге бел 
жазу жоқ. 
Кҥзгі аспан реңсіз, буалдыр тҥтін басқандай мҧнартады да тҧрады. 
Таңертеңгі дала сызды, салқын, жақ жҥніңді ҥрпитіп, ӛне бойыңды тітірентіп 
жібереді. Тек сәске кезінде ғана қҧрысың жазылып жылынасың. Дәл желкеңе 
шығып алған кҥннің кӛзі арқаңды шым-шымдап қыздырып, пысынатып, 
терлете бастайды. Тӛңірек тегіс шаңғытып кетеді. Қҧлағында тек сыр-сыр 
еткен шалғы мен орақтың сыбыстары. Кӛз алдыңда тек әбден қурап, 
сыңғырлаған мысық мҧрт егін, уыстай қармағаныңда сабақтары 
зыңылдайтын сияқты. Абайлап ормасаң масақтары саудырап сағағынан 
сынып тҥсіп жатады. Ештеңеге алаңдауға да, іркілуге де болмайды. Неше 
кҥннен бері егіннің сабағы сойғылап кҥптей болған алақаның тҧз 
уыстағандай тызылдайды, басың айналып, кӛзің бҧлдырайды, бірақ бәрібір 
сонда да ора беруің керек. Әйтпесе кҥндік нормаңды орындай алмай 

144 
қаласың. 
Ӛзегің талып тезірек тҥс болуын тілейсің. Тҥскі тамақты ішіп, ес жиып, 
аз да болса дамылдағың келеді. Шалғы шауып жҥрген Ырысбек жаққа әлсін-
әлсін қарағыштап соның бір ауыз сӛзін зарыға кҥтеміз. Тҥс болғанда ол 
сағатын қолына алып, ылғи: 
− Демалыс! — деп айқай салады бәрімізге. Сол кезде қолдарымыздағы 
шалғы-орақтарымызды жеткен жерлерімізде тастай-тастай береміз. 
Шалғышылар мен орақшы балалар екіден-ҥштен бірігіп, шӛпті 
қалыңдап жауып, бір-бір кҥрке жасап алғанбыз. Соңымызға кеп 
дамылдаймыз. Біз Нәзира әпкем екеуміз бір кҥркедеміз, бізден әрі Кӛлбай 
керең мен Дҥрия, онан әрі Эмма мен Гҥлсара, басқа бес әйел мен Әжібек 
бастаған балалардың бір-біріне иін тірестіріле жасалған кҥркелері, ең шетте 
Ырысбек пен Зибаштың кҥркесі. 
Ырысбек кҥркесіне жете бере домбырасын қолға алады. Осы кҥні ӛзі 
бҧрынғыдай мҧңаю, кҥңірену дегеннің бәрін қойған. Кӛбіне «Краковякты», 
немесе сол сияқты басқа да кӛңілді ән-кҥйлерді ойнайды. Домбыраны 
шанағынан тық-тық-тық… дегізіп шертіп қойып отырып: 
Тира-ри-ра ри-ра-ра, 
Три-ра-ра-ра ра-ра-ра… 
Русский, немец и поляк 
Танцевали краковяк. 
Триля-ли-ли ля-ля-ля 
Трайля-ли-ля ли-ля-ля… – 
деп сампылдап әндетіп жӛнеледі. Шӛп кҥркелеріміз шошаң-шошаң етіп 
билеп тҧрғандай боп кӛрінеді. Кҥй ырғағына еріксіз елігіп, тапыр-тҧпыр 
билегің кеп кетеді. 
Мҧнан кейін Ырысбек Зибашқа арнаған әндерін айта бастайды. 
Зибаш-ай, 
Қасыңның қара қиғашы-ай, 

145 
Қҧрбыңды, қалқам, сыйлашы-ай… 
Кҥрке-кҥркемізде отырып мәз боп кҥлеміз, шаршағанымызды 
ҧмытқандай сейіліп қаламыз. 
− Жынды ғой… нағыз жындының ӛзі…- деп Нәзира әпкем басын 
шайқап кҥле береді. 
Кӛп кҥттірмей ауыл жақтан ырғатылған ӛгіз арбамен тҥскі тамағымыз 
— сҥт қатқан (кейде ішінде еті де болады) кеспе кӛже келе жатады. 
Тҥскі тамақты ішіп, аз-кем тыныстап алғаннан кейін жҧмысқа қайта 
кірісеміз. Тағы да мҧнартқан аспан. «Жжу-жжу»… еткен шалғының, орақтың 
сыбыстары, сыңғырлаған мысық мҧрт астық, бір орыннан жылжымай мӛлиіп 
тҧрып алған кҥннің кӛзі, тызылдаған алақан… кӛз алдың бҧлдырап, басың 
айналады… Кҥн батпай, кеш тҥспей зарықтырады-ау, тағы да. Әбден сілеміз 
қҧрып, титықтап кеп, кҥркемізге жете бере қҧлаймыз. Ымырт кезінде тағы да 
сҥт қатқан кеспе кӛжені алып ӛгіз арба жетеді… 
Апам келіп, орылған жерді саржамен ӛлшеп, кім нормасын қанша 
орындағанын айтады. Сонсоң ӛзі қонаға Нәзира әпкем екеуміздің қасымызда 
қалады. Тҥн салқын. Киімшең кҥйімізде қисая кетіп, ҥйден әкелген ескі кӛрпе 
мен ішік-тондарға оранып, тӛңірегімізді шӛппен қалыңдап қымтанып аламыз. 
Қураған шӛптің арасында ермені болса кӛпке дейін пысқырынып-тҥшкірініп 
жатып ҧйқыға кетеміз. 
Алайда апамның тҥн ҧйқысының тӛрт бӛлініп жататынын мен жақсы 
білем. Кейде ол тҧрып кеткен кезде, ірге жағымнан лап етіп азынап қоя 
берген суықтан тітіркеніп оянам. Кҥркенің сыртынан оның әрі-бері жҥрген 
аяғының дыбысы естіледі. Сәлден кейін қайтып кеп, қараңғыда сипаланып 
шетте жатқан Нәзира әпкемнің ірге жағын қымтап, ортадағы менің ҥстімді 
дҧрыстап жауып, ӛзі ақырын ғана орнына жатады. 
− Апа, неғып тҧрып жҥрсің? — деп сҧраймын мен. 
− Жәй, от кетіп қалмасын деп жҥргенім ғой,- дейді.- Мынау Ырысбек 
деген тҥні бойы темекі тартады, сонан кӛріп балалардың арасынан да темекі 
тартатындар шығып жҥр… Тӛңіректің бәрі қазір от тҥссе лап еткелі 
саңғырлап тҧр емес пе. Ҧйықта, таңертең ерте оятам… 
Апам шынында да ерте оятады. Шығыс жақтан таң қылаң беріп, 
тӛңірек ағара бастаған кезде, барлық кҥркедегілерді аяғынан тік тҧрғызады. 
Бірден тҧрғысы келмей, жылы кҥркеде керіліп-созылып, «әне, міне» деп 
жатып алатындар да бар, апам ондайлармен әздектеп тҧрмайды, қамшымен 

146 
жон арқадан бір тартады. Жӛнді ҧйықтамағандықтан ӛзінің тҥсі суық, 
ызбарлы, ешкімді бетіне қаратпайды. Мҧндайда апамның бетіне қарауға мен 
ӛзім де қорқам. 
Дала ӛте салқын. Жылы кҥркеден шыққан бойда дірдек қағып, 
бҥрсектей жӛнелесің. Жалаң аяғыңды шӛпке қонған ақ қырау шық қарып-
қарып тҥседі. Орақты қолға аласың, жҥзін кӛкаязданған қырау тҧтып қалған. 
Егін оруға кірісесің, жез тҥтіктердей кӛкаязданған сабақтары алақаныңды 
қариды. «Жжу-жжу»… дегізіп шалғышылар бастайды. Мен Нәзира әпкеме 
қараймын, ол шалғысының жҥзін жанып-жанып алады да қҧлаштап кеп 
сілтейді. Ӛзі шалғышылардың ең алдына тҥсіп алады. Әуелгі кҥндерде 
Ырысбек соңынан қуалай тҥсіп, бастырмалатпақ боп біраз әуреленген, ӛкпесі 
ӛшіп, ӛзі ӛліп қала жаздады. 
− Мына қыз ба? Мына қыз жойқын екен,- деді ақырында. Ӛзі Нәзира 
әпкеме қарағыштап, сӛйлескісі кеп бір-екі рет жақын келген. Нәзира әпкем 
теріс қарап мҥлде сӛйлеспей қойды. 
− Ӛзінің кӛзі жаман, тіпті суқаным сҥймейді,- деді кейінірек кҥркеге 
келгенімізде маған. 
Кеше тҥсте демалысқа шығар кезімізде Ырысбек тағы да кеп: 
− Нәзира, қалқам, осы сенің шалғың сиқырлы-ау деймін, кәне ҧстап 
кӛрейінші,- деп, шалғыны емес, Нәзира әпкемнің білегін ҧстаған. 
Нәзира әпкем жылан шағып алғандай қолын тартып алды да, ӛзі кейін 
шегініп, шалғысын қҧлаштай ҧстап, тҧра қалды. 
− Тура орып тҥсірем, кетіңіз аулақ! — деді, қып-қызыл боп тҥтігіп. 
− Қалқам-ау, Нәзира-ау, мен… мен… 
− Мен ешқандай да «қалқаңыз» емеспін сізге. Ендігәрі жақын жуушы 
болмаңыз! 
Нәзира әпкемнің тҥрін кӛріп мен ӛзім де тіксініп қалдым. Ырысбек енді 
бір қадам жақындаса аяйын деп тҧрған жоқ, орып тҥсіруге дайын. 
Ырысбек тайсақтап ӛз жӛніне кетті. Кҥркелерінен Зибаштың оған шаң-
шҧң етіп ҧрысқаны, онан баж ете тҥскені естілді. 

147 
Сірә, Ырысбек бір қойған болу керек. Қасыма Әжібек келе қапты, 
қолында Ырысбектердің шәугімі. 
− Жҥр, бҧлақтан барып су әкелейік,- деді. 
Мен кҥркеге кіріп, ӛзіміздің шәугімді алып шықтым. 
− Нәзира әпкең дҧрыс істеді,- деді былай шыққан соң Әжібек.- Ол 
Ырысбекке сӛйтпесе болмайды, кҥле қараса-ақ бітті, мҥлде иектеп алады. 
− Сен ӛзің оған неге су тасып жҥрсің, ендеше? — дедім мен. 
− Әй, Қанат-ай, баласың ғой әлі, мҧрныңа тҥктің иісі келмейді. Мен 
суды Ырысбек ҥшін тасып жҥр дейсің бе? Жоқ. Зибашқа бола тасимын. 
Сорлыға жаным ашиды. Тҥнде тҥні бойы жылап шықты. 
− Неге? Ырысбек ҧрып па еді? 
− Жо, ҧрып қайтеді оны, онсыз да табанын жалауға дайын тҧрған 
қатынды. 
− Онда неге жылайды? 
− Ырысбек тҥнде бір жаққа кетіп қалды. 
− Қайда? 
− Білмеймін. Не кӛп, жесір келіншектер мен қыздар кӛп емес пе. Соның 
біреуіне кетті де. 
− Қалайша? 
− Тфу! Ӛзің бір ми кеще екенсің ғой… 
− Ал Зибаш ше? 
− Зибаш қайтушы еді, еңіреді де жатты таң атқанша. Әйтеуір қасында 
мен болдым. 
− Сен не істедің? 
− Әрі-бері жалынып жҧбатқан болдым, сӛйтіп арқасынан қҧшақтап 
жатып ҧйықтап қаппын. Ертеңгісін сенің апаңның қамшысы жон арқамды 
тіліп ӛткенде бір-ақ ояндым… Тіпті оңдырмай ҧрыпты, қарашы ӛзің, 

148 
кӛкпеңбек қып тіліп тҥскен. Сен апаңа айтып қойсаңшы, тиыш жҥрген 
адамға ӛйтіп жӛн-жосықсыз ӛзі соқтығып, қожаңдай бермесін. Қазір баяғы 
заман емес, ҧрып-соққанды кӛтеретін. А то ерегестіре берсе, мен бір кҥні 
сіріңкені алам да тартып кеп жіберем астыққа қарай. Сонан кейін не істер 
екен маған. Жҥз жерден соттай берсін, сотыңнан қорқар мен жоқ. 
Біз бҧлақтан су алып қайтып оралғанымызда Ырысбектің домбыраға 
қосылып әндеткен даусы Гҥлсара мен неміс қызы Эмманың кҥркесінен 
естілді. 
Адам тумас Эммадай, 
Кҥміс шашты, ай маңдай, 
Ҥлбіреген тамағы, 
Жаңа піскен алмадай. 
− Ӛй, тилеуин курсун Ирисфек, жохалшы арі! — дейді шарылдай 
сӛйлеген Эмма. 
Эмма — ҧзын бойлы, сары шашты, кӛк кӛзі мӛлдір аспандай тҧп-
тҧнық, жасы жиырма бестердегі неміс қызы. Ӛзінің қазақша сӛйлегені қызық. 
Әжібек оған ылғи бірдеңе деп тиісіп, сӛйлетіп қояды да, оның қазақша 
қарғанып-сіленіп ҧрысқан сӛздеріне ӛзі ішек-сілесі қатып кҥледі. Міне, қазір 
сол Эмма Ырысбекке ҧрсып жатыр екен. 
− Жә, жә, жә… Эммажан, ӛзің тіпті сауырыңа қол тигізбейсің ғой,- 
дейді Ырысбек. Бізді кҥркенің аузынан кӛріп қалған: 
− Әй Әжібек, жҥгірмек, суды бері әкел! — деді дауыстап. 
− Қап, кӛріп қойды-ау, ә,- деді Әжібек ӛкініп, онан соң.- Қазір,- деп 
дауыстады да тасалана бере, шәугімнің қақпағын ашып, ішіне тҥкіріп-тҥкіріп 
қойды.- Кел, Қанат, сен де тҥкір. Тфэй, тфэй, осы суды ішіп, Эммаға жады 
боп қалса екен! 
Шыныменен Әжібектің тҥкіріп берген суының әсері болды ма, 
білмеймін, сол кҥні кешкісін Ырысбек Эмманың кҥркесіне біржола ауысып 
кӛшіп алды да, Гҥлсара басқа әйелдердің қасына кетті. Зибаш шашын жайып 
жіберіп, кӛл-кӛсір жылап, Эмманы қарғап-сілеп қала берді. 
Кешкісін апам келгенде болған оқиғаны естіп, қатты ашуланды. 
Ырысбекпен сӛйлесуге Эмманың кҥркесіне барған. Апамның не айтқанын 

149 
ести алмадым, бірақ Ырысбектің сӛздері анық естілді. 
− Кҥнім, жеңешетай, иманымдай шыным, мына Эммаға мен ӛлердей 
ғашықпын. Бҧрынғымның бәрі бекершілік, бозбалалық екен. Енді, міне қҧдай 
қосқан қосағым, осы, «кҥміс шашты, ай маңдай» болады. Ант етем,- деді 
қарғанып. 
Ертеңіне Әжібектің қуанышында шек жоқ еді. Бетіне қарасаң-ақ болды 
езуін жия алмайды, ыржиып кҥле береді, бет-аузын қисаңдатып, кӛзін қысып 
қояды. 
− Зибаш қалай? — деп сҧрадым мен бір қалт еткенде. 
− Қайтер дейсің екі-ҥш кҥн жылайды-жылайды да қояды ғой. 
− Тҥнде сен қасында болдың ба? 
− Әрине. Жалғыз ӛзі қорқады ғой. 
− Енді сен ҥйленесің бе? 
− Ақымақ, маған әлі тӛрт-бес жылсыз ҥйленуге болмайды ғой. 
− Оған дейін Зибаш тағы біреуге тиіп кетсе қайтесің. 
− Жоқ, енді басында торғайдың миындай миы бар болса тимес. Басына 
тас тиді ғой. Нишауа, ӛзі былай жылағанын қойып, есін жиған соң айтам ғой. 
− Не деп? 
− Менің ер жеткенімді кҥт деп. 
− Әй Қанат, неғып қарап тҧрсың! — деді осы кезде Нәзира әпкем. 
Осымен Әжібек екеуміздің сӛзіміз ҥзілді де жҧмысқа кірістік. 
Бҧл кҥні кешкісін апам, біздің қасымызға қонуға келген жоқ. Орылған 
жерді Бектай есепші кеп ӛлшеді. 
− Апаларыңды ауданға шақыртып кетті,- деді біздің сҧрағымызға. 
Апамнан екі кҥндей еш хабар болмады. Бізде де пәлендей ештеңе бола 
қойған жоқ. Кҥні бойы бел жазбай орақ орамыз, тҥскі дамыл кезінде 
Ырысбек домбырасын қаққылап «Краковякті» ойнайды, Эммаға шығарған 

150 
әндерін айтады, соны тыңдап біраз сейіліп қаламыз, кешкісін қымтанып 
оранып ап, ермен шӛпке тҥшкіріп жатып қатып ҧйықтаймыз. 
Ҥшінші кҥні таңертең оянғанымызда, аспан тҧтасып бҧлттанып кҥн 
жауып тҧр екен. Ауа райы ызғарлы. Жоңғардың шыңдарына қар жауыпты 
кӛздің жауын алып, аппақ боп жарқырап кӛрінеді. 
− Әттегене-ай, енді екі кҥн ашық тҧрғанда мына участокті бітіріп 
кететін едік-ау,- деді Нәзира әпкем. 
Орақ тоқталды. Ешкім кҥркесінен шыққан жоқ, оранып-қымтанып 
қайта жаттық. Ал ҧйықта. Талайдан бергі есесі кетіп жҥрген ҧйқының орнын 
бір толтырдық. Тҥсте ауылдан тамақ келген жоқ. Ҧйқымыз қанған соң 
қарнымыз ашты. Әркім масақ теріп әкеп, ҥгіп, қуырып жеуге кірістік. Ар 
жағына ел қонып кӛңілденген соң Ырысбек ән салды, екі сӛзінің біріне 
Эммасын қосып айтады. 
− Хойшы, уят мес пе,- деп сыңғырлай кҥледі Эмма. Эмма кҥле берді, 
кҥле берді… Бір кезде Ырысбектің: 
− Жә, болды! — деп ақырған даусы естілді. Тӛңірек тым-тырыс тына 
қалды, басқа кҥркелердегі дабыр-дҧбыр сӛздер де пышақ кесті тоқтаған, тек 
Ырысбектің ғана ақырғаны естіледі: — Неменеңе жетісіп кҥле бересің?! Кет 
кәне!.. Кет!.. Кӛрінбе кӛзіме!..- Сәлден кейін Ырысбектің даусы кҥңірене 
шықты.- Ой, дҥние-ай, не боп кеттің?!. Не боп кеттің?!. Жазың қайда 
жадыраған, жарым қайда кҥлмес жалған; қызық қайда — кӛрген тҥстей; 
отырмын мен неге у ішпей? Маңдайыма жазылмаған шынарым-ай, сҧм 
тағдырдың жетегінде кетерміз бе, адасумен, осылай. Ӛрт боп лаулап кҥйіп-
жанып барамын. Қор болдым ғой, қор қылдың ғой, қайтейін-ай, бір кездегі 
асылым ең — арманым… Дҥрия!.. Дҥрия!..- Мҧнан әрі еңіреп жылап 
жібергендей болды. 
Біз, балалар, атып-атып тысқа шықтық, Ырысбек отырған кҥркенің 
аузына келдік топырлап. Эмма боп-боз боп қҧты қашып анадай жерде тҧр, 
дір-дір етеді. Ырысбек кҥркенің ортасында, екі кӛзінен жас тарам-тарам 
ағып, екі қолымен кеудесін жҧлып жеп, уқалап отыр. 
− Кҥйіп барам, ӛртеніп барам, алсаңшы мені, сҧм тағдыр… Неден 
жаздым, неге бҥйтіп қорлайсың… 
Біз, балалар, не істерімізді, не жәрдем етерімізді білмей қарадық та 
тҧрдық. Бір кезде біреу кеп біздерді екіге бӛліп ығыстырып, алға ӛте бастады. 
Дҥрия екен. Мҧның да кӛзі бҧлаудай, сорғалаған жас. Ҧмтылып барып 
Ырысбекті қҧшақтап отыра кетті. Екеуі қҧшақтары айқасқан кҥйде 

151 
сағынысып кӛріскендей бірін-бірі аймалап, басқа дҥниені тегіс ҧмытты… Біз 
бҧрылып ӛзді-ӛздеріміздің кҥркелерімізге кеттік. Кӛлбай керең ӛз кҥркесінің 
аузында тау жаққа қарап отыр екен. Ӛңінде ашу да, ыза да, кҥйіну де 
білінбейді, кеңірейген мең-зең отырыс. 
Со кҥні кешке жақын апам келді. Бҧрынғыдай атпен емес, жаяулап, 
ҥсті-басы су-су боп келді. Ауданнан қайтысымен, ҥйге де кӛп кідірместен 
бізге тартыпты. 
− Ырысбек мазаларыңды алмады ма екен деп, осы екі кҥнде қу 
жанымды шҥберекке тҥйіп жҥрдім,- дейді. 
− Мазалап кӛрсін, бақ еткізіп шалғыны ішіне бір-ақ сҧғып алайын,- деді 
Нәзира әпкем.-Осы мен ҥшің қорыққаныңызды қойыңызшы. Иә, ӛзіңізді 
ауданға жәй шақыртып па? 
Апам шым-шымдай отырып Нәзира әпкеме бар әңгімесін айтып 
шықты. Менің ҧққаным: оны бригадирліктен босатыпты, ӛзіне қатаң сӛгіс 
беріпті. Онан соң: 
− Әлгі Ырысбек керек еді, шақырып келші,- деді маған. 
Мен барып Ырысбекті шақырып келдім. Ырысбек кӛп кҥттірген жоқ, 
кҥркенің ауыз жағына кеп отырды. 
− Иә, тақсыр жеңеше, не бҧйырасыз? 
− Сені бастық ауылға келсін деді. 
− Не шаруасы бар екен? 
− Білмедім. 
− Е, онда кейін ӛзі келгенде айта жатар. 
− Жоқ, Ырысбек қарағым, бҥгін жетсін деді. 
− Менің бҥгін ешқайда барғым келмейді. 
− Ӛте тығыз шаруа бар деп еді. 
− Неге шақырғанын айтыңыз, бәлкім, кӛңіліме қонса жҥріп те кетермін. 

152 
− Ӛкіл екеуінің сӛзіне қарағанда сені бригадир етіп сайламақ. 
− Мына мені ме? 
− Иә, сені. 
Ырысбек ысқырып жіберді. 
− Жоқ, жеңеше, басқасына кӛнсем де онысына кӛне алмаспын. 
Бригадирлігін желкемнің шҧңқыры кӛрсін… Апырай, ә, мына мен, Ырысбек 
бригадирмін… ха-ха-ха… кҥлейін бе, жылайын ба?.. Ха-ха-ха… 
Ырысбек со кҥлген бойда тҧрып кете берді, Кӛлбай кереңнің кҥркесінің 
алдынан ӛтіп бара жатып, кілт тоқтады да: 
− Уа, Кӛлеке, ашуланып, тҧлданып кімді қиратасың. Қой ондайыңды! 
Жҥр, бірге отырып шай ішелік, ағайынбыз ғой,- деді айқайлап сӛйлеп.- Тату 
болайық. Бір қатын ортамызға сыйып жҥрер. Қайта сенің Әпішің бар ғой, ал 
мен байғҧста ондай Әпіш те жоқ. 
Кӛлбай керең танауының астынан бірдеңе деп міңгірледі де, 
Ырысбекке ілесіп, солардың кҥркесіне барып кірді. 
Сытыр-сытыр ақ жауын жауып тҧр. Тӛңірек тҧмшаланып, қараңғылық 
тҥсті. Тау жақтан жеткен алғашқы қардың ызғары бойды тоңазытып, қҧрғақ 
шӛпке тығыла береміз. 
Кҥреңбелдегі астық орылып біткен соң, біз мектеп оқушылары 
жҧмыстан босатылып, оқуымызға қайта кіріскенбіз. Екі дҥркін қар жауған, 
ҥш-тӛрт кҥндей ой-қырдың бәрі алапестеніп жатты да еріп кетті. Ҥлкендер 
жағы: «Кҥздікке жақсы болды»,- десті. Кҥн суытты, тҥнге қарай жер 
тоңданып, арық-шҧңқырлардағы сулардың бетіне қабыршақ мҧз қатып 
қалатын болды. Ертеңгісін мектепке бара жатып, сол жҧқа мҧздардың 
ҥстінде шыны басқандай шытыр-шытыр еткізіп сырғанап ойнаймыз. 
Қырмандағы жҧмыс әлі тоқталған жоқ. Маялап жиналған астық 
баулары шетінен кҥнделікті бастырылып, тӛрт кҥнде бір ӛгіз арбамен 
станцияға жӛнелтіледі. Нәзира әпкем сол арбаның бірінде жҥр. Алпыс 
шақырым станцияға кҥн демей, тҥн демей жҥріп отырып тӛрт кҥнде барып, 
қайтып оралады да ҥйге бір тҥнеп, ертеңіне қайта кетеді. Апам 
бригадирліктен тҥскен соң, Байдалы шалдың орнына қырман жҧмысына 
ауысқан: сонда кҥндіз бір мезгіл астық ҧшырысады да тҥнге қарай кҥзетте 
болады. Тегінде, қырманның тҥнгі кҥзетшісі Кӛлбай керең, ал апам болса 

153 
коммунист ретінде оны бақылап, кезекшілікте жҥреді. 
Бригадирлікке Ырысбек кӛнбей қойғаннан кейін, біраз кҥнге дейін 
ыңғайлы адам табылмай, ақыры Байдалы шалдың ӛзі қайта сайланған. 
«Қайта шапқан жау жаман…» деп, Байдалы шал осы кҥні тіпті қҧтырып 
кетті. Ӛйткені бҥкіл колхозға бір ӛзі қожа, бір ӛзі би. Нҧғыман бҥгінде тӛсек 
тартып ауырып жатыр. Шолақ қол ӛкіл болса оның ҥйінен кетіп, Байдалы 
шалдың ҥйінде тҧрып жҥр. Соны арқалана ма, кім білсін, ешкімді бетіне 
қаратпайды. Бҧрынғы әзілқойлықтың бәрін қойған, ылғи ашулы жҥреді. Кӛзі 
шатынап, ақыра боқтап ҧмтылғанда зәреңді алады. Ӛзі кӛк мауытымен 
тысталған жаңа бӛрік тіктіріп киген, сонысын бір шекесіне қарай шекшитіп 
қойып, ҧртына насыбайды бҧлтита тығып, торы жорғаның ҥстінде бір 
жамбастай қисайып, кӛшенің ортасымен салдыртып ӛткені сән-ақ. 
Әжібек болса оның кӛзіне тҥспеуге тырысып, қашып-пысумен жҥргені. 
«Қап, мына қақпастың дәуірлеуі-ай, ә. Ырысбектің мылтығын сҧрап ап, бір 
кҥні «Қособаның тҥбінде қоса кетті дегейсің» дегізсем бе екен!» — деп 
кіжініп қояды. Бірақ айтарын айтқанмен ӛзі Байдалы шалдың қарасы 
кӛрінгеннен зытып береді. Соңғы кезде біз Әжібекке бҧрынғыдай 
табынуымызды қойғанбыз. Біздің алдымызда беделі онша емес. Анау кҥні 
Кҥреңбелден қайтып келе жатқанымызда жолда ӛзін Зибаш аямай ҧрып 
тастады. Сірә, Әжібек оған: «Мен ер жеткенше кҥт, ӛзім ҥйленем. Саған 
ғашықпын»,- деген болу керек. Ӛзі ішқҧса боп, Ырысбектің қорлығына 
ызаланып, кҥйініп жҥрген келіншек жол бойында қолына тҥскен кӛк 
шыбықпен Әжібекті қуып жҥріп соқты. Ӛзі жҥйрік екен, қаша жӛнелмек 
болған Әжібекті екі аттатпай қуып жетіп: «Жайрағыр, қотыр итім… сен де 
қҧтырайын дедің бе?!. Ендігі қалғаны сенің мазағың екен ғой!..» — деп, 
ызақорлана жылап жҥріп, кӛк шыбықтың астына алған кезде, Әжібектің 
пәре-пәресі шықты. Сонан бері біз Әжібектің кҥшіне шек келтіретін болдық. 
Әйелден таяқ жеген соң-ақ қҧны белгілі ғой. Алайда Әжібектің ӛзі ылғи: 
«Мен оған бәрібір ғашықпын, сондықтан ол ҧрғанда қол да кӛтерген жоқпын, 
қашқан да жоқпын»,- деп ақталады. 
Сабақтан кейін кҥніне бір рет Ырысбектің ҥйіне соғып кетеміз. Ол 
қазір жалғыз ӛзі тҧрады. Жҧмыс атаулының бәрінен бас тартып, ертеңді-кеш 
ҥйінде отырады. Сурет салады. Паспортқа жапсыратын кішкентай суреттерді 
ҥлкейтеді, кәдімгі ақ қағазға әдемілеп бояп салған кезде айнытпайды әсте. 
Ауылдағы шал-кемпірлер Ырысбектің бҧл ӛнеріне ӛлердей тәнті. Соғыста 
қаза болған балаларының кішкентай суреттерін әкеп, жалынып-жалбарынып 
ҥлкейттіріп-ақ жатқандары. Бар дәмділерін Ырысбектің аузына ҧстап, 
жандары қалмайды. Сондықтан Ырысбектің тамағы тоқ, кӛңілді, ыңырсып 
әндетіп отырып сурет ҥлкейтуден жалықпайды. Біз оның салған суреттеріне 
қызығамыз, аузымыздың суы қҧрып мақтап, әңгіме етеміз. 

154 
Кей кҥндері Ырысбек біздің біреумізді жҧмсап, хат жазып жіберіп 
Зибашты, немесе Эмманы шақыртып алады, ҥйін сыпыртып, кір киімдерін 
жуғызып, тамағын жасатады. Кейде екі-ҥш кҥнге дейін ҥйінен жібермей де 
қояды. Зибашты шақырғанда: 
Зибаш-ай, 
Байыңды, қалқам, сыйлашы-ай… – 
деп әндетсе, Эмманы шақырғанда: 
Адам тумас Эммадай, 
Қол-аяғы балғадай… – 
деп әндетеді. 
Зибаш та, Эмма да Ырысбектің қылықтарына ҥйренейін деген. Не айтса 
да кӛнеді. Шақырса тоқтаусыз жетіп келеді де, қуса бҧртаңдасып ашуланған 
боп кете береді. Бірақ ешқайсысы кек тҧтып тҧлданбайды. Бҧлардың ісіне 
ауыл да тегіс ҥйренейін деді. Әуелі кезде сӛкет кӛріп әрқайсысын жеке-жеке 
сӛз ғып, сӛгіп жҥрді де кейін тіпті кӛңіл аударуды қойды. 
Білмеймін, әжемнің сӛзінің қаншалықты жаны барын: «Шешең байғҧс 
тап сол кҥні ӛлетінін сезді ғой… сезді-і…» дейтін аһ ҧра кҥрсініп, омырауын 
жас жуып. Шынында да апам ӛлетінін сезді ме, жоқ па, білмеймін. Оның сол 
кҥнгі жҥріс-тҧрысын есіме алсам, ондай, ӛзінің ӛлетінін сезетіндей ешбір 
оғаш қылығы болмаған сияқты. Ең болмаса, ӛз ажалымен де ӛлген жоқ, 
сондықтан бҥгін ӛлемін-ау деген ой қатеріне қайдан келсін. 
Сол кҥні ертеңгісін мен мектепке кеткенде, ол қырманнан тҥнгі 
кҥзеттен қайтып, кӛрпе-жастықтарды далаға шығарып жайып, киіздерді 
қағып, тҥске дейін ҥйдің ішін әктепті. «Қарағым-ай, ӛзің титықтап шаршап 
жҥргеніңде бекерге әуре болдың ғой»,- деген әжемнің сӛзіне: «Октябрь 
мерекесі кеп қалды, ҥйдің іші таза тҧрсын да»,- депті. Жетінші ноябрьге тӛрт-
ақ кҥн қалған еді. 
Онан соң кӛкемнің және ӛзінің сандықта жатқан бір киер таза 
киімдерін шығарып, тегіс қағып-сілкіп, кҥн кӛзіне арқанға іліп қойыпты. 
− Шамамның келгенінше ондық-мҧндықтарды шығарысып қолқабыс 
етіп жҥргем. Бір қайырылып ҥйге кірсем,- дейді әжем кейінде сол сәтін еске 
алып.- Марқҧм, айнаның алдында бӛртпе шәлісін басына салып, бҥйтіп ӛзіне-
ӛзі тӛніп кеп қарап тҧр екен. Менің кіргенімді де байқаған жоқ. Топырағың 

155 
торқа болғыр, кейде бір кербез тарта қалатын керімсал еді ғой. Е-е, жаратқан, 
жақсыны қҧдай қойсын ба…- Әжем мҧнан әрі кимешегінің ҧшымен кӛзін 
сҥртіп аз-кем жылап алады.- О, жалған-ай, десеңші, мен қақпаста да қҧдай 
сҥйер қылық жоқ қой. Бір кезде со бӛртпе шәлі ҥшін Ықсаным (менің кӛкем) 
екеуін екі кҥн ҥйге жолатпай қуып ем. Екеуі алғаш қосылған жылы қалаға 
базарға барып, сонда Ықсан сатып алып берген екен. Келген соң: «Әже, 
байғазы»,- деп, әлгі бӛртпе шәлісін басына салып, келінім ыздиып алдыма 
келе қапты. Неден сайтаным ҧстай қалғанын білмеймін, әйтеуір аяқ асты ӛз 
теріме ӛзім сыймай тырыса қалғаным. «О, қараңқағыр!..» -деп қолыма тҥскен 
сабаумен тҧра ҧмтылдым, ол кҥнде енеге тура қарайтын келін қайда, тҧра 
қашты. Тіпті безіп кетті. Ықсаным бірдеңе-бірдеңе деп ара тҥскендей 
кҥңкілдейді. Ә, қатынжанды жайрағыр!» — деп сабаумен салдым кеп. Ол да 
шыбын-шіркей боп безді. Содан екеуі менен қорқып екі кҥнге дейін ҥйге 
жолай алмай жҥрді ғой. Нҧрсҧлудың ҥйіне қонып жҥрді… Сонымды кек 
кӛрмеген қос қарашығым… Екі кҥннен кейін екеуі ыржиып кҥліп алдыма кеп 
тҧр. «Әже-ау, неден жаздық, ең болмаса айтып ҧрсаңызшы»,- дейді. Неден 
жазғандарын ӛзім де білмеймін. Ашуымнан да қайтқым келмейді. Сабаумен 
екеуін екі салдым. Қолымның қайратының бар кезі емес пе, байқаймын, 
екеуіне де батып кеткен сияқты. Бірақ сыр бермейді ӛздері, со ыржиып 
кҥлген кейіптері. Бір ауық ашуым тарқап, қыбым қанғандай болды. Міне, сол 
бӛртпе шәліні сонан қайтып менің кӛзіме кӛрсеткен емес. Бір жаққа барса 
ҥйден жасырып алып шығып, сыртта ғана басына салатын. О, ана сыйлаған 
қарғаларым… Енді, міне, екеуінен де айырылып, қу томар боп отырған 
отырыс мынау… Ӛлеріне кӛрінді ме, тап сол кҥні әлгі бӛртпе шәлісін басына 
салып айнаның алдында ӛзіне-ӛзі тӛне қарап тҧр екен. Қазір ойласам, бой 
тҥзегені екен ғой, кҥнімнің… Бір кез мені кӛріп жаман қысылып қалды. 
Балаша қызарып: «Әже-ау, мына бӛртпе шәлі менің енді не теңім. Осыны 
Нәзирашыма берсем қайтеді?» — деді. «Ӛзің біл, қарағым»,- дедім де 
қойдым. Ҥстінен аңдып кіргендей болғаныма ӛзім де қысылып, қайта шығып 
кеттім… Марқҧм, тап сол кҥні ӛлетінін сезді ғой… сезді-і… 
Мен сабақтан шыққан соң ҥйге қайтып келе жатып, арық-
шҧңқырлардың бетіндегі ертеңгісін ӛзім сырғанап ӛткен қабыршақ 
мҧздармен тағы да сырғанай жҥргем. Бір шҧңқырда тҥске қарай жіпсіген 
жҧқа мҧз ойылып кетіп, белуарымнан балшық суға шолп етіп тҥстім де 
кеттім. Басқа балалар ішектері тҥйілгенше кҥліп, сандарын шапақтап 
мазақтап, қыран-топан кҥлкіге батты. Шҧңқырдан сҥметіліп әзер деп 
шықтым. Ҥстім сығып алғандай су болды. Жуырда ғана қолдан сырылған 
шарығым мен мақталы қалың шалбарым шҧңқырдағы судың тең жарымын 
сорып алған сияқты. 
Ҥйге таяй бергенімде апамды кӛріп қорыққанымнан еңіреп жылап 
жібердім. Бірақ апам ҧрысқан да, ҧрған да жоқ. Су киімдерімді дереу 
сыпырып шешіп алды да, кӛкемнің жейдесінен кішірейтіп тіккен жейдені 

156 
кигізді, сӛйтті де: «Шалбарың кепкенше отыр» — деп кӛкемнің жағалы қара 
пальтосына орап отырғызып қойды. Біз ҥшін кӛкемнің ҥйде қалған әрбір 
киімі баға жетпес қасиетті бҧйым еді. «Апа, кӛкемнің пальтосын енді кім 
киеді?» -деп сҧрағым келеді, бірақ сҧрауға батпаймын. Ӛйткені кӛкемді сӛз 
ету жанды жараның аузын тырнаумен бірдей. Ол туралы әрқайсысымыздың 
ішімізде жатқан қҧпия бар, мейлі қара қағаз келсе де жҥрегіміздің тҥбінде 
сӛнбеген ҥміт бар. 
− Сенің оқуыңды тексеріп, қадағалауға да мҧршам болмай кетті. 
Сабағың қалай? — деді әлден уақытта апам. 
− Жақсы,- дедім мен пальтоның жағасына тҧмсығымды тыға тҥсіп 
міңгірлеп. Егер апам: қанша «бесің», қанша «тӛртің», қанша «ҥшің» бар деп, 
қазбалап сҧрай бастаса, әрине, таяқ жейтінім анық. Ӛйткені бҧл тоқсанда 
«ҥштерім» кӛп еді. Сондықтан мҧнан әрі сҧрамаса екен деп қылпылдап 
Жаным шығып отыр. Апам қазбалаған жоқ. 
− Оқуыңды жақсы оқысаңшы, балам,- деді де қойды. Онан соң белін 
тас қып орап, қырманға кетуге жинала бастады. Әжеме: — Мына 
Нҧрсҧлудың ҥйіне бағанағы астықтан бірер шелек кіргізіп беріңіз. Балалары 
ашығып қалмасын,- деді. 
Сӛйтіп, апам тҥс ауа қырманға кеткен, ертеңіне таңертең кҥн шықпай 
жатып есігіміздің алдына аттандап Кӛлбай керең жетті: 
− Ойбай!.. Ойбай!.. Айрылдым Бағиладан! Айрылдым!.. Ойбай!.. 
Біз тӛсегімізден ҧшып-ҧшып тҧрдық. Ҥйге апыр-топыр ауылдың 
қатын-қалаш, кемпір-шалдары толды да кетті. 
Кейіннен Кӛлбай кереңнің ҥлкендерге апамның ӛлімі туралы айтқан 
әңгімесін әлденеше рет естідім: тҥн жарымында қырманға тҧтқиылдан салт 
аттысы бар, арбалысы бар бір топ адам cay ете қалады. Ес жиғызбастан 
Кӛлбай кереңді бір-екеуі кеп бас салады. Апам оқтаулы мылтықты ала сап 
кезене бергенше, біреуі оны сойылмен ҧрып жығады. Кӛлбай кереңнің 
аузына шҥберек тығып, қол-аяғын артына қайырып байлап тастайды. Ӛздері 
арбаларына сықап астық тиеп, аттарына теңгеріп тайып тҧрады. Кӛлбай 
керең таң атқанша байлаулы кҥйінен тырп ете алмай жатады. Тек ертеңгісін 
қырманға бірінші барған Байдалы шал босатады. Менің апам со тҥндегі 
сойыл тигенде қызылға етпеттей қҧлаған жерінде жатыр екен. Барып қозғап 
кӛрсе әлдеқашан жан тәсілім етіпті, сойыл қате тиіп қарақҧсын айырып 
жіберген екен. 

157 
ЕКІНШІ БӚЛІМ. ЗОРЛЫҚ ПЕН ҚОРЛЫҚ 
Әкеден де, шешеден де айырылған жетімдік тақсіретінің аяздай 
қарығанынан ба, сол жылғы қыс айрықша қатал, қытымыр болып еді. Есіме 
алсам, жон арқам кҥні бҥгінге дейін сырқырайды. 
Қар қалың жауды, кейбір жатаған ҥйлерді тӛбесімен бірдей ғып басып 
тастады. Есік алдындағы қар кҥресіндері кішігірім ақ таулар боп жоталанып, 
кҥннен-кҥнге биіктей тҥседі. Ырысбек болса енді бізді жазалаудың тағы бір 
жолын тапты. Бірдеңеден жазып кінәлі боп қалсақ, яки айтқан тілін алмасақ, 
сирағымыздан ҧстап тік кӛтеріп алады да, сол кҥресін қарға басымызды 
тӛмен қаратып шанша салады. Мойны-қойнымыз қарға толып, тҧншыға, 
қашан ӛзі суырып алғанша, аяғымыз кӛкке қарап тыпырлап тҧрғанымыз. Бҧл 
жазаны балалардың бәрінен де кӛп тартқан мен болдым. 
Ырысбек аяқ асты Нәзира әпкеме ҥсті-ҥстіне хат жазатынды шығарды. 
Және ол хаттарын басқа біреуден емес, ылғи менен беретін. Мҧнан ӛткен 
қорлық болсын ба?! Мен, әрине, әуелгі кездері оның бҧл басынғанына 
намыстанып, хаттарын тасуға кӛнбей қиқарланып баққам, екі-ҥш кҥн 
қатарынан Ырысбектің қолына тҥскен жерде кҥресін қарға тӛбемнен 
шаншылып тыпырлап тҧрып жаза тарттым, тіпті тҧншығып ӛліп кете 
жаздаған кездерім де болды. Ақыры ол дегеніне кӛндірді. Кӛнбей қайда 
барам, мені қарға тірідей кӛміп ӛлтіріп тастаса, бҥкіл ауылда Ырысбектің 
қолынан ара тҥсіп қҧтқарып алар бір адам жоқ. Колхоз бастық Нҧғыман 
болса аурулы, тӛсектен тҧрмайды, Кӛлбай керең сонау кҥздегі оқиғадан кейін 
Ырысбек десе жанынан безеді, бас кӛтерер жалғыз Байдалы шал еді, ол да 
Ырысбекпен бірге қалаға бір жолы барып келгеннен кейін, «пәледен бес 
шақырым аулақ» жҥретін болды. Екеуі екі ат-шанамен колхоздың астығын 
сатуға кеткен, тӛрт кҥннен кейін қайтып оралды. Ауылға кіре бере Байдалы 
шал шанасынан қарғып тҥсіп, Ырысбекті бишіктің астына алды-ау дейсің. 
Сыбап боқтап жҥр. 
− Сенен кӛрген қорлығым ба?! Сенің істегенің бе?! Сҥйегімнен етті 
ғой!.. Әй, ӛлдім-ау, әбден…- деп, ызақорланып, жыларман боп жҥр. 
Шықпыртып ҧра тҥседі. Ырысбек болса қалың тонмен басып бҥркелей тҥсіп, 
оның соққысын шыбын шаққан ғҧрлы кӛрер емес, қарқылдап кӛзінен жас 
аққанша кҥледі. Екеуінің шаң-шҧңына бҥкіл ауыл жиналды. Байдалы шал 
тҥтіге тҧрып Ырысбектен кӛрген қорлығын айтты: қалаға жетісімен Ырысбек 
дереу ӛзінің бір қап астығын сатып, ақшасын қалтасына салып апты да, 
шанасын Байдалы шалға тастап, ӛзі ҥшті-кҥйді жоғалыпты, содан дәл 

158 
Байдалы шал қайтқалы тҧрғанда, бір-ақ келген, бір қап бидайдың ақшасынан 
бір тиын жоқ, бәрін араққа салған. 
− Онысын да қойшы,- дейді Байдалы шал.- Бҧл иттің маған қайтар 
жолдағы кӛрсеткенін айтсаңшы. Әй қор қылды-ау, енді қайтейін-ай… Осы 
ауылға осыдан тірі жетермін бе, жоқ па деп шыбын жанымды қу шҥберекке 
тҥйіп, шаққа келдім ғой. Мынау ма? Мынау адам емес, жҧртым-ау!.. Жын ба, 
шайтан ба… әйтеу бірдеңе… 
Онан арғы оқиға былай бопты: қаладан бері ҧзап шыққанша, Ырысбек 
Байдалы шалдың ҧрысқандарының бәрін ҥнсіз мойындап моп-момақам боп 
отырған, бір кезде шанасы тоқтай қалады (алдынғы шанада екен), ӛзі секіріп 
жерге тҥсіп, айдалада омбы қардың ҥстінде билей жӛнеледі. Қолында екі 
басты бәкі, жҥздері жалт-жҧлт еткен, ӛзін-ӛзі әлгі бәкімен ал кеп 
сҧққылайды, қайдағы бір жын-перілердің аттарын атап шақырып, зікір 
салып, кӛзі алақ-жҧлақ етіп қанталап, тҥсі мҥлде адам шошырлық кҥйге 
тҥседі. Содан бір кезде кеп Байдалы шалды алқымға алады, қылғындырып 
бауыздамақ болады. Есі шыққан Байдалы шал: «Әкем, Ырысбек, не болды 
саған?… Садағаң кетейін-ау, не болды? Жазығым не?» — деп жалынады. 
«Әлде қарның ашты ма? Мына менің астымдағы шӛптің арасында қап бар 
еді?..» — деген кезде ғана босатады. Байдалы шал ауылдағыларға базарлық 
деп алып келе жатқан азын-аулақ ішімдігі және жҧмсақ ақ нан, прәндік, 
кәмпит бар қаптың аузын шешіп, соларын жайып салып, ЬІрысбектің 
шеңгелінен әзер қҧтылады. Ырысбек ішімдікті ішіп, жҧмсақ нанды тойғанша 
жеп, жол бойы қызара бӛртіп рақатқа батып келеді… 
− Адам емес мынау… адам емес! — деген Байдалы шал әңгімесін 
тҥңіле аяқтап. Сонан бері Ырысбекті кӛрсе, анадайдан айналып кетеді. 
Бригадир Байдалы шалдың ӛзі сӛйткенде, басқаға не жорық. Амал жоқ, 
Ырысбектің хатын Нәзира әпкеме ӛз қолыммен әкеп ҧсынам. Нәзира әпкем 
хатты алады да, бҥктеуін де ашпастан қақ бӛліп айырып, ошақтағы отқа 
тастайды, сонсоң мені жағымнан шапалақпен тартып-тартып жібереді. 
− Жексҧрын! — дейді кӛзі жасаурап. 
Рас та. Ӛз әпкесіне Ырысбектің хатын тасыған іні жексҧрын емей кім? 
Сӛйтіп, екі оттың ортасында жҥрген жайым бар. 
Әнеу бір кҥні Ырысбектің хатын Нәзира әпкеме ҧсынып тҧрып, шыдай 
алмай еңіреп жылап жібердім. Менің мҥшкіл халімді ҧқты-ау деймін, Нәзира 
әпкем хатты қолына ҧстаған кҥйде мені ертіп Ырысбектің ҥйіне әкелді де, 
кӛзінше қақ айырып тастай салды да, аяғымен таптап езгілей тҧрып: 

159 
− Мен сіздің хатыңызды еш уақытта оқымаймын да, босқа әуре боп 
ендігәрі жазбаңыз,-деді. Ӛз терісіне ӛзі сыймай, ызадан жарылып кетердей 
боп тҥсі бҧзылып, тҥтіге тҧрып айтты. 
Басқа біреу болса мҧндайда Ырысбек кӛзін алақ-жҧлақ еткізіп тап 
беретін, ал Нәзира әпкемнің мына істегенінен қызарақтап кҥле тҧрып: 
− Нәзира қалқам, мен… мен…- деп берген тҧтығып. 
− Анау кезде айтып ем ғой, мен сізге ешқандай да қалқа емеспін деп. 
Аулақ жҥріңіз менен! 
Онан соң мені ертті де, Ырысбектің есігін қатты сарт еткізіп шығып 
кеттік. 
− Енді хат берсе, алма! — деді маған да тҥйіле сӛйлеп.- Ҧратын болса, 
айтып кел ӛзіме, Ырысбек тҧрмақ онан зорғы болса да кӛріп алайын 
әуселесін!.. 
Әрине, Нәзира әпкем шындап ашуланса, кімнен де болса таймайды, 
бірақ заты әйел ғой, оны арқа сҥйеп не мҧратқа жетермін, қаншама жер 
тепсініп, мықтымси сӛйлегенімен, жеме-жемге келгенде Ырысбекке не істей 
қояр дейсің, қҧр сӛз де. 
Кездейсоқ бір жағдай қҧтқармаса, Ырысбектен оңайшылықпен қҧтылу 
жоқ шығар. Кҥзден бері ӛзін военкомат екі рет шақыртты. Армияға алып 
кететін шығар, бҧл қызыл кӛз пәледен сӛйтіп қҧтылатын болармыз деп бҥкіл 
ауыл кҥткен, әсіресе оның қылжағынан ығыр болған қыз-келіншектер мен 
біздер — балалар, шынымен-ақ қуанғанбыз. Бірақ қырсық қылғанда екі 
ретінде де жарамай қайтып келді: «Ӛкпем әлі толық жазылмапты»,-дейді ӛзі. 
Бҥкіл ауылды аяғынан тік тҧрғызып зәре-қҧтымызды ҧшырғанда қҧдай 
қҧрлы, тепсе темір ҥзетін осы пәленің жазылмай жҥрген ол қандай ауру 
екенін тҥсіне алмай дал болды ел. Әйтеу, ауданға жҥрерден екі-ҥш кҥн бҧрын 
екі кӛзі шҥңірейіп, жағы суалып, тҥрі сарғыш тартып, алты ай жаз тӛсек 
тартып ауырған адамдай боп қатты жҥдеп кетеді де, ал қайтып келген соң. 
Зибашты, не Эмманы (ол шақыртқанда, екеуі де тоқтаусыз жетіп келеді) 
шақыртып ап, он шақты кҥндей ҥйінде жатып айран-сҥт ішіп, сорпа ішіп 
қалжаланғаннан кейін, ӛңінің сарғыш тартқаны, кӛзінің шҥңірейгені кетіп, 
қайтадан делебесі қозған бурадай қҧтырынып шыға келеді. Ҥйіндегі ӛзін 
кҥтіп-баққан әйелді (Зибаш болса да, Эмма болса да) қуып тастайды да, басқа 
қыз-келіншектерге хат жазуын қайта бастайды. Ауылдағы жылт еткен қыз-
келіншектен Ырысбектің кӛз салмағаны қалмады. Соңынан бес кҥн тҥседі, он 
кҥн тҥседі, ай бойы тҥседі, ақыры қалайда дегеніне жетіп тынады. Бҥгінде 
Ырысбекке кӛнбегені кемде-кем-ақ шығар. «Бҧл ма, бҧл екі дҥниеде 

160 
кӛгермейді,- дейді тоқсаннан асқан Қуатбек шал басын шайқай отырып.-
«Жылқыға жау тигенде, жабы қҧтырар» деген осы да». Кемпір-шал атаулы 
Ырысбекті қарғап-сілейді, бірақ оған қыңыр ЬІрысбек жоқ, қайта қҧтырына 
тҥсетін сияқты. Енді, міне, Нәзира әпкемнің соңына тҥскеніне де біраз болды. 
Ақыры немен тынарын кім білсін. Әйтеу, осы кез маған оңай тиіп жҥрген 
жоқ. Екі оттың ортасында шыбын жанды шҥберекке тҥйгендей жайым бар. 
Нәзира әпкем Ырысбектің ҥйіне мені жетектеп апарып, оған доңайбат 
жасап кеткен кҥннің ертеңіне кӛшеде Әжібек кездескен. Қасында — Қайрат 
пен Бәтен. 
− Әй, кӛксоққан, бері кел! — деді бҧйырып. 
Бҧрын біздерді екі сӛзінің бірінде: «Әй, жҥгірмек» деп отыратын 
Әжібек биыл қыс: «Әй, кӛксоққан» дегенді шығарған. Мейлі, тіпті жерсоққан 
десе де әлімжеттілігін жасап зәбірлемесе екен де. 
− Ия,- деп мен қасына келдім. 
Басында әкесінен қалған тҥлкі тымақ, ҥстіндегі ескі қара тонының 
белін қайыс белбеумен қынтитып тҧрып буып апты және онысын 
Ырысбектің жейдесінің етегі қҧсатып артына қарай ысырып қойған, 
сондықтан болар, екі жақ етегі жел кеулегендей делдиіп тҧр, аяғында 
ақжҧлықтанған ескі қонышқа қоңыр кӛннен бас салып тігілген дӛрбиген 
ҥлкен етік, оны солидолмен шылқытып майлап апты, ӛзі тіпті мҧнда жоқ, 
жан адамды менсінер емес, паңданып тҧр, маған сонау биіктен, жоғарыдан 
кӛзінің астымен ғана қарайды. Бҧрын бойы менен сәл ғана биіктеу кӛрінуші 
еді, биыл қыс тіпті сыриып ӛсіп кеткен сияқты. Мҧрты біліне бастапты. Бірақ 
Әжібек қанша паңданса да, сидиған арық тҥріне мына киімдері еш 
жараспайды-ақ, ҧсқыны адам кҥлерлік еді, жаздағы Шымырбай шалдың 
бақшасының шетіне ескі-қҧсқы киімдер кигізіп қадап қойған қарақшы 
сияқты қалқиып тҧр. Әттең, бір-екі жас болса да ҥлкендігін білдіріп 
әлімжеттік жасайды, әйтпесе мына тҥрін мысқылдап мазақ етер ем. Ӛзінің 
және бір жаман мінезі: жҧртты мазақ етіп кҥлгенде қҧдай қҧрлы да, ал ӛзіне 
айтылған бір ауыз әзілді кӛтере алмайды, кӛзі аларып шатынап шыға келеді. 
Жарылып қанталап жҥретін астыңғы ернін жалап-жалап қойып, зәреңді 
ҧшыру ҥшін тісін шақырлатып: «Мені мазақ ететіндей сен кімсің-ей, ә?! 
Мҧрныңды бет қып жіберейін бе осы?!» — деп кҥс-кҥс жҧдырығын Тҥйіп 
тӛніп келгенде, әзіл айтпақ тҥгілі, бетіне тура қараудан қаймығасың. Ӛзі 
сенен ҥлкен, қолы ҧзын, тарамыстанған арық болса да, кҥші басым, 
жеңілмеске қорықпасқа шамаң жоқ. Оған қарағанда Қайрат пен Бәтеннің 
киімдері тәуір: бірінің ҥстінде жақында тоқылған жаңа шекпен де, екіншісі 
жҥн сырған кҥпәйке киген, аяқтарында жаңа шарық. Бар дәмділерін апалары 
осылардың аузына ҧстайтын екеуі екі ҥйдің еркесі, жҥздері қызара тершіп, 

161 
ҧрттары томпиып тҧр. 
− Кӛксоққан, Жӛкеңді ғой ҧмытып жҥрсің,- деді Әжібек бірден кіжіне 
сӛйлеп. Әрине, «Жӛкең» деп тҧрғаны ӛзі, ал енді оны менің қалай ҧмытып 
жҥргенімді тҥсінсем бҧйырмасын. 
− Ҥйіңде артық-тҧртық қҧрт-ірімшік болса, осыны Әжекең ауыз 
тисінші деп алып шығу ғой ойыңа да келмейді,- деп, біраз кінә артып, сӛгіп 
алды. Мына ӛзіңдей Бәтенді қарашы, міне, апасының жеті қатқа тыққан 
қҧртынан маған ҧрлап әкелді. 
Енді байқадым, ҥшеуінің де ҧрттары томпаңдап, қҧрт сорып тҧр екен. 
− Мен кеше тура жарты таба нанды бір-ақ ҧрлап әкелгем,- деді осы 
тҧста Қайрат та шыдай алмай. 
− Иә. Мына Қайрат сӛйтті. Маладес! — деді Әжібек оны иығынан 
қағып.- Ал сен ғой… 
− Әй, осыны қойшы, сараңды. Бҧлар ӛздері тҧқым-тҧғиянымен тегіс 
сараңдар емес пе. Негізіне тартпай тҧрсын ба,- деп, Бәтен аузындағы 
тҥкірігін шашырата кеп, қҧйрығымнан бір тепті. 
Әншейінде бетіме тура қараудан қорқатын мына жаманның мына 
қҧтырғаны қанымды қайнатып-ақ жіберді. Тіпті жеке ӛз басымды, мейлі, не 
десе о десін, ал енді бҥкіл тҧқым-тҧғиянымды сараң дегені жаныма батып-ақ 
кетті. Ыза буып Бәтенге тҧра ҧмтылғам, Қайрат аяғын тӛсей қойған екен, 
соған шалынысып барып омбы қарға оңқа-шоңқа қҧладым. Ҥшеуі мәз боп 
кҥлсін. Ҧшып тҧрып қайта ҧмтылғанымша, Бәтен сақылдай кҥліп Әжібектің 
тасасына тығылды. 
− Сараңдардың тҧқымы, ха-ха-ха…- деп мені онан әрмен мазақтай 
тҥсіп тілін шығарады. Әжібекті арқаланып тҧрғаны. 
Кӛзім жасаурап, мысым қҧрып мен тҧрмын. 
− Жә, қалжындастыңдар ғой, жетеді енді,- деді Әжібек менің қыстығып 
жыларман боп тҧрған тҥріме қарап. 
− Сен. Бәтен, оныңды қой. Қанат сараң емес. Солай ғой, Қанат, ә? Тек 
бҧ дҥниеде менің бар-жоғым ойына келмеген ғой. Жарайды, ол кемшілігін 
ендігі жерде тҥзете жатар. Солай ма, Қанат?! 

162 
Мен ҥндей қоймағам. 
− Кӛксоққан-ау, сенің маған бергенің далаға кетпейді ғой, әлі қиын-
қыстау кҥн туғанда, панаң болам ғой. Жә, ендігісін ӛзің білерсің. Онша 
санасыз емессің ғой…- Онан соң ол менің ақ киізбен ҧлтарылған қара 
шарығыма, әр жерінен тесіктерінен тауық шоқығандай боп жҥндері шоқ-шоқ 
боп шығып тҧрған сары жарғақ тоныма кӛз тоқтата тҧрып: — Әй, сенің кӛкең 
мен апаң екеуінің бірге тҥскен суреті бар ма? — деп сҧрады. 
− Бар. 
− Бар болса сен соны тез арада Ырысбекке жеткізіп бер. 
− Мен ол суретті ала алмаймын, ол Нәзира әпкемнің альбомына 
жапсырылған,- дедім. 
− Сонда немене, Нәзира әпкеңнің альбомы адамның қолы жетпес жерде 
ме? 
− Ҥлкен сандықтың ішінде. 
− Аш сол сандықты…- Әжібек тісінің арасынан сыздықтата тҥкіріп 
қойды.- Обшым, ҧзын сӛздің қысқасы, кӛкең мен апаңның суретін ҧрлап 
әкелетін бол. 
− Әкеле алмаймын. Қиында жатыр дедім ғой. 
− Әй, ақымақ, Ырысбек оны ҥлкейткісі келіп отырса, бҧл қиында 
жатыр деп бәлденеді ғой. Бар, ӛлтіріл, қайтсең де сол суретті әкелетін бол. 
Бҧл саған жауынгерлік тапсырма. Әкелмесең сонда болсын! Бар! — деп, ол 
сӛз соңында май қҧйрығымнан ақырындап қана бір тепті. Мен кете бергем. 
− Әй, кӛксоққан,- деді ол бірдеңе есіне тҥскендей желкемнен тартып 
қайыра бҧрып.-Шарығыңнан су ӛтіп жҥрген жоқ па? 
− Қар еріген кезде ӛтеді. 
− Онда былай істе. Менің жан адамға кӛрсетпей, тығып жҥрген бір 
шелек солидолым бар, анда-санда кеп анау шарығыңның ҧлтарма тігістеріне, 
табаныңа жағып алып жҥр, сонда су ӛтпейді,- деді қамқорлық білдіріп. 
− Солидолды киізге жағуға бола ма? 

163 
− Неге болмайды?! Вот ақымақ. Сен әуелі жағып кӛрсеңші. Міне, мен 
етігімді майлап алып ем, су дегенің сынапша сырғып, ішіне тҥк ӛтпейді. 
Қазір мына Бәтен мен Қайратқа да жаққызам.- Әжібек тағы да тісінің 
арасынан сыздықтата шырт тҥкіріп қойды. 
− Пажалыста, кҥнде жағып тҧрам десең де сенен аямаймын. Ал енді бар 
ҥйіңе, бәлденбей әлгі суретті бҥгін-ертең әкеп беретін бол. 
− Мақҧл. 
Шынында да, ҥлкейтемін деп Ырысбектің ӛзі сҧратып отырса, одан 
неге бәлденіп, тартыншақтауым керек. Ауылдағы талай ҥйдің тӛрінен 
Ырысбек ҥлкейтіп берген суреттерді кӛріп қатты қызығатынмын. «Шіркін, 
кӛкем мен апамның суретін ӛстіп ҥлкейтіп тӛрге іліп қойса»,- деп 
армандайтынмын. Сӛйтіп, келесі кҥні-ақ Нәзира әпкемнің альбомындағы 
кӛкем мен апамның суретін алып, Әжібекке ілесіп Ырысбекке ӛз қолымнан 
апарып бердім. 
Ырысбек шертіп отырған домбырасын тастай бере, суретті бір 
жақындатып, бір алыстатып, одан терезенің жарығына қарай теріс қаратып 
ҧстап қарап шықты да: 
− Ҥлкейтуге қолайлы, жақсы екен,- деді. 
Осы сезін естіп мен қуанып қалдым. 
Ырысбек енді маған қарады да, одан қайта суретке қарады: 
− Қанат, тоқташы,- деді. Сӛйтті де суретке бір, маған бір тағы да кезек-
кезек қарай отырып: 
− О, кӛкесінен айнымай қалған жарығым, тіпті аузынан тҥскендей 
ҧқсауын қарашы,- деп, мені қҧшағына алып қысып-қысып қойды. Әлгі мені 
ҧстап алған жерде тӛбемнен қарға шаншып қорлық кӛрсететін мінезінен із 
жоқ, аяқ асты мен дегенде ет жҥрегі езіле қапты. Оған деген шексіз ыза-
ӛкпеден бе, әлде оның мҥсіркей қалғанына қорланғаным ба, әйтеу, екі бетім 
дуылдап, кӛзім жасаурап, ҥндей алмай булығып шығып кеттім. 
− Әй, Қанат, тоқта! 
Әжібек соңымнан ілесе шыққан екен. Қуып жетіп, желкелігімнен 
тартып тоқтатты да: 

164 
− Сен суретті жоғалады екен деп қорықпа. Ырысбек, ол — сӛздің 
адамы, айтса болды, орындайды,- деді мені жҧбата сӛйлеп. Онан соң менімен 
қатарласа жҥріп, ӛз ҥйінің тҧсына жеткенде: — Жҥр біздікіне, мына 
шарығыңды майлап ал,- деді. 
Шынында да, май су ӛткізбейді ғой, майласам майлап алайыншы деген 
ой келді маған да, Әжібектің ҥйі — ауыз ҥй, тҥп ҥйден тҧратын аласа ғана 
ескі кірпіш там. Әжібек жалғыз ӛзі ғана тҧрады. Тҧрады деген тек аты ғана, 
әйтпесе Әжібек ауыл ҥй арасы ағайын-туғандарын аралап, әркімдікіне бір 
қонып жҥреді. Соңғы кезде кӛбіне Ырысбектің ҥйінен шықпайтын. Шешесі 
ӛлген екі жылдан бері ҥйдің кҥйі мҥлде кетіп-ақ қалған. Кӛктем, кҥз 
тӛбесінен су ӛтіп, іші ҥнемі сыз тартып, кӛгерген иіс тҧсынан ӛткен адамның 
жҥрегін айнытады. Алайда Әжібек мҧның бәрін уақытша дейді. Әке-
шешесінен қалған азын-аулақ дҥние-мҥліктерін анда-санда далаға шығарып 
қағып-сілкіп, онан соң қайтадан буып-тҥйіп қояды. Балаларды 
ҧйымдастырып ҥй ішін сыпыртып, жинастырып, қыс кезінде кҥніне бір 
уақыт от жағады. Ӛзі: «Әлі он сегізге толып, ҥйленетін кезімде бәрі керек 
болады ғой»,-дейді. Дәл қашан және кімге ҥйленетінін әзірге ӛзі де білмейді. 
Осы кҥні бҧрынғыдай: «Зибашқа ҥйленем»,- дегенін қойған. «Жас қыздардың 
біреуі ер жетер оған дейін»,- дейді. 
Қазір ҥйінің мҧржасынан будақтап тҥтін шығып жатыр. 
− Ҥйде Қайрат пен Бәтен бар, деді. 
Біз кіргенде, кӛгерген иіс пен тҥтін сасыған ҥйдің ішінде Қайрат пен 
Бәтен қарамай толы ҥлкен шелекті орталарына қойып, шарықтарын 
шылқытып майлап отыр екен. Кішкене қазанда сақылдап бірдеңе қайнап 
жатыр, оның да тәтті бір иісі білінеді, кәдімгі жас сорпаның иісі. 
− Маладестер! Енді сендердің шарықтарыңнан су ӛтіп кӛрсін! — деп 
мақтап қойды Әжібек.- Кәне, Қанат, сен де майлап ал шарығыңды. 
Әлгі екеуінің қатарына отыра қап мен де шарығымды майлауға 
кірістім. Ал Әжібек болса қолына кәкпір алып, қазандағы қайнап жатқан 
жҧдырықтай кесек етті шығарып пышақпен шетінен кесіп жеп кӛрді де, қайта 
салды. Біз ҥшеуміз шарықтарымызды қоя сала, сілекейлеріміз шҧбырып 
оның аузына қарай қалған екенбіз. 
− Әлі піспепті,- деді аузындағысын малжаңдай тҧрып. Онан соң біздің 
телміре қалғанымызды ҧнатпай: 
− Әй, кӛксоққандар, болыңдар енді,- деді әмірлі ҥнмен: — Бҥгінше 
мына ет әбден піссін. Ӛзі кәрі малдың еті ме, немене, әлі тастай қатты. Ал 

165 
сендер шарықтарыңды майлап алыңдар да, қайқайыңдар ҥйлеріңе. Ертең 
сендерге бір-бір жапырақ алып қоям. Ҥйлерің бар, аш емессіңдер ғой, ауыз 
тисеңдер де жетер. 
Біз шарықтарымызды шылқыта майлап ҥйден шықтық. Ә деп 
табалдырықтан аттағаннан бастап-ақ ҥшеуміздің бірінен-бірі кҥлкілі аюдың 
табанындай іздеріміз ақ қардың бетінде аймандай боп баттиып-баттиып 
қалды. Біраз жҥріп барып қайырылып қарағанбыз, іздеріміз тура бір қора қой 
шҧбырып ӛткендей қап-қара ала боп жосыла тҥсіпті. Қалай болар екен деп 
шарықтарымызбен еріген қарды оңды-солды ойқастай кешіп кӛргенбіз, 
майдың аты май ғой, шіркін, бҧрын шарығымыздың ҧлтарма тігістеріне 
жабыса кететін жентек қар енді тіпті жҧғысар емес. 
− Қазір мына шарығымызбен су кешсек те ӛте қоймас. 
− Кешіп кӛрер ме еді ӛзі?! 
− Қай жерде су бар? 
Ары-бері омбы қарды ойқастай кешіп іздестіріп кӛріп едік, бірақ 
қыстың кҥні су қайдан табылсын, шҧңқырлар мен арықтар тегіс қалың қар 
астында қатып жатыр. Ӛстіп мәз боп келе жатқанымызда, тас қойма жақтан 
торы жорғамен қҧйғытып шыға келген Байдалы шал біздің ізімізді кесіп ӛте 
бере, кілт атының басын тартып қайырыла бҧрылды, ақ қарға тҥскен ізімізге, 
онан біздің шарықтарымызға қарады да: 
− Әй, иттің кҥшіктері, мына қара майды қайдан алдыңдар? Кәне, 
жандарыңның барында айтыңдар?! — деп, ақыра қамшы сілтеп, торы 
жорғамен ҥшеумізді де тапап ӛте жаздап тӛніп келгенде, есіміз шыққан біз 
зәре-қҧтымыз ҧшып, бір-бірімізге тығыла ҧйлығып тҧрып қалыппыз. 
− Қайдан алдыңдар деймін?! 
Дойыр қамшы ҥшеумізді қоса-қабаттап бір осып ӛткен. Ҥшеуміз де 
шар-шар ете қалдық. 
− Қайдан алдыңдар? 
Дойыр қамшы басымызға қайырыла тӛнген. 
− Әжібе-е-ек…- деді бақыра жылаған Бәтен. 
− Ә, шақша бас ит!.. 

166 
Торы жорғаға борбайлата қамшыны басқан Байдалы шал енді бізді 
тастай бере Әжібектің ҥйіне қарай шапты. Енді байқадық, бҧ кезде Әжібек те 
қҧстай ҧшып Ырысбектің ҥйіне жетіп қапты. Байдалы шал қалың қарға аты 
омбылап жете алмай қалды. Жер сабалап, кӛшені басына кӛтере боқтануда. 
Атынан тҥсіп, Әжібектің есігінің алдынан әлгіндегі қара май толы шелекті 
кӛтеріп алды. Сірә, Әжібек қашып бара жатып сыртқа, есігінің алдына 
шығарып тастап кетсе керек. 
− Ә, шақша бас ит, осыдан қолыма бір тҥсерсің. Сен итті кӛзіңе кӛк 
шыбынды ҥймелетіп тҧрып айдатпасам ба, әлі!.. 
Соның арасында айқай-шуға жиналып қалған жҧртқа: 
− Кӛктемде егіс кезінде қҧрал-сайман майлауға деп Мытыстан3 барып, 
бір тоқты беріп әзер деп сҧрап әкелгенімді қайтейін. Әнеу бір кҥні аяқ асты 
ҧшты-кҥйлі жоғалып кеткені. Апырмай, бҧ қара май сонша кімге қажет 
болды екен деп таң қалып ем. Сӛйтсем, мына шақша бастан келген екен ғой. 
Бҧ неткен қаскҥнем-ей, а?! Колхоздың қара майын ҧрлап… Сотқа 
тартылғалы жҥр ғой, ол ит… 
Бір кезде кӛзі бізге тҥсіп кеткен: — Әжібекке ерсеңдер кӛгерерсіңдер, 
о, жетесіз немелер, ҥшеуіңді де сойып салайын ба осы! — деп тап бергенде, 
ҥшеуміз ҥш жаққа безіп кеттік… 
Баланың қорқынышы ҧзаққа созылған ба?! Артынша-ақ қызу ойынға 
кірістік те, Әжібекті де, оның қара майын да, Байдалы шалды да мҥлде естен 
шығарып, қыстың май тоңғысыз жайма-шуақ кҥні батқанша, жентектелген 
қардан аққала тҧрғызып, одан екі жаққа бӛлініп қармен атысып ойнап, әбден 
қызыққа баттық. Сӛйтіп, ҥсті-басымыздың малмандай су болғанын да, 
шарықтарымыздан шылқып су ӛткенін де аңғармаппыз. Кешкісін ҥйге кеп 
шешінген кезімде, ҥсті-басымды ҧстап кӛрген әжем: 
− Қҧлыным-ау, осынша су болғанша ойнағансың ба? — деді ренжіп. 
Жҧмыстан шаршап қайтқан Нәзира әпкем шай ішіп отыр екен, ҥндеген жоқ. 
Мен кән пештің ҧзына ҥстіне киімдерімді жайып, шарығымды қызуы молдау 
ошақтың желке тҧсына кептіруге қойдым. Әлден соң ҥйдің ішін қолқаны 
қапқан қоңырсық иіс алып кетті. 
− Бҧ неғылған иіс? — деп, Нәзира әпкем ҧшып тҧрып барып ошақтың 
ҥстіңгі жағына ҥңілді. Дәл бір ӛлген мысықты ҧстағандай менің әуелі бір 
шарығымды қонышынан шымши кӛтеріп шамның жарығына әкеп тыжырына 
тҧрып қарады да, онан соң екінші шарығымды әкеп және қарады, екеуінің де 
сыртындағы сыланған қара май еріп, тамшылап тҧр. 

167 
− Әй Қамат, мынауың не? 
Мен ҥндегем жоқ. Ҥйдің бҧрышындағы ескі тонға орана тҥсіп, 
жантайып жата бердім. 
− Әй, мынауың не деймін? — деп ақырып жіберген Нәзира әпкем. Мен 
селк ете тҥстім.- О заман да, бҧ заман киізге қара май жаққан деген не 
сҧмдық?! 
Шарықтарымды ҥстіме қарай лақтырып жіберді. 
− Ӛлтірейін бе осы, а?! Сендей ақымақтың барыңнан жоғың! — деп, 
маған қарай тап берген. 
Әжем ҧмтылып кеп арамызға тҧра қалды. 
− Жә, жә…- деді сабырлы ҥнмен. 
− Әже-ау, бҧл ақымақты неге қорғайсың?! Соп-сомадай боп істеп 
жҥргені мынау?! 
Нәзира әпкем кҥйініп барып отыра кетті. 
− Елдің мҧндай баласы мынадай қиындықта бір жағына сҥйеу боп жҥр, 
ал бҧл болса со кҥйі ми кеще, ақымақ… Әй, енді мынау киіз аяқ киімді қалай 
кептіресің?! 
Мен әпкем қандай ауыр сӛз айтса да, ҥнсіз мойындап жата бердім. 
Киізді майлап жҥрген адам — кеще десе кеще, ақымақ десе ақымақ қой. 
* * * 
Қыс ортасында Мҧқан ағайымыз әскерге алынып, мектебіміз жарты 
айдай жабылып қалған. «Бҧл қиын болды ғой, балалар оқудан қол ҥзіп 
қалатын болды-ау?! — деп мазасызданған ата-аналар ауылдың бас кӛтерері 
деп Байдалы шалға барған екен. Нҧғыман ауырғалы, колхоздың кеңсесіне 
талтақтап кіріп, қоқырайып барып тӛрдегі бастықтың орнына шірене отырып 
жҥрген Байдалы шал әлгі келген ата-аналарға жат та кеп ҧрсыпты: «Әй, 
ӛздерің қалай ойлайсыңдар осы?! Мына қақаған қыста мҧғалім табуды 
ойыншық кӛресіңдер ме? Ол жаңа келетін мҧғалімге ҥй керек емес пе? Отын-
су керек емес пе? Ал оның бәрін мен қайдан табам?!. Жә, басты 
қатырмаңдар!» — деп, қуып шығыпты. 

168 
Осыны естігенде, тӛсек тартып жатқан Нҧғыман қатты ренжіген 
кӛрінеді. Байдалыны ҥйіне шақыртқан екен, әншейінде Нҧғыманның атын 
естігенде мӛнтең қағатын шал бҧл жолы тіпті пысқырмапты да, «қолым 
тимейді» деп бармай қойыпты. Байдалы шалдың мына қылығын естігенде, 
ҥлкендер жағасын ҧстады: «Қҧлан қҧдыққа қҧласа, қҧрбақа қҧлағына ойнақ 
салар» деген осы екен-ау,- десті. Нҧғыман кім еді? Байдалы кім?.. Кҥні кеше 
колхоздастыру кезінде бҥкіл бір болыстың елін аузына қаратып, соңына 
ерткен, орақ тілді, от ауызды, бетіне жан қаратпаған жігіттің сҧлтаны еді ғой 
Нҧғыман. Әттең, абайсызда тап жауларының қолына тҥсіп, мертігіп қор боп 
қалды. Ал Байдалы болса әркімнің шӛре-шӛресінде жҥрген, қолға су қҧюдан 
аспаған сорлы жан еді. Енді, міне, бҥгінде кісімсіп бҧл да ел басқарып жҥр. 
Мына қараң ӛшкір соғыстың кесапаты да. Әйтпесе ер-азамат тҥгел тҧрса, 
Байдалыға қарап қалар кҥн туар ма еді, сірә да?! 
Әжібек болса ӛзіне қарайлас біздерді — балаларды жиып алып, біз 
арқылы ата-аналарымызды табалап бір рақаттанып қалды. 
− Ал Байдалыға бағынып бір жетістіңдер-ау, а! Еріңдер сол қақбастың 
соңынан, тҧпа-тура социализмнің тӛрінен бір-ақ шығарсын,- деп кекетті 
барлығымыздың тӛбемізден қарай тҧрып.- Талай айттым ғой осы, ол Байдалы 
деген байдың қҧйыршығы боп келген адам, одан басалқалық шықпайды деп. 
Әй, енді не дейін бҧл елге, шын сӛзімді қор қылады. Баласынады. Ӛзіміздің 
әлгі боқмҧрын Әжібек емес пе, осыны қойшы, адам болмайды дейді. Ал 
сонда сенген Байдалысының тҥрі анау ма?! — Әжібек Байдалы шалға да, 
оған бағынып жҥрген бҥкіл ауылға да ызалы еді. Сол ызасын қазір біздердің 
кӛзімізді шҧқығандай бетімізге басып айтып тҧр. Біз болсақ ҥнсіз мойындап 
тҧрмыз. Шынында да, Әжібектің ақылындай ақыл кейбір ҥлкендерде жоқ-ау 
дейміз. 
− Ал, кӛксоққандар, оқудан қалған обалдарың бірінші Гитлерге де, 
екінші Байдалыға,-деді Әжібек сӛзін тҥйіндеп.- Қайта бір есептен осы соғыс 
біткенше, бастарыңды қатырып оқымағандарың да дҧрыс. «Зат есім» «Сын 
есім»… тағы қай есім еді, әлгі… 
− «Сан есім»… 
− Иә, иә, сол толып жатқан есімдермен бас қатырғанша, пайдалы бір 
тірлік істеу керек қой. Оқуды соғыс біткеннен кейін оқып алсақ та жетеді. 
Ӛзім соғыс біткен кҥннің ертеңіне-ақ станциядағы нағашымдікіне барып, 
тҧп-тура милицияның оқуын оқимын. Кӛкелеріңді сонда танытамын әлі. Әй, 
сонда әсіресе мына Байдалы қақбасты алдыма салып, іші кепкен сиырдай ғып 
бір тырқыратармын-ау. Бҥкіл елдің алдында табанымды жалайтын болады… 

169 
Осы кезде ҥйінен шыққан Ырысбек дауыстап Әжібекті шақырған. 
− А! Жолдас бас қолбасшы! 
− Бері кел деймін,- деді Ырысбек. 
− Қазір,- деп, Әжібек дедектей жӛнелді. Кетіп бара жатып: — Мына 
әскерлерді қайтем? -деп сҧраған. 
− Кҥте тҧрсын! — деді Ырысбек. 
− Әй, тырп етпей кҥте тҧрыңдар! — деді Әжібек бізге қайырыла 
бҧрылып. 
Біз сол тобымызды жазбаған кҥйде кҥтіп тҧрдық та, Әжібек 
Ырысбектің жарлығын тыңдап қайтып оралды. Келе бәрімізге одырая ӛктем 
қарап: 
− Ал, кӛксоққан әскерлер, бас қолбасшы біздерге ҧрсып тҧр,- деп 
бастады сӛзін.- Соңғы кезде сендердің не оқыған оқуларың жоқ, не бітірген 
істерің жоқ, тағы да беттеріңмен кетіп бара жатырсыңдар. Серкесі жоқ мал 
қҧсап барасыңдар. Оларың жарамайды. Жаңа Ырысбек те соны айтты. 
Шҥкіршілік, бастайтын серкелерің бар. Ол — мына менмін,- осы тҧста 
балалардың бірі шиқылдай кҥлген, Әжібек кӛзін аларта: — Кәне, о кім кҥліп 
тҧрған? Кӛк желкеңді қиып жіберейін осы! — деген тҥтіге жекіп. Кҥлкі сап 
тыйылды.- Жаңа бас қолбасшы екеуміз ақылдаса кеп, сендерді қыс кезіндегі 
еңбекке тәрбиелейтін болдық. Анда-санда таудан отын шабуға барып 
тҧрамыз. Бҧл — бізге әскери тапсырма! — деді сӛзін шегелеп, онан соң тау 
жаққа кӛз сала тҧрып: — Әне, Ешкіӛлместің кҥнгейіндегі бҧйралана ҧйысып 
жатқан қалың тобылғы мен қарағанды кӛрдіңдер ғой, содан отын шабамыз. 
Мынадай қыста салпақтап қҧр ойнай бергенше, бір уақ отын шауып 
шешелеріңді қуантсаңдаршы. «Қарағым адам боп қапты»,- деп, тӛбесі кӛкке 
жетеді ғой,- деген. 
− Ой, біздің ҥйде отын кӛп, атам кеше бір шана ағаш отын тҥсірді. 
− Біздің ҥйдің отыны да қысқа жетеді. 
− Мен бармаймын. 
− Мен де бармаймын,- деп, балалар жан-жақтан дабырлай бастаған. 
Әжібек дӛрпиген кӛн етігімен жерді (қатты қарды) теуіп қалды. 

170 
− Бәрің де барасыңдар! — деді ақырып.- Сендер немене, тәртіпті 
ҧмытқансыңдар ма? Мҧны мен әскери бҧйрық деп тҧрмын ғой. Кәне, осыдан 
біреуің бас тартып қиқалақтап кӛріңдерші, әкелеріңді де, шешелеріңді де 
танытып жіберейін. Әне, бас қолбасшы Ырысекеңнің ӛзі тҧр ғой! 
Біз, балалар, жым болдық. Дәл қазір Әжібек анадай тҧрған Ырысбекті 
арқаланып, қайсымызды болса да қарсылық етсек, итше тепкілеп жіберетіні 
анық еді. 
− Ал барыңдар, ҥйлеріңнен кетпендеріңді және отын буатын екі жіптен 
алып шығыңдар! 
− Екі жіп неге керек? 
− Неге керек екенін барған соң кӛресің. Отынды шабамыз да буып-
буып таудан домалатамыз да жібереміз, ешқайсыңның жаның қиналмайды, 
кӛксоққандар! Егер осыдан біреуің бармай қалып кӛр, мына жҧдырық соның 
тӛбесінде ӛтеді,- деп, кҥс-кҥс арық жҧдырығын кӛрсетті. 
Ҥйге кеп, барлық балалар боп таудың кҥнгейінен тобылғы 
шабатынымызды айтып, белімізге жіптерімізді буынып, қолымызға 
кетпендерімізді ҧстап, сәлден кейін кӛше ортасына топырлай жиналдық. Дәу 
кетпенді әзер деп кӛтеріп ҥйден шығып бара жатқанымда, әжем: 
− Қҧлыным-ау, шамаң келмейді ғой,- деген. 
− Келеді. Балалардың бәрі де бара жатыр,- дедім. Шынын айтқанда, 
кӛбімізге мына қыста тауға шығып отын шабу — ең қызық ойын сияқты 
кӛрінді. Ҥлкендер болса балалардың аяқ асты мына қылығына қапелімде не 
дерлерін білмегендей, не қоштап мақтап кете алмай, не қойыңдар деп тыйып 
тастай алмай аң-таң. Әрине, қыс ішінде бір уыс отынның ӛзін ҥнем кӛріп 
отырғанда, баласының «отын шауып әкелем» деп ӛз тарапынан суырылып 
шыққан тірлігі кімді де қуантатыны сӛзсіз, тек бірдеңеге ҧрынып қалмай, 
қайырымен болсын дейді де… 
Әжібек бастап, ауылдың жоғары жағына қарай шҧбырып жҥріп кеттік. 
Алып алма ағаштың тҧсына жеткенбіз, бҧтақтары сойдиып-сойдиып 
жалаңаштанып тҧр екен. Ҧшар басындағы бҧтақтарында бҥрісіп-бҥрісіп 
қатып-семіп қалған қоңырқай алмалары кӛрінеді, тӛменгі бҧтақтарында 
байланған шҥберектер жалбырайды. Бізге мына қыста сол қатып-семген 
алмаларының ӛзі уылжып тҧрғандай, аузымыздан сілекейіміз ағып қызыға 
қарағанбыз. 

171 
− Бҧтақтарына шығып сілкиік, бәлкім, анау алмалары тҥсер,- деді 
балалардың бірі. Осы сӛз қамшы болды ма, Әжібек жолымыздан сәл 
қиғаштау болса да бҧрылып алып, алма ағашқа қарай тартты. 
Алып алма ағашқа жақындай бергенбіз, тӛңірегі ойқастаған қалың із 
екен, шашылған қҧстың қауырсыны, жҥн-жҧрқа. 
− Биыл тҥлкі қалың ғой, тҥлкінің іздері шығар? — деген Бәтен. 
− Мҥмкін, алма ағаштың тҥбіндегі ҥңгірге тҥлкі жатып жҥрген шығар. 
Қазір ҧстап алсақ қандай қызық болар еді,- деген Қайрат. 
− Жо, бҧл із тҥлкінікі емес,- деді ізге ҥңіле қараған Санат.- Тҥлкі қарға 
бҥйтіп батпайды. 
− Онда қасқырдың ізі шығар? 
− Жо, қасқыр да емес. Бҧл — иттің ізі. 
− Қазір не болса да кӛреміз енді,- деді алда келе жатқан Әжібек.- Әне, 
ҥңгірден қарайып бірдеңенің басы қылтияды. Кетпендеріңді оңтайлап 
ҧстаңдар! 
Осы кезде алып алма ағаштың тҥбіндегі ҥңгірден Қарақаншық атып 
шықты, кӛздері қып-қызыл боп қанталап, тістерін сақылдата ырылдап, айбат 
шегіп бізге қарсы жҥрген. Аппақ қардың ҥстінде ӛзі қап-қара боп, ештеңеден 
тайынбайтын керемет қорқынышты еді. Жолбасшымыз Әжібек болып, біз 
бір-бірімізді баса-жанша кейін қаштық. Қорыққандарынан бір-екі баланың 
ойбайлап жіберген дауыстары да шығып кетті. Омбы қарда сҥріне-қабына 
едәуір қашып барып кейін бҧрылғанбыз, Қарақаншық соңымыздан қумапты, 
ҥңгірдің аузына қайта барып, жер иіскелеп қаңсылады да, ҧлып-ҧлып 
жіберді. 
− Әй, мынаның іші қабысып, емшектері салақтап тҧр ғой, 
кҥшіктегеннен сау ма? — деген балалардың бірі. 
− Расында да, тҥрі кҥшіктеген сияқты. 
− Иә, ҥңгірге маңайлатпауы тегін емес. 
− Қыста кҥшіктеген қаншықты кӛргенім осы. 
− Қайбір жақсылық дейсің,- десіп алып, алма ағаштың басындағы 
қатып-семген алмалардан кҥдер ҥзген балалар енді тауға қарай ӛз жолымызға 

172 
тҥстік. Таудың етек жағындағы жел ҥрлеп нығарлап тастаған қалың қарды 
кетпенмен қадау-қадау ойып, баспалдақтап жол салып, жоғары қарай шҧбыра 
ӛрлеп келеміз. Сӛзіміз Қарақаншық тӛңірегінде: әлдеқашан жоғалдыға санап 
жҥргенімізде, кҥтпеген жерден алып алма ағаштың тҥбіндегі ҥңгірден шыға 
келуі бізді қатты таңырқатқан еді; оның ҥстіне қыс ішінде кҥшіктегенін 
қарасаңшы; кҥшіктері қалай тоңбайды екен; ауылға жоламай, мына жырақта 
жҥріп ӛзі немен қоректенеді? Осы тәріздес толып жатқан сҧрақтарға жауап 
таба алмай, дал боламыз. 
− Қарақаншық киелі ит қой,- дейді ішіміздегі ең білгішіміз Санат.- Бҧл 
ауылға не жақсылық, не жамандық әкеледі. 
− Жақсылығын қайдам, жамандығын кӛріп жҥрміз ғой,- деді Бәтен. 
− Сен Бҥбітайдың жынданып кеткенін айтасың ба? 
− Иә. 
− Оған Бҥбітайдың ӛзі кінәлі. Қарақаншықтың кҥшіктерін тірідей кӛміп 
ӛлтірді емес пе? 
− Қарақаншық олардың бір қазан сҥтін ішіп кетті ғой. 
− Бір қазан сҥтке бола кҥшіктерін ӛлтірмеу керек еді. 
− Сонда ауылға ҧры иттер қаптап кетсін дейсің бе? 
− Тҥк те қаптамайды. Қарақаншықтың бҧрынғы кҥшіктерінің қайсысы 
ҧры болып еді?! Ауылдағы кӛп ҥйдің иттері соның кҥшіктері ғой. 
− Сен ӛйтіп Қарақаншықты жақтамай-ақ қой, бәрібір иттің аты ит те, ал 
Бҥбітай — адам. 
− Иттің де обалы бар, жазықсыз тиіссең, сол обалы жібермейді. 
Мына екеуінің таласына шыдай алмай кеткен болу керек, осы сәт алда 
бара жатқан Әжібек кілт кейін бҧрылды да: 
− Әй, екі кемеңгер, тоқтатыңдар бос былшылды! — деді ыза болып.- 
Немене, Қарақаншық пен Бҥбітайдың кҥйігі сен екеуіңе батып келе ме, 
сонша керілдесіп. Дабай, қойыңдар енді! 
Санат пен Бәтен жым болды. Бәріміз ҥйіріле тоқтай тҧрып, сәл тыныс 
алдық. Ӛрге қарай жҥреміз деп едәуір алқынып қаппыз, ӛңдеріміз қызара 

173 
тершіп, кейін қарай кӛз салғанбыз. Тҥу, шіркін, сҧлулық деп осыны айт! 
Ӛзіміз дәл бір жердің кіндік ҥстінде тҧрғандаймыз да, тӛңірек тӛрт бҧрыш 
тегіс шыр айналып кеп біздің табанымыздың астына тҥскендей, кӛз жететін 
дҥниенің бәрі де тӛменде жатыр. Жазда бірінің ҥсті кӛк-жасылданған 
егінжай, бірінің ҥсті кӛк жусан мен боз бетеге, енді бірі айдалған қара пар 
боп жататын бел-белестер мен дӛңдер қазір мақталы қалың ақ кӛрпенің 
астында тарс бҥркеніп алған, біркелкі боп қымтанып жатыр. Сол тҧтасқан 
жалпақ дҥние бҧлдырап барып қысқы сҧрғылт аспанмен астасқан жерге дейін 
аппақ боп кҥнге шағылысып, кӛзді қарықтырады. 
Әжібек тымағын алып жеңімен маңдайының терін сҥртті, тісінің 
арасынан сәнімен сыздықтата тҥкіріп қойды да, Санат пен Бәтенге кезек 
қарап алып: 
− Меніңше, бар ғой, сендердің анау Бҥбітайларыңның адам аяр қылығы 
жоқ болатын,-деді.- Сау кезінің ӛзінде жындының ісін істейтін еді ғой. 
Осыдан екі жыл бҧрын, апам ӛлген жылы жазда, бір рет қарным қатты ашқан 
соң, осы Бҥбітайдың ҥйіне кіргем. Сонда маған бір тостаған айран қҧйып 
берудің орнына, менің кӛзімді бақырайтып қойып тҧрып, жарты шелек 
айранды қаз-ҥйректеріне апарып тӛкті ғой. Сонысы қҧдай сҥйер қылық па?! 
Сонда мен іштей: «Әй, кесір атар мына қатынды»,- дегем. Айтқаным айдай 
келді, атты ғой әне, ақыры! Аш жҥрген маған бермей, айранды қаз-ҥйрекке 
тӛкті деген не деген сҧмдық! -ӛне бойын ыза кернегендей сӛзін тістене 
кіжініп аяқтаған Әжібек қайтадан алға тҥсіп, ӛрге қарай қатты-қатты 
адымдай жҥрген, біз тіпті ілесе алмай қалдық. Біраз озып кеткен ол сәлден 
кейін бізге қайырыла тҧрып:- Сендердің анау Қарақаншықтарың да 
қаншықтығын жасап қасқырмен әмпей боп жҥрмесе не қылсын,- деді 
мысқылдай кҥліп.-Қыста кҥшіктеуі тегін емес… 
− Ол да мҥмкін,- деді Қайрат іле қоштап. 
− Мҥмкін емес, дәл солай. Осы жолы бҧл қасқырмен лықты. Жаңағы 
бізге анадайдан айбат шегуі тегін емес. Қасқыр кҥшіктерін қызғанғаны ғой,- 
деді Әжібек тӛндіре сӛйлеп.-Обшым, осы жолғы бір кҥшігін мен алам. 
− Шынында да, қасқырдан туған кҥшік нағыз арлан болатын шығар. 
Мен де біреуін алам,-деді Қайрат. 
− Онда мен де біреуін алам. 
− Мен де… 
− Мен де…- деп балалар жан-жақтан шулай бастады. 

174 
− Бәріңе Қарақаншықтың кҥшігі жетпейді,- деді Әжібек оларды 
тоқтатып.- Кӛп болғанда бес-алты кҥшік шығар. Сондықтан ертең кҥшіктерді 
алуға келгенде, Қарақаншыққа беруге нанды кім кӛп әкелсе, кҥшікті сол 
алады. 
Осылайша бәтуаға келіп, тауға қайта ӛрледік. Жоғары кӛтерілген 
сайын, қар мҥлде жҧқарып, біртіндеп қары жоқ қарайған жерге де аяғымыз 
жетті. Қатты жел ҥрлеп жалаңаштап кеткен тау кҥнгейі жайма-шуақ кӛктем 
лебін еске тҥсіріп, бусанып жатыр. Арқамыздан кҥннің жылуы ӛтіп 
маңдайымыздан бір жылы леп сипайды. Әр-әр жерде топ-топ боп ӛскен 
қызыл балақ тобылғы, қара кҥрең қараған, ҧйыса жабысқан қалың бӛргез, ақ 
сирақ ҥшқат қаптай бастады. 
Осы тҧста бастаушымыз Әжібек тағы бір бел босата тҧрып, 
барлығымызға барлай қарап шықты да: 
− Ал, кӛксоққандар! — деді ӛктем ҥнмен.- Енді, дабай, тобылғы шабуға 
кірісеміз. Жарлық былай: ең әуелі, әрқайсың ҥлкен-ҥлкен ҥш тҥптен 
Ырысбекке деп арнап тобылғы шабасыңдар. Соны ҥйден алып шыққан екі 
жіптеріңнің біріне буып тӛмен домалатамыз, бҧл сендерге салынған салық. 
Тек сонан кейін ӛз ҥйлеріңе шабасыңдар. 
Біз бірден келістік. Тау ҥстіндегі ен-тегін тобылғының ортасында 
тҧрғанда, ҥш тҥп деген де сӛз болып па. 
− Ақ ҥшқат пен бӛргезден шабуға бола ма? — деп сҧраған балалардың 
бірі. 
− Ӛз ҥйіңе шауып алсаң, пажалыста, ал Ырысбекке тек тобылғы ғана 
шабыңдар! — деді Әжібек қатал ескертіп.- Тобылғының қызуы мол болады 
және қолға кіретін тікені болмайды. 
Сӛйтіп, біріміз жоғары жағынан, біріміз тӛменгі жағынан, енді 
біреулеріміз қос бҥйірінен дегендей қорым тастың жиегіндегі қалың ӛскен, 
кісі бойындай тобылғыны жан-жақтан шабуға кірістік. Бҧрыннан ҥлкендерге 
ілесіп тобылғы шауып жҥргендер онша қиналмай-ақ бірден кірісіп кеткен, 
ауыр кетпенді салмақтай кӛтеріп, тобылғының тҥбін орай тасы жоқтау деген 
тҧсын ала гҥрс еткізіп қап, оп-оңай ғана тамырымен қопарып тастайды, ал 
тәжірибесіздері тобылғыны кез келген жерінен шауып аламыз деп 
кетпендерінің жҥзін кӛк тасқа шақ-шҧқ соғады. «Гҥрс-гҥрс»… «Шақ-шҧқ…» 
Ойнай жҥріп, кҥн еңкейгенге дейін, әуелі, Ырысбекке деп дәу екі арқа 
тобылғы шауып, оларды жіппен буып тӛмен -ауылға қарай домалатып, енді 
әрқайсымыз ӛз ҥйлерімізге деп шабуға кіріскенбіз. 

175 
Бір кезде оқыстан шыққан айқай-шу, аттандаған дауыстар бәрімізді де 
елең еткізді. Тобылғы шапқанымызды доғарып жалт-жалт қарадық. Тӛменде 
жатқан ауылдың кӛшесінде әбігерге тҥскен кемпір-шал, бала-шаға біздерге 
қолдарын бҧлғап, бірдеңе деп айқайлап, шуылдасып тҧр. Екі-ҥш ересек адам 
бері тауға қарай емпелеңдесіп келеді. «Ай-оу-у, ат-тан!»» Ат-та-ан!.. Ой-ба-
айй!.. Ой-байй!..» — деседі, басқа сӛздері естілмейді. 
− Әй, мыналар неге шулап тҧр? — деді Әжібек. 
− Біздің жоғары жағымыздан бірдеңені нҧсқайтын сияқты,- деді Санат. 
Бәріміз енді жоғары жаққа қарағанбыз, қожыр-қожыр боп тӛбемізден тӛнген 
жартастардан ӛзге ештеңе кӛрінбейді. 
− Ай-о-оу-у!.. О не-е? Не деп тҧрсыңдар? — деп Әжібек ауылдағыларға 
қарай айқайлаған. Осы сәтте ғана қҧлағымызға ауылдағылардың: 
«…Ысқыр!.. Ысқыр!» — деген сӛздері естілгендей болды. 
− Қасқыр дейді,- деді Санат. 
− Ойбай, қасқыр деп тҧр ғой,- деді балалардың бірі ҥрейлене. Бәріміз де 
ҥрейленіп қалдық. Қайтадан ор жаққа, тӛңірегімізге қарағанбыз. 
− Әне!..- деді бір бала.- Қос кӛк тастың астында. 
Енді біз де кӛрдік, алып алма ағаштың желке тҧсында, біздің теріскей 
жағымызда аумағы екі ҥйдің орнындай жалпақ екі кӛк тас болатын, солардың 
астыңғы жағында тӛрт-бес кӛк ит бҧта-бҧтаның арасында бірі шоқиып, бірі 
тҧмсығын кӛтере ауаны иіскелеп, енді бірі біз жаққа сазара қарап тҧр екен. 
− Ойбай-ай, апа-а! — деп шарылдай жӛнелді балалардың бірі. Оған 
екінші, ҥшінші ойбай қосылды. Тау ҥстінде шулап кеттік. 
− Не істейміз? — деген Әжібек. 
− Тек қашпайық, бәріміз топтасып бірге тҧрайық,- деді Санат. 
− Дҧрыс. Кәне, кетпендеріңді алып менің қасыма жиналыңдар. 
Кетпеннің шҥйдесімен тасты соғып, бәріміз бірдей аттандайық! 
− Ат-тан!.. Ат-тан!.. 
Шақ-шҧқ тасты соғып, біріміз шыңғырып аттан сап, ойбайлап бердік. 
Кенет қасқырлардың шоқайып отырғаны темен қарай ырши секірген. Анық 

176 
кӛрдік, ҥлкендігі тайыншадай, нағыз кӛкжал екен. Секірген кҥйі біздің 
кӛзімізден таса тҧрған алып алма ағаштың тҧсына батып кӛрінбей кетті. 
Тӛменгі ауыл жақтағылар бҧрынғыдан да қатты шуылдасып кетті. 
− Бәрің тҥгелсің бе? — деді ҥрейленген Әжібек. 
− Тҥгелміз. 
Кӛкжалдың соңын ала басқа қасқырлар да бізге кӛрінбей кеткен. Кҥз 
жақты жаңғырықтырып иттің жанҧшыра ҥргені, одан қатты бір қаңқ еткені 
естілді. Ауыл жақтағылар әлі шулап тҧр. Сәлден кейін алып алма ағаштың 
арғы жағындағы қарлы беткейді қиялап әлгіндегі қасқырлар ҧмар-жҧмар 
орталарындағы қараңдаған бірдеңені кезек-кезек созғылап сҥйрелеп бара 
жатты. 
− Қарақаншықты әкетті!.. 
Жанҧшыра қаңсылап бара жатқан сол Қарақаншық екен. Әрқайсысына 
бҧл да ауыз салмақ болып азу тістерін сақылдатып айбат жасайды, бҧлқына 
арпалысады, кӛмек сҧрап жанҧшыра қаңсылайды, бірақ әлуетті кҥші басым 
қасқырлар оны жан-жағынан қақпақылдай қағып, кӛкпарға салғандай 
бірінен-бірі жҧлқа тартып кергілеп барады. Әрқайсысы бар екпінімен ағып 
кеп, қанға боялған арандай ауыздарын салып ӛткенде, Қарақаншықтың бір 
мҥшесін жҧлып әкеткендей болды. Аппақ қардың ҥстінде судай шашылып 
бара жатқан Қарақаншықтың қаны, шарылдай қаңсылағаны керемет 
аянышты еді, тау-тасқа жаңғырығып аза бойды қаза тҧрғызды. Бҥкіл ауылға, 
шуылдаған халыққа қҧтқарыңдар дегендей шырқырайды. Ал қасқырлар 
болса ӛршелене, қҧтырына тҥсіп жҧлқып-жҧлқып әкетеді. Біртіндеп 
Қарақаншықтың қаңсылы басылайын деді, сәлден кейін мҥлдем ҥні ӛшіп, 
қасқырлардың аузында жҧлмаланған жансыз затқа айнала бастады. Тағы бір 
жҧлқыласқан кезде, кеуде жағы әлгіндегі тайыншадай кӛкжалдың аузында 
қалды да, бӛксе жағын басқа қасқырлар бӛлісіп әкетті, осылайша 
Қарақаншықты бҥкіл ауылдың алдында пәре-пәресін шығарып олжалаған 
қасқырлар жҧлқыс-тартыспен қыратты асып кӛрінбей кетті. 
Біз, балалар, зәре-қҧтымыз ҧшып, қалтырап қалш-қалш етіп ҥніміз 
шықпай, бір-бірімізге тығылып есіміз шығып кеткен еді. Енді шапқан 
отындарымызға қайырылмастан, бір-бірімізді қаға-маға тӛмен ауылға қарай 
біріміз домалап, біріміз сырғанап безіп жӛнелдік. 
Келесі кҥні қорқыныш-ҥрейіміз басылған соң, Әжібек шанасы бар 
балаларды ӛзі бастап жҥріп, кешегі таудан домалатқан ҥлкен екі арқа 
тобылғымызды Ырысбектің ҥйіне жеткізіп бердік. Егер ӛгіз шанаға тиер 
болсақ, мҧнымыз дәу бір шана отын еді. Он шақты бала жан теріміз шыға 

177 
жҥріп әлгінің бәрін Ырысбектің қорасына кіргізіп, тап-тҧйнақтай етіп бір 
жағына жинап қойдық. Ӛз ҥйлерімізде шыбық басын сындырсақ шыңқылдап 
тҧратын, бір қҧшақ отын бҧтағанның ӛзінде ҥйдегі ҥлкендерді заржақ қып 
барып әзер тіл алатын, шіркіндер, Ырысбек пен Әжібектің алдында ӛстіп 
мӛнтең қағатынбыз. Біз тобылғыны тегіс кіргізіп болған кезімізде, Ырысбек 
ҥйінен шыққан, бәрімізге жағалай бір қарап ӛтті де: 
− Әй, адъютант Әжібек! — деді. 
− Иә, жолдас камандірі — деп Әжібек қарсы алдына жетіп барды. 
− Мынау балалар бҥгіннен бастап жай әскер емес, ең сенімді, ең батыр, 
алдыңғы шепте ӛзімнің тӛңірегімде ғана жҥретін тӛлеңгіттерім болады,- деді. 
Біз ол сӛздің мәніне тҥсіне қоймай бір-бірімізге, одан Әжібекке 
қарағанбыз. 
− Обшым, тӛлеңгіт болғаннан ҧтылмайсыңдар. Басқа балаларға сендер 
камандірсіңдер,-деп тҥсіндірді Әжібек. 
− Дҧрыс айтады,- деді Ырысбек оның сӛзін қостап. 
− Ертең мен мына Әжібекті МТС-қа темекі әкелуге жібергелі отырмын. 
Темекі әкелген соң, бәріне шылым тартуды ҥйретеміз. 
Біз тӛбеміз кӛкке жеткендей боп қуанып қалдық, бір-бірімізге 
жымыңдаса қарап, шылым тартуды ҥйренетінімізге мәз боп тҧрмыз. 
Шылымды қҧшырлана тҧрып сорып, оның тҥтінін мҧрыннан, кӛзден, 
қҧлақтан шығару деген керемет қой! 
* * * 
Бар тілегім, Ырысбек қашан ҥлкейтіп болғанша, кӛкем мен апамның 
суретін алғанымды Нәзира әпкем білмесе екен деймін, кешкісін жҧмыстан 
келгенде, сандықтағы альбомын алып қарай кермесе екен деп қыпылдап 
отырам. Абырой болғанда, ол қырманнан діңкелеп шаршап келеді де, кешкі 
тамағын іше сап, ештеңеге қарауға шамасы келместен мҧрттай ҧшады. Бар 
айтатыны: 
− Қанатай, қол диірменді ӛзің айналдырарсың,- дейді. 
− Мақҧл, әпке, алаң болма,- деп, мен осы ҥйдің онан кейінгі естияры 
ретінде ертеңгі ішім-жем талқанды тас диірменге тартуға кірісем. Тас 
диірменді айналдыру ауыр, қолдың қарын талдырады, бірақ амал қанша, 

178 
әжемнің шамасы жетпейді, басқа балалар әлі кішкене, сондықтан қолымның 
қаншама талып, иықтарымның талмаусырап қарысқанына қарамастан, бар 
кҥшімді жинап, әбден әлім қҧрып діңкелегенше, кҥшене отырып 
айналдырам. Маңдайымнан тер бҧршақтап, кӛзім қарауытып кетеді, сонда да 
әжеме, інілерім мен қарындасыма сыр білдірмеймін. 
Әжемнің: 
− Болды, қарағым, алдыңдағы ауыр тас, иығыңда ауыртып аласың,- 
дегеніне қарамастан, ылғи да қос уыс бидайды артық тартам. 
Бҥгін де сӛйтіп кҥшене отырып ертеңгі кҥннің талқанын тартып боп 
қалған кезімде, тарс-тҧрс есік ашылып, ҥйге Ырысбек пен Әжібек кіріп келді. 
Есіктің қатты ашылып, қатты жабылғаны сонша, ҥйдің ортасындағы 
дӛңгелек ҥстелдің ҥстінде тҧрған май шам жалп-жҧлп етіп ӛшіп қала 
жаздады. 
− Кеш жарық, әже,- деді Ырысбек даусы гҥр етіп. 
− Қарағым, Ырысбекпісің? — деп әжем келгендерге сығырая қараған. 
− Ия, мен ғой, әже. 
− Қасыңда тағы біреу бар ма? 
− Әжібек қой. 
− Ә-ә… Мына беймезгіл уақытта жай жҥрсіңдер ме? 
− Балаңыз бен келініңіздің суретін ҥлкейтіп едім, соны әкелдім,- деді 
Ырысбек даусын кӛтере сӛйлеп. 
Сӛйтті де ӛзі қолындағы ораулы қағаздың бір жағын Әжібекке ҧстатып 
шамның жарығына тосқан; әнеугҥнгі ӛзім берген суреттен айна-қатесі жоқ 
кӛкем мен апамның ҥлкейтілген суретін кӛргенде, басы әжем болып, бәріміз 
есіміз шығып аңырып қараппыз да қалыппыз, кәдімгі кӛкем мен апам тіріліп 
ҥйге кіріп келгендей. Әжем ӛз кӛзіне ӛзі сенбегендей жақындаңқырап кеп 
ҥңіле қарады да: 
− Қарғаларым, қос қарашығым… тіріліп келгендей боп қатар тҧра 
қалғандарын… О, менің айым мен кҥнім…- деп, айналып-толғанып, есі 
шығып кетті. 

179 
− Әже, қай жерге ілейін? — деп сҧрады Ырысбек. 
− Тӛрге іл,- деді әжем. 
Абыр-дабырға Нәзира әпкем де оянып кеткен. Әуеліде тҥкке тҥсінбей 
басын кӛтеріп ап одырая қарап жатты да, Ырысбек ойқастап барып тӛрге 
суретті ілген кезде ғана, істің мәніне тҥсінгендей орнынан тҧрды. Әжемде ес 
қалмады. 
− Ағаларыңа тӛрге кӛрпе салыңдар… Әй, Болатжан, от жаға қойшы, 
қҧлыным…- деп, бәйек боп шәугімге су қҧйып, шай қойып, Ырысбек пен 
Әжібекке елжірей қарап: 
− Тӛрге шығыңдар. Отырыңдар. Айналып қана кетейін, сендерден. 
Ӛлгенді тірілтті деген осы, мың жасағырлар. Ӛркендерің ессін, қос 
қарағым… Әй, Қанат, ауыз ҥйдегі сҥтті әкелші. 
Бҧл енді әжемнің ағынан жарылғанының белгісі. Әне-міне суалуға 
таяған қоңыр сиырымыздан кҥніне екі кеседей ғана сҥт шығады. Соның бір 
кесесін шайға да, бір кесесін кҥніне бір рет жасайтын атала кӛжеге қататын, 
қазіргі маған алғызғаны ертеңгі кӛжеге қатуға алып қойған сҥт еді. Сол сҥтке 
әлгінде ғана ақ тер — кӛк тер боп ертеңгі азыққа деп мен тартқан талқанды 
тҥгел бір табақ қып шылап, Ырысбек пен Әжібектің алдына қойды. 
− Алыңдар, айналайындар,- деп бәйек боп жҥр.- Әй, Нәзира, ағаңа шай 
қҧй. 
Нәзира әпкем де тӛрдегі суретке қарап қойып, риза кӛңілмен шай 
қҧйып беруге кірісті. Біз, балалар да, әке-шешеміздің суретіне қайта-қайта 
жалтақтай қарап, онан шыланған талқанды кӛсей асаған Ырысбек пен 
Әжібекке кӛз саламыз, аузымызға ҥйірілген сілекейді тамсана жҧтынып 
қойып, ернімізді жалаймыз. Ҥйеме табақ талқан лезде сап болды. 
Маңдайлары тершіген Ырысбек пен Әжібек бір-біріне қарап жымыңдасып 
қояды. Әжібек кекірініп те алды, тойғанының белгісі. Ыстық суды сораптата 
ҧрттап бірер шыны аяқ ішіп тоқтарын басқаннан кейін, Ырысбек Әжібекке 
ымдап қол созған. Әжібек ҧшып тҧрып, келгендерінде қабырғаға сҥйеп 
қойған домбыраны орауынан ашып ҧстата берді. Ырысбек домбыраны 
қолына алып, қҧлақ кҥйіне келтіре бебеулетіп қағып-қағып жіберді де, онан 
соң әжеме: 
− Әже, сізге бір ән салып берейін,- деді, кӛзінің қиығымен Нәзира 
әпкеме де қарап қояды. 

180 
− Сала ғой, қарағым,- деді әжем елжіреп. 
Сол-ақ екен, Ырысбек домбырасын безілдетіп-безілдетіп алып, тӛбе 
қҧйқаңды шымырлатар ғажап әуендердің бірінен кейін бірінің басын тез-тез 
қайыра отырып бір кез: 
«А-хо-ау-у-у, хайли-лау, ли-ли-лау, ли-ләй-лау…» — деп әдемі, зор 
қоңыр даусымен бастап кеп жіберген кезде, кҥп-кҥңгірт боп кӛлеңкелеріміз 
ербиіп, ҥрейді ҧшырып отыратын жадау-жҥдеу ҥйдің іші самаладай боп 
жарқырап сала берді. 
Қыз емес қыздың аты қызыл асық, 
Жігіттер қыз балаға болған ғашық. 
Сырттағы дҥниені сықырлатып уысына қысқан ызғарлы қыс та, кӛзің 
тҥскен жерде мен мҧндалап екі иығыңнан зілдей боп басып тҧратын жадау-
жҥдеу тҧрмыс та, әркімнен бҧғып, жасқанып, именшек отыратын кҥйкі тірлік 
те — бәр-бәрі де ысырылып кейін қап, дҥние тҥгел әсем әнге, сән-салтанатқа 
толып, жартыкеш кӛңілдің кем-кетігі тегіс жазылған, жайраңдаған жаз ӛмір 
орнады. Шіркін, ӛмір деген қандай сҧлу, қандай жарқын! Ӛмір сҥру, тірі 
жҥру қандай бақыт! Адамдардың бір-біріне деген кіршіксіз таза кӛңілі, бір-
біріне кӛрсететін сый-қҧрметі, сҥйіспеншілігі қандай ғажап! 
«А-хо-оу-у хай-ли-лау 
ли-ли-лау ләй-ләй-лау…» 
Шіркін, осындай да ғажап ән, ғажап дауыс болады екен-ау?! Бҥкіл 
болмысыңды сиқырлап алып, ӛзімен бірге еліктіріп, елітіп, тіл жеткісіз 
ғаламат сезімге бӛлейді. 
Сӛйтіп, бір әннің сиқырлы дҥниесіне еніп, соның ӛзінен ес жия алмай 
езіліп отырғанымызда, Ырысбек екінші әнді бастап кетті. Тағы да алғашқыға 
ҧқсас, одан артып тҥспесе кем тҥспейтін әсем дҥние есігін ашты… Онан 
кейін ҥшінші ән, тӛртінші ән… бесінші ән… Ырысбектің әндері кӛбейе 
тҥспесе, азаюшы ма еді. Кӛзін жҧмыңқырап ап, бет-аузы әннің ырғағына 
қарай сан қҧбылып, әдемі зор даусымен бҥкіл дҥниені сиқырлап қойғандай. 
Кӛптен бері, сонау ӛзі әскерден қайтқан кҥнгі кештен кейін оның дәл 
бҥйтіп ән салғанын кӛрмеп едім; ӛңі керемет сҧлуланып, нҧрланып, 
әншейіндегі жексҧрындығынан, иттігінен із де қалмаған. Әжем алдындағы 
жҧлық-жҧлық жабағы жҥнді жібекше талдап тҥте отырып, әрбір жаңа әннің 
тҧсында басын кӛтеріп ап, кӛзі жасаурай сығырайып Ырысбекке айналып-

181 
толғана елжірей қарайды, кӛңілінің кӛптен бері бір жадырағанын жасыра 
алмайды; кішкене балалар болса әншейіндегі бірін-бірі тҥртпектеп отыратын 
қылықтарынан пышақ кесті тыйылып, бағжырайған кӛздерін Ырысбектен 
алмастан ауыздарын ашқан кҥйде демдерін іштерінен алғандай тым-тырыс 
отыр; Нәзира әпкем пеш жақтан кеп ҥстелге бір қырын сәл теріс қарап 
отырып шай қҧйған әлгіндегі қалпында тас боп мелшиіп қатып қалған, ән 
тыңдап отыр ма, жо әлде қалғып кетті ме, белгісіз. Қанша уақыт ӛткенін кім 
білсін, бір кез бет-аузын қара тер басқан Ырысбек шаршағандай әнін 
тоқтатып, барлығымызға кҥлімсірей қарап шықты да: 
− Осымен болған шығар,- деді. 
− Ӛркенің ӛссін, қарағым, кӛңілімізді бір кӛтеріп тастадың ғой,- деп, 
әжем шын кӛңілден ризашылығын білдірді. 
Жанар мен Жанат әжемді тӛңіректеп барып ҧйықтап қалған, олардан 
ересектеу Болат қалғып-мҥлгіп есінеп отырса да, намысына тырысып ҧйқыға 
жеңдіргісі келмейді. Менің де ҧйқым келіп отыр, бірақ ҥйдегі естияр еркек 
езім екенім есіме тҥссе-ақ, ҧйқым шайдай ашылады. Нәзира әпкем тҧрып 
тӛсек салып, әжемнің екі жақ етегін ала жатқан Жанар мен Жанатты 
жатқызды. 
− Кӛзің қызарып кетті, сен де енді жат тӛсегіңе,- деді Болатқа. 
Нәзира әпкем балаларға тӛсек сала бастаған соң, Ырысбек пен Әжібек 
енді ӛздері де тым кеш отырып қалғандарын тҥсініп кететін шығар деп 
ойлағам. Олай болмады. 
− Әже, от жағылмаған суық ҥйге барғым келмей отыр. Рҧқсат болса 
осы ҥйдің бір бҧрышына қона кетсем деймін,- деген Ырысбек самбырлай 
сӛйлеп. Әжем сәл ҥндемей қалды да, алдындағы тҥтілген жҥнін жинастырып, 
етегін қағып орнынан тҧрды. 
− Қонам десең қона ғой, қарағым. Қонақты қуып шығу салтымызда жоқ 
қой,- деді. Маған әжемнің бҧл жауабы Ырысбектен гӛрі Нәзира әпкеме арнап 
айтылғандай кӛрінді. 
Нәзира әпкем ҥн-тҥнсіз тӛрге балалардың тӛсегіне қатарластыра 
қонақтарға да тӛсек сала бастады. Ырысбек пен Әжібек сыртқа шығып келуге 
кеткен. 
− Әже, мен кӛрші ҥйдің біріне барып қонайын,- деген Нәзира әпкем. 

182 
− Сӛйтсең сӛйт, қарғам,- деді әжем кҥрсіне тҧрып. 
Ырысбек пен Әжібек кіріп, киімдерін шешініп жатуға ыңғайланған 
кезде, сырт киімін желбегей жамылып Нәзира әпкем далаға шығып кетті. 
Әжем жатқан соң, жыпылықтап тҧрған шамды ӛшіріп мен де кеп орныма 
жаттым. Кӛзім енді ілініп барады екен, біреу бҥйірімнен нҧқып қалды. 
− Әй Қанат, әлгі Нәзира әпкең қайда кетті? — деп сҧрады Әжібек 
сыбырлап. 
− Білмеймін. 
− Немене, сонда ол бҥгін ҥйге қонбай ма? 
− Кӛршілердің біреуінің ҥйіне қонам деп кетті. 
Әжібек дереу сырғып барып менің айтқандарымды сыбырлап 
ЬІрысбекке жеткізді. Сәлден кейін Әжібек сырғып қасыма қайта келді. 
− Әй, Нәзира әпкең кімнің ҥйіне кетті? 
− Білмеймін. 
− Неге білмейсің? 
− Кімнің ҥйіне кеткенін айтқан жоқ. 
− Қап! 
Енді қараңғы ҥйде Ырысбек пен Әжібектің кҥбір-кҥбір сӛзі кӛбейейін 
деді. Екеуі қараңғыда отырып киіне бастады. 
− Әй Қанат, киін, сен бізді шығарып саласың! — деді Әжібек әмірлі 
ҥнмен. Ӛзімнің де кҥткенім сол еді, осы пәлелерден тез қҧтылайық деген 
оймен оңайда тҧрған киімдерімді лып-лып еткізіп ҥстіме іле сап, қараңғыда 
жандарына бардым. 
− Бҧ қайсың, қараңғы ҥйде тҥрегеп жҥрген? — деп сҧраған әжем. 
− Әже, біз ғой, қазір далаға шығып келеміз,- деді Ырысбек. 
− Ә-ә,- деп әжем онан әрі қарай кҥбірлеп қҧдайға сыйынып кетті. 

183 
Мен қараңғы ҥйде сипаланып жҥріп есікті ашып, екеуін бастап сыртқа 
алып шықтым. Тҥн тастай қараңғы екен. Аспан бҧлттанып, оңынан желемік 
соғып тҧр; кҥн бҧзылып, қар жауардың алдында ӛститін. Иттердің ғана 
ҥргені болмаса, ауыл ҥйдің арасы тым-тырыс, бірде бір ҥйде шам жоқ, бәрі де 
тегіс ҧйқыға кеткен. 
− Нәзира кімнің ҥйіне кетті? — деп енді Ырысбек сҧрады. 
− Білмеймін. 
− Қалайша білмейсің? — деп ол шап етіп жағамнан ҧстай алды. Менің 
зәрем ҧшып кетті, «әжелеп» аттан салуға шақ қалдым. 
− Маған айтқан жоқ. 
− Жоқ, сен білесің. Қазір бар да, әжем шақырып жатыр деп ертіп кел. 
− Рас айтам, ағатай, кімнің ҥйінде екенін білмеймін, бізге айтпай 
шығып кетті,- деп, мен шыж кӛбелек боп тҧрмын. 
− Онда білмегенің ҥшін жаза тартасың,- деп Ырысбек дір-дір етіп 
тҧрған кҥйімде тіп-тік кӛтеріп алды да, шыр кӛбелек айналдырып әкеп, есік 
алдындағы қалың кҥресінге басымды тӛмен қаратып қойып қалды. Тҥнге 
қарай беті сіресіп жатқан қатты қардың тӛбеме қатты тигенін білем, бет-
аузымды қалың бӛргездей осып жібергенін білем, онан әрі сәл есім ауытқып 
кетіпті. Басым тӛмен қарай шаншылып кҥресін қарда қанша тҧрғанымды 
білмеймін, бір кез есім кіргендей боп, аяқ-қолымды тыпырлата бастағам, 
кӛрім болғанда, кҥресіннің жарқабақ жағы опырылып кетіп, есікке қарай 
домалап тҥстім. Жан-жағыма ҥрейлене қарасам, Ырысбек те, Әжібек те жоқ 
екен, домалай ҧмтылып ҥйге кіріп, жан-дәрмен есікті жауып, ілгегін салып 
алдым. «Уһ» деп осы жерде ғана есімді жиғам. Ішкі есік ашылып, қолына 
жалп-жҧлп еткізіп май шамды ҧстап әжем шықты. 
− Қанатпысың? Тыныштық па? 
− Тыныш…- дедім мен әжемді қорқытпайын деп тҥк болмағандай 
жайбарақат ҥнмен. 
− Әлгілер қайда? 
− Ҥйлеріне кетті. 
− Тыныш кетті ме, әйтеу? 

184 
− Иә, тыныш кетті,- дедім, ӛнебойым дір-дір етіп, енді сәл тҧрсам, 
әжемді қҧшақтап еңіреп жіберуге дайын тҧрмын.- Ҧйқым келді, әже, 
жатайықшы… 
* * * 
Ертеңгісін беті-қолымды жуғанымда, тҥндегі қар сҥрген жерлер 
тызылдап ашып, алақаныма қабыршақ жаралар мен домбыққан ісіктер 
білінді. Айнаға барып қарағам; маңдайым, мҧрнымның ҥсті, екі бетімнің 
ҧштары мысық тырнағандай жара-жара боп қапты. 
− Қанат, сенің бетіңе не болған? — деді Болат таңырқап. 
− Білмеймін,- дедім мен ӛзім де таңырқаған боп. 
− Тҥнде жалмауыз кемпір кеп тырнап кеткен ғой. 
− Солай шығар. Ӛзі байқамаса, әжеме айтпа, босқа қорқып қалады,- 
дегем. 
− Жарайды,- деді Болат. 
Кӛрші ҥйге тҥнеп келген Нәзира әпкем де есіктен кіре бере бетіме жалт 
қарап: 
− Саған не болған? — деді ҥрейлене. 
− Жай, әншейін,- дедім мен иығымды қиқаң еткізіп. 
− Тҥндегілер ғой?! 
Мен басымды изедім. Әпкем кеп қҧшақтап бауырына қысты. 
− Қанатай-ай, мен ҥшін сені де әбден қорлап болды-ау, Ырысбек 
оңбаған,- деді. Даусы дір-дір етіп, алқымына ӛксік тығылғанын сезіп тҧрмын. 
− Әй Қанат! — деді осы кезде ауыз ҥйде шелектерді салдырлатып 
жҥрген әжем дауыстап.-Анау қорадағы малды шығар! 
Мен әпкемнің қҧшағынан шығып есікке беттедім. 
− Әжем кӛрді ме, біле ме? — деп сҧрады әпкем. 

185 
− Жоқ, білмейді. 
− Онда айтпай-ақ қой. Тағы да жылап-сықтап мазасы кетеді. 
− Айтпаймын. 
Шай ҥстінде бетімді кӛлегейлеңкіреп бір қырын отырдым да, ала 
кӛлеңке ҥй ішінде әжем де, кішкене балалар да бет-аузымның жарасын 
байқамады. 
− Ойнап кӛп жҥріп алмай, тҥске қарай ертерек қайтып, малды суғар,- 
деді әжем. 
− Мақҧл. 
Шанамды сҥйретіп далаға шықсам, кӛшенің ортасында Әжібек тҧр. 
Тістерін ақсита кҥліп қасына шақырды. 
− Бет-аузың аймандай бопты ғой,- деді мәз болып. 
Әрине, оған кҥлкі, мен ҥндегем жоқ. 
− Сенің Нәзира әпкең де қызық, қашып кетпесе қайтер еді,- деді ол 
менің әпкемді кінәлай сӛйлеп.- Ырысбек қазір оған ғашық. Байғҧс тҥні бойы 
жылап шықты. Қатын ҥшін жылаған адамды кӛргенім осы. Ӛзі де ҧйықтаған 
жоқ, мені де ҧйықтатқан жоқ. Ғашықтықтан кҥйіп-жанып барам дейді. Қанат, 
сен енді ол ҥшін ренжіме. Ырысбектің бҧл жолғы махаббаты нағыз шын 
махаббат сияқты. «Әжібек-ау, бауырым-ау, осы уақытқа дейінгімнің бәрі 
бекершілік екен» дейді. Ант-су ішті. Ел сияқты семья қҧрып, ҥй болғым, бала 
сҥйгім келеді дейді. 
Кӛшенің тӛменгі жағынан Шағыр кӛз жиренін шанаға жеккен почташы 
Мақым шал шыққан. 
− Обшым келген соң, мен саған тҥсіндіріп айтам бәрін де,- деді сӛзін 
асыға тҧжырымдаған Әжібек.- Қазір, анау почтаның шанасымен Мытысқа 
темекіге кетіп барам. Ырысбек, міне, жҥз сом берді,- деп қалтасынан жалпақ 
ақшаны суырып ап кӛрсетті.- Осының бәріне темекі сатып әкелем, әлі 
шылым тартуды ҥйретеміз. 
Әжібек қасымыздан ӛте берген почташы шалдың шанасына секіріп 
мініп, МТС-қа кетті де, мен ауылдың шетіндегі сайдың қабағында кӛшкіннен 
шана теуіп жҥрген балаларға қарай тарттым. Кӛшкіннен секірте шана теуіп 
біраз ойнаған соң, малдарды суғаратын кез болды-ау деген кезде, әжеме 

186 
берген уәдем бойынша ҥйге қайтқам. Енді бет-аузымдағы жараларымды 
кӛрсе кӛрсін деп жасырмай келдім, егер не болды деп сҧрай қалса, шанамен 
кӛшкіннен секірем деп жығылып қалдым дей салмақпын. Осы оймен 
қаперімде ештеңе жоқ ҥйге кіріп келсем, терезеге таяу жалғыз орындықта 
Ырысбек отыр. 
− Қанатай, кҥнім, жақсы ма,- дейді маған елжірей амандасып. Тіпті тҥк 
болмағандай, тҥнде ғана мені кҥресіндегі қатты қарға бет-аузымды жара-
жара ғып тӛбемнен шанышпаған адамдай мҥләйімси қапты. Мен ҥндегем 
жоқ, ошақ жаққа барып, кәнге сҥйене тҧрдым. Қазандықтың желкесіндегі дәу 
қара пышақтың орнында жатқанын кӛріп, кӛңілім орнына тҥсті. Егер осыдан 
Ырысбек артық-әбес бірдеңе істер болса, сол қара пышақпен ішін жаруға 
бекіндім. 
Әжем жҥн тҥтуге кірісіпті, Нәзира әпкем кәннің екінші шетінде иығына 
апамнан қалған ескі кҥпәйкені жамылып шҧлық тоқып отыр, әскерге 
жіберілетін киім. Балалар кән жақ бҧрышта сабаннан қалпақ тоқып ойнап 
отыр. Сабаннан қалпақ тоқуды немістің балаларынан ҥйренген. 
Әжем мен кірмес бҧрын бастаған сӛзін жалғастырды: 
− Сен ӛйтіп бізді басынба, қарағым. Саған қолымнан қызымды бере 
алмаймын. Ӛйткенше бҧл дҥниеден байсыз ӛтсін. Ал егер менің айтқаныма 
кӛнбей ӛз бетімен саған ілесіп кетер болса, міне, қҧдай алдындағы сӛзім, 
екеуіңе де қарғыс айтам. 
− Әже, мен қарғыстан қорықпаймын,- деп, Ырысбек мырс етіп кҥлген. 
− Әй! — деді әжем оқыс ҥнмен.- Ӛйтіп кӛктен тҥскендей боп кӛкіме! 
Шын қарғысқа ҧшырасаң, оның дауасын қайтару қиын болады. Әсіресе 
жетім-жесірдің кӛз жасы жібермейді. Бҧ дҥниені қойып, о дҥниеде де 
алдыңнан шығады. 
Әжемнің шындап ашуланғанын кӛргенім осы еді, ҧшып тҧрып 
ошақтың аузында жартылай отта жатқан ыстық кӛсеуді кӛтеріп алды да, 
Ырысбекке есікті мегзеді: 
− Әже… әжетай, қойдым, кҥнім әжетай!… Сӛзіңе қҧлдық, қойдым… 
кеттім… кеттім…- деп, Ырысбек лажсыз кҥлгенсіп, есікке беттеді. 
Ол кеткен соң, әжем орнына кеп отырып, жҥнін тҥтуге қайтадан кірісті. 
Кӛпке дейін ҥйдің ішінде тым-тырыс тыныштық орнаған. Тек Жанардың 
қуыршағына «Лағынет!» деп сыбырлай ҧрысқаны ғана естілді. Әлден 

187 
уақытта әжем: 
− Е, жаратқан бір алла, кеше гӛр ӛзің, жаратылысымда ҥйден кісі қуып 
шығып кӛрмеп ем. Мәжбҥр болдым,- деді ауыр кҥрсініп. 
Қолы-қолына жҧқпай шҧлық тоқып отырған Нәзира әпкем бір кез ісін 
тоқтатып: 
− Әже! — деді. 
− Ay қарағым? 
− Жоғарғы жақтан ҥкім кепті, әйелдер мен қыздарды трактордың 
оқуына жіберіңдер деген. 
− Иә. 
− Соған әнеу бір кҥні Байдалы шал колхоз атынан сені жіберсек қайтеді 
деген маған. Егер келісім берсем, енді жарты айдан кейін сол оқуға кетер ем. 
Әжем де тҥтіп отырған жҥнін тоқтатып, оған оқыс бҧрылып: 
− Ол теміріңді әйел жҥргізе алушы ма еді? — деді. 
− Жҥргізеді. Соғыстан бҧрын Паша Ангелина деген тракторшы әйелдің 
аты мен суреті газеттен тҥспеуші еді ғой. 
− Қыз баласың ғой, білегің жіңішке, темірді жҥргізу ауыр тимесе. 
− Тракторды жҥргізу ҥшін қара кҥш емес, білім керек, айла, тәсіл керек. 
− Қайдам, қарағым, ӛзің білесің де,- деді әжем тағы да кҥрсініп. 
− Трактордың оқуын оқысам, бір жағы мамандық алар ем, екіншіден 
мына ауылдағы қаңқу-саңкудан аулақ болар ем. Әже-ау, ӛзің ойлап қарашы, 
қысы-жазы колхоздың мені қуаламайтын жҧмысы жоқ, айлап-апталап далада 
жҥрем. Ал трактордың оқуын бітірсем, сол мамандығым бойынша істейтін 
белгілі бір жҧмысым болар еді. 
− Мейлің онда, барам десең бар,- деді әжем келісімін беріп. Қуанып 
кеткен Нәзира әпкем жымың-жымың етіп кҥлімсіреп, маған қарап кӛзін 
қысып қойды. 

188 
Мен сыртқа шығып, кҥндегі дағдымен қоңыр сиыр мен екі ешкіні 
айдап апарып тҧмада суғарып қайтып келе жатқанымда, ауданнан келетін 
ҥлкен жолмен ауыл кӛшесіне кірген бір ат-шана қарсы жолыққан. Ҥстінде екі 
адам бар екен: бірі шинель киген, иығында погоны бар, едірейген қалың 
мҧртты, кӛзі шарасынан шыққан жалпақ бет, алпамсадай зор денелі кісі, 
белінде ҧзын қылышы бар, ал екіншісі тон киген, бет-аузын қалың тҥкті 
сақал-мҧрт басқан ат айдаушы орыс шалы. 
− Әй, балам! — деді мҧртты кісі маған.- Ырысбек дегеннің ҥйі қайсы? 
— деп сҧрады. 
Мен Ырысбектің ҥйін нҧсқағам, әлгілер аттарының басын солай қарай 
бҧрды. Сҥрлеу жолдан шыққан ат қалың қарды омбылай жҥрді. 
Қайдан шыға келгендерін білмеймін, соның арасынша біраз бала 
қасыма топырлап жиналып та қапты. 
− Қанат, ол кім екен? Милиция ма? 
− Неменеге келіпті? 
− Кімге келіпті? Сенен не сҧрады? — деп балалар жан-жақтан 
сҧрақтың астына алып жатыр. 
− Білмеймін неге келгендерін, Ырысбектің ҥйін сҧрады. 
− Ойбай, онда бір қызық болады десеңші. 
− Ал кеттік солай қарай… 
Біз енді жапа-тармағай Ырысбектің ҥйіне қарай шҧбадық. Кӛшенің 
қалың қарына малтығып ат-шана жеткенше, біз Ырысбектің есігінің алдына 
топырлап жиналып та қалғанбыз. 
Ырысбек сурет салып отыр екен, әуелгіде балалардың есігінің алдына 
неге топырлап жиналып қалғанына тҥсіне алмай, терезеден бізге қарап тҥсін 
суытып, саусағын безеген, артынша ат-шана кеп кесе-кӛлденеңдей тоқтай 
қап, одан погоны бар шинель киген мҧртты адам ҧзын қылышын сҥйретіп 
секіріп тҥскенін кӛргенде, кӛзі алақтап есі шығып, терезеден кейін қарай 
ыршып кеткендей болды. 
Мҧртты адам ішке енген, мҧндайда біз қалушы ма ек, соңынан 
топырлап ауыз ҥйге ілесе кірдік. Тҥпкі бӛлмедегі Ырысбекпен екеуінің 

189 
сӛйлескен сӛздері бізге анық естіліп тҧрды. 
− Жігітім, міне, повесткаң! Он бес минут уақыт берем, тез жинал, қазір 
ӛзіммен бірге ала кетем,- деді мҧртты адам бҧйыра сӛйлеп. 
− Қалай? Аяқ асты қалай жиналам? — деген Ырысбек сасқалақтап. 
− Е, сенің не жиналатының бар? Қалай қиып қалдырам-ау дейтін 
қатын-балаң жоқ. Әйда, киіміңді ки де жҥр. 
− Азық-тҥлік дегендей… 
− Әй, ӛзің курортта жатқандай әбден-ақ семіріпсің, бір-екі кҥнге аштан 
ӛле қоймайсың. Ертең таңертең комиссияға саламыз да, кешке қарай 
отправка жасаймыз. Бол, жинал, кҥтіп тҧратын уақытым жоқ,- деді мҧртты 
адам даусын кӛтеріп. 
− Мынау дҥниелерім… 
− Сен ӛзің, немене, әскери тәртіпті ҧмытқансың ба? Қай солдат ҥй-
мҥлкін арқалап жҥруші еді?! — деп ақырып қалды мҧртты адам.- Киін тез! 
Мен осылай қарап тҧрам, кӛзімше киін! Анау дорбадағы темекі ме? Бері 
маған бер! Менде болады. Темекі шеккің келсе, шетінен беріп тҧрам. 
Аздан кейін мойнына су кеткендей боп сҥмірейген Ырысбек ішкі 
бӛлменің есігін ашып тастап: 
− Қанатай, мына музыка аспаптарымды саған қалдырайын, аман-сау 
қайтсам ӛз қолыңнан алам ғой,- деген. 
Менің екі бетім дуылдап, ӛне бойым дірілдеп кетті, ызадан, намыстан 
болу керек. 
− Керегі жоқ,- дедім тістене тҧрып. 
− Нәзира әпкеңе айтсаң… 
− Керегі жоқ дедім ғой. Біздің ҥйден аулақ! Нәзира әпкем ауылда жоқ, 
оқуға кеткен,-дедім ызақорлана дауыстап. 
− А. Солай ма?! Онда кімге қалдырсам екен? — деді абдыраған 
Ырысбек балалардың әрқайсысына кезек қарап, бірақ ешқайсысының рай 
білдіре қоймағанын кӛрген соң, беті қайтып, лажсыз ҥнмен: — Кімге 

190 
қалдырдым енді, а? — деп мҧртты адамға жалтақтаған. 
− Қатыннан қатынды қолғап ауыстырғандай алып жҥр деп еді ғой, 
солардың біреуіне қалдырмайсың ба?! 
Ырысбек кімге қалдыратыны енді ғана есіне тҥскендей Бәтенге: 
− Айналайын, Дҥрияға жҥгіріп барып келші,- деді жалынып. 
Бәтен жҥгіріп кетті. Ол келгенше, Ырысбек музыка аспаптарын, сурет 
салатын қағаздары мен қарындаш-бояуларын жинастырып орап, буып-тҥюге 
кірісті. Сәлден кейін ентіге жҥгіріп Бәтен қайтып оралды: 
− Керегі жоқ, маған ештеңесін қалдырмасын дейді. 
Ырысбек бетінен ҧрып қалғандай басын ішіне бҧғып, қҧнысып тҧрып 
қалды. 
− Солай деді, ә…- деп басын шайқады. Одан соң мҧртты адамға қарап: 
— Кешіріңіз, енді бір адамды шақыруыма рҧқсат етіңіз,- деді. Мҧртты адам 
басын изеді. 
− Біреуің Зибашқа барып шақырып келіңдерші,- деген бәрімізге 
жалына қарап. 
− Зибаш ҥйінде жоқ, станцияға астық тарта кеткен,- деді бір бала. 
− Ә. Қап! Әжібек те жоқ. Қайрат, сен бір тіл алғыш бала едің, барып 
анау Эмманы ертіп келші. 
Бҧл Ырысбектің ең соңғы ҥміті еді. Ӛзі әлгінде ораған заттарын тағы 
бір байқастап тҥгендеп шықты да, орындыққа тізе бҥкті. Кӛзі бажырайып 
ҥйдің қабырғаларына, тӛбесіне қарайды, іштей ҥйімен қоштасып отырған 
тәрізді, орамалын алып жасаураған кӛзін сҥртті. Қайрат та Эмманың ҥйіне 
қҧстай ҧшып барып келді. 
− Маған ештеңесін қалдырмасын, керегі жоқ, әйтпесе анау қазақ 
әйелдері жҧлып жейді деді,- деп хабарлады. 
− Жарайды,- деп кӛзі жасқа толған Ырысбек орнынан тҧрды. Ҥйінің 
ішіне тағы бір қарап ҥнсіз қоштасты да, сыртқа шығып есігіне қҧлып салды.- 
Мә, мына кілтті Әжібекке тапсыр. Ырысбек ағаң аманат етіп қалдырды де,- 
деп кілтін Бәтенге берді. 

191 
Шана есік алдынан шыға берген кезде: «Әй-оу!» — деген әйел даусы 
естілген. Ҥйлердің арасынан қалың қарда жығыла-сҥрініп Дҥрия келе жатыр 
екен. Қолында тҥйіншегі бар. Мҧртты адам шананы токтатты да, Ырысбекке 
қарап: 
− Әне, бір-екі кҥндік азығыңды әкеле жатыр,- деді. Дҥрия жақындай 
бере: 
− Аспаптарыңды алып қалмағаныма ренжіме. Ендігі жерде менің 
оларға ие боп қалуымның еш реті жоқ. Оның ҥстіне әлгі керең қолына тҥссе, 
ӛртеп жібереді,- деді кешірім сҧрағандай.- Қҧдай қосқан қосағым едің, 
қоштасқалы, арыздасып қалғалы келдім. Жолың болсың, азаматым. Аман-сау 
қайт… Менің саған деген еш ӛкпем жоқ, ал менің қателігімді кеше алсаң, 
кешір,- еңкейіп кеп Ырысбектің мойнынан қҧшақтап, ҧзақ қысып тҧрып 
сҥйді. Екі иығы селкілдеп жылап тҧрды. Қҧшақтары жазылғанда кӛрдік, 
Ырысбектің кӛзінен де тарам-тарам жас сорғалап отыр екен. 
Мҧртты адам ал кеттік дегендей белгі берді де, шана орнынан 
қозғалды. 
− Қош, туған жер!… Қош бол, ел-жҧртым!..- деді Ырысбек даусы 
дірілдеп. Оның кетіп бара жатқанын Дҥрия мен біздерден ӛзге ешкім білген 
де жоқ. 
БІР ӚКІНІШ, БІР ҤМІТ 
Кешке қарай МТС-тан почташы Мақым шал мен Әжібек те қайтқан. 
− Әй, кӛксоққандар! 
Әжібектің келгенін кӛріп қуанғанымыз сонша, шанаға қарай далақтаса 
жҥгірдік. Бір кҥн кӛрмегенге сағынып қалғандаймыз. Шынында да, Әжібексіз 
кҥніміз серкесінен айырылғанмен бірдей екен. Ортамызда ол жоқ болған бір 
кҥніміздің ӛзі ертеден кешке дейін кӛшеде опыр-топыр қҧр сенделіспен 
ӛткен еді. Не жӛндеп ойын ойнай алмай, не ҥйді-ҥйімізге тарап кете алмай, 
МТС-тан келетін жолға қарағыштап жіпсіз байланып жҥрдік те қойдық. Сол 
қашан қайтар екен, не бітіріп қайтар екен, темекі алып келер ме екен деп, 
елегізумен болдық. Бала деген қызық-ау, ҥлкендер сол Әжібекке 
жоламаңдар, сол оңбағаннан аулақ болыңдар, әйтпесе бір пәлеге 
ҧрындырады деп қҧдайдың зарын қылып тыйым салып жатса да, ӛзіміз содан 

192 
қаншама жәбір-жапа шегіп жҥрсек те, айналып келгенде Әжібексіз таңымыз 
атпайтындай, кҥніміз батпайтындай боламыз да тҧрамыз. Бҥгін, міне, кӛзіміз 
соған анық жетті. 
Біз почташының шанасына жете бергенде, Мақым шал қҧлағы 
салпаңдап, аяғын санап басып келе жатқан шағыр кӛз жиренінің басын іркіп, 
шанасынан Әжібек пен бір бейтаныс адамды тҥсірген. 
− Енді әрі қарай ӛздерің де бара аласыңдар ғой,- деген Мақым шал ол 
екеуіне атының болдырып келе жатқанын айтып. 
− Он шақырым болдырмай келіп, ҥйге он метр қалғанда болдыра 
қалған атыңның қҧлағын…- деді шанадан секіріп тҥскен Әжібек ыза болып.- 
Мені қойшы, ауылға бірінші рет келе жатқан мына кісіден ҧялсаңыз етті. 
− Апыр-ай, ә, шынымен солай ма?! Онда шанаға қайта отырыңдар,- 
деген Мақым шал абыржып. 
− Жоқ, енді отырмаймыз, кете беріңіз! — деді Әжібек шаңқылдай 
айқайлап.- Бҥкіл қайырыңызды шайыр ғып жібердіңіз. 
− Қап, ҧят болды-ау, ә?! Қарағым, отыршы, баратын ҥйіңе апарып 
салайын,- деген Мақым шал әлгі бейтаныс адамға. 
− Рақмет, ата, енді ӛзім де барам ғой, мына балалар кӛмектеседі ғой,- 
деді бейтаныс адам нәзік ҥнмен. Біз оны жасӛспірім ер бала шығар деп 
тҧрғанбыз, енді даусынан әйел адам екенін аңғардық. Кӛзінде кӛзілдірігі бар, 
ҥстінде ҧзын сҧрғылт пальто, басына ер адамның қҧлақшыны сияқты бас 
киім киген ақ сары бойжеткен екен, біздерге кӛзілдірігінің астынан 
кҥлімсірей қарап: 
− Оқушысыңдар ма? — деп сҧрады. 
− Ия, бҧлардың бәрі де оқушыларыңыз,- деп, біз ҥшін жауапты Әжібек 
қайтарды.-Ойынның тҥбін тҥсіріп жҥрген кӛксоққандар. Егер мен болмасам, 
осы ауылды баяғыда ӛртеп жіберетіндер ғой. Ал, кӛксоққандар, танысып 
қойыңдар, бҧл кісі сендердің жаңа мҧғалімдерің болады. 
− Мен ӛзім де танысам ғой,- деді қыз Әжібектің таныстырғанын 
жақтырмай. 
− Мен таныстырмасам, бҧлар ертең сізге қиқалақтап бағынбай жҥрер. 

193 
− Маған бҧлардың бағынғаны емес, жақсы оқығандары керек. Солай 
ма, балалар? — деді қыз кҥлімсірей тҧрып. 
Біз оның ер балаға ҧқсаған киім киісіне, кҥлімсіреген тҥріне аңырып 
қарадық та қалдық. Мҧғалім деген біздің тҥсінігімізде Мҧқан ағайымыз 
сияқты тҥсі суық, оқушыларға қарап кҥлмейтін айбынды адам болуы тиіс еді, 
ал мынау қыз болса езуін жияр емес, дәл бір алыстан келген бәріміздің туыс 
әпкеміз сияқты елжірей қарайды. Ӛзінің ӛңінде, кҥлкісінде адамды ҥйіріп 
тҧрар бір жылылық, сҥйкімділік бар. 
− Жҥріңдер, мені бригадирдің ҥйіне алып барыңдар,- деді онан соң. 
− Әй, сен шанаңмен менің мына жҥгімді алып жҥр,- деді Әжібек 
Бәтеннің шанасына жарты қап жҥгін салып.- Ал сендер,- деді 
қалғандарымызға,- мына кісіні Байдалының ҥйіне ертіп апарып салған соң 
маған келерсіңдер, мен ҥйде болам,- деді. 
Біз мҧғалім қыздың ағаш шабаданын шанамызға салып, Байдалының 
ҥйіне қарай алып жҥрдік. Жол бойы ол әрқайсымыздың аты-жӛнімізді, 
нешінші класта оқитынымызды сҧрастырып таныса бастады. Ӛзінің аты 
Әнипа екен. 
− Апай десеңдер болады,- деді.- Мҧқан ағайларыңның әскерге кеткенін 
естіп осы ауылға ӛзім сҧрандым. 
Ӛстіп жаңа келген мҧғалім апайымызбен шҧрқыраса сӛйлесіп, Байдалы 
шалдың есігінің алдына да жеткенбіз. Ҥйінен шыққан Байдалы шал, ӛзінен 
майға піскен ыстық бауырсақтың иісі аңқи тҧрып, мҧғалім қызды тіксіне 
қарсы алды. Ол ҧсынған бҥктеулі қағазды қолына алып, ары-бері қарады да: 
− Бҧ неғылған қағаз? — деп сҧрады. 
− Аудандық оқу комиссариатының мені осы ауылға мҧғалім етіп 
жіберген бҧйрығы. 
− Біз ешкімнен мҧғалім сҧрағамыз жоқ,- деді Байдалы шал жақтырмай. 
− Сҧрамасаңыз да жіберді. 
− Қыс ішінде пәтер табу, отын-су табу оңай дей ме екен?! 
Байдалы шал қолындағы қағазға біраз шҧқшия қарап алды да: 

194 
− Әй, сен бері жҥрші,- деп, ортамыздан Санатты бӛліп ап ҥйінің артына 
қарай ертіп әкетті. Санатты неге шақырып әкеткенін біз, әрине, іштей тҥсініп 
тҧрмыз, хат танымайтын Байдалы шал әлгі қағазды соған оқытып алмақ. 
Сәлден кейін екеуі де қайтып оралған. 
− Қағазды оқыдым,- деді Байдалы шал Әнипаға.- Дҧрыс екен. Ал енді 
бҥгінше біздің ҥйге қон, пәтер жағын ертең қарастырармыз. 
− Рақмет, ағай. Менің қонатын ҥйім бар, сонда барайын,- деді Әнипа 
апай. 
− Иә, ол кім еді? — деген Байдалы шал таңырқап. 
− Осында Зылиқа деген кемпір бар ма? 
− Бар. 
− Сол кісінің ҥйіне барам. 
− Ол Зылиқа кімің болады? 
− Ол кісіні сыртынан танитын едім,- онан соң Әнипа апай біздерге 
жағалай қарап: — Енді мені сол ҥйге ертіп апарыңдар,- деді. 
Біз, Әнипа апайымыздың тілегі бойынша, екі ҧлы бірдей майданға 
аттанып, жалғыз отырған, иілмейтін, қаққан қазықтай тік жҥретіндігі ҥшін 
бҥкіл ауыл Қадауқара атап кеткен Зылиқа кемпірдің ҥйіне қарай алып 
жҥрдік. 
Қадауқара кемпір қолына шыбық ҧстап бес-алты қой-ешкісін қоралап 
жҥр екен. Ӛз ҥйіне біз бастап әкелген Әнипа апайды таңдана тҧрып қарсы 
алды. Таяп келгенімізде салқын ғана амандасты да, мҧғалім қызға кӛз 
алмастан шаншыла қарап: 
− Жӛніңді айт, қарағым? — деді. 
− Сіз мені танымайсыз, апа…- дей бастаған Әнипа апай. 
− Тҧра тҧр, тҧра тҧр,- деді Қадауқара кемпір оның сӛзін бӛліп.- Сен осы 
Әлімбайыммен бірге оқыған Әнипа деген қыз емессің бе? 
− Иә,- деді Әнипа апай таңырқап. 

195 
− Екеуіңнің бірге тҥскен суретің бар ғой, содан танып тҧрмын. 
− Қырық бірінші жылы педучилищені бітірерде тҥскенбіз. 
− Қарағым, келші, маңдайыңнан сҥйейін,- деді даусы бҧзылып, кӛзі 
жасқа толған Қадауқара кемпір.- Әлімбайыммен қатар отырған сені 
кергеннің ӛзі не тҧрады маған. 
Қадауқара кемпір мейірленіп кеп Әнипа апайымыздың оң қабағының 
ҥстінен сҥйді, кӛзіне толған жасты сҥртіп, булығып біраз тҧрды. 
− Бір жыл болды хат келмегелі…- деді шағынғандай жыламсырап. 
− Менің де хат алмағаныма бір жыл болды. 
− Жарығым, қай жерде жҥр екен?.. О-ой, жалған-ай…- деді Қадауқара 
кемпір ауыр кҥрсініп. Тек осыдан кейін ғана жӛн сҧрады. 
− Иә, қарағым, жолың болсын? 
− Дәм тартып осы ауылға келдім, апа. Мына балаларды оқытпақпын. 
− Оның жақсы болған екен. Қадамың қҧтты болсын. 
− Рақмет, апа. 
− Ҥйге кір, қарағым. Ендігі жӛнді асықпай сҧрасармыз. 
Біз апайымыздың шабаданын ҥйге кіргізіп кете бергенбіз. 
− Әй, балалар, тоқтаңдар! — деді Қадауқара кемпір дауыстап, ӛзі 
соңымыздан бір дорба езген қҧрттың малтасын алып шығып, бәрімізге 
уыстап ҥлестіре бастады.- Ӛздерің маған ҥлкен қуаныш әкеліп тҧрып, қҧр 
ауыз кеткендерің жарамайды ғой,- деп қойды.-Айналайын ақ тілеулестерден, 
амандық болса бәріңді де шақырып, той жасағандай қонақ етем әлі. 
Біз мәмпәсилерге ҧқсаған бірі ақ, бірі сарғылт малта қҧрттарды 
томпаңдай сорып, енді Әжібектің ҥйіне қарай тарттық. Кҥн батуға таяп, 
қызыл шапағы бҥкіл ауылды жалқын нілге бояғандай ғып тҧр. 
Әжібек ӛз ҥйінің тӛрінде бағанағы жарты қап жҥгін қасына қойып, мәз-
мейрам боп отыр екен. Екі езуі екі қҧлағына жетіп, қуанышында шек жоқ. Біз 
кіргенде: 

196 
− Олжа деген, міне,- деп қасындағы қапты сыртынан ҧрып-ҧрып 
қойған. Бҧрқ-бҧрқ еткен темекінің ащы иісі шетімізден тҥшкіртіп-пысқыртып 
жіберді. 
Біз келгенше, ол Ырысбектің әңгімесін Бәтеннен естіп қанып апты. 
− Бәрін де естідім,- деді ала кӛлеңке ҥй ішінде кӛңілі сәл жабырқап.- 
Қайран азамат, Ырысекең қор боп кеткен екен де,- деді.- Әйел опасыз деген 
осы-ay, бәрінің теріс айналғанын қарашы. О, дҥние-ай…- деп ҥлкен адамша 
аһ ҧрып кҥңірене сӛйледі. Ойланып біраз отырды да: — Апырай, тіпті қызық 
болған екен,- деді онан соң.- Ең аяғы Эммаға дейін ат-тондарын ала 
қашқанын айтсаңшы! 
Бір сәт мырс етіп кҥлді де: 
− Әй, ӛзі де кӛксоққан еді,- деді енді табалай сӛйлеп.- Бір әйелмен 
дҧрыстап тҧруына болатын еді ғой. Мейлі, жолы болсын! Темекі тҥгелдей 
ӛзіме олжа,- деді ең ақырында. 
Сӛйтіп, сӛзін кҥйзеліспен бастап соңын мысқылдай аяқтады. 
− Ал, енді осы ауылдың темекі тартатындары мен насыбайшы кемпір-
шалы маған жалынбай кӛрсін,- деді мақтана есіп. 
Шынында да, темекі салмайтын, бірақ шылым тартатындары мен 
насыбай ататындары кӛп біздің ауылда темекінің қҧны наннан артық 
болмаса, кем емес еді. Қайғы-қасіретте кӛңілге жҧбаныш болатын бірден-бір 
дауа темекі боп саналатын. Еркектерді қойып әйелдерге дейін тҥтіні қолқаны 
қапқан ащы темекіні қҧшырлана сорған кезде, кӛңілдері сейіліп бір сәтке 
болса да ауыртпалықтың бәрін ҧмытқандай болушы еді. Ҥлкендердің темекі 
десе ішкен астарын жерге қоятын осынша қҧштарлығын ӛнер санайтынбыз. 
Қолымыздан келсе бҧрқылдатып отырып шылым тартқанға не жетсін деп 
армандайтынбыз. Рас, ҥлкендер бізге темекінің у екенін, зиянды екенін 
айтып, шылым тартуымызға қатты тыйым салатын, ал бірақ ӛздері бір кҥн 
темекісіз қалса, бҥкіл жарық дҥниені тәрік етуге шақ қалып жынданып кете 
жаздайтын. Ондайдың талайын кӛріп те, естіп те жҥреміз. Сондықтан 
темекіге деген қҧштарлығымыз ӛрши тҥспесе кемімейтін. Тек, әттең, темекі 
қолымызға тҥспейді. Кейде ҧрланып жылқының кепкен тезегінен шылым 
орап тартатынымыз бар, бірақ тезектің аты тезек қой, екі-ҥш кҥнге дейін 
кеңсірігіңді тезектің сасық иісі алып, жҥрегің айнып, тҥтін атаулыдан безе 
қашардай боп жҥресің. Сондайда: «Шіркін, нағыз темекі болса ғой»,- деп 
арман етеміз. 

197 
Енді, міне, Әжібек сол нағыз темекінің жарты қабын әкеп отыр. 
Шіркін, Әжібек мықты ғой. Қанша мақтаған батырың да, мықтың да 
осындай-ақ болар. Ҥлкендердің қолы жете бермейтін дҥние байлықты иісін 
бҧрқылдатып ҧрып қойып отырғаны мынау. 
Және бір тиын ақша шығармаған. Ертеңгісінгі Ырысбек берген 
алақандай жҥз сомдықты бәрімізге кӛрсете отырып: 
− Темекіге ақша шығарып мені ақымақ боп кетті дейсіңдер ме?! — деді 
кҥліп. 
Біздің алдымызда оның мәртебесі бҧрынғыдан да биіктеп, беделі тіптен 
шарықтап ӛскен еді. Егер осы сәтте бізден: «Ауылыңда бетке ҧстар кімің 
бар?» — деп сҧраса, ойланбастан бір ауыздан: «Әжібек!» — дер едік. 
− Ал, кӛксоққандар,- деді Әжібек біз оның тӛңірегіне алқа-қотан 
отырған соң.- Мына Әжікелеріңнің арқасында шылымды тойғандарыңша бір 
шегіп жетісіп қалыңдар! — деп, қабының аузын шешті. 
Темекінің бҧрқыраған ащы танауымызды бҧрынғыдан да гӛрі жарып 
жіберердей жыбырлатып, тҥшкіру-пысқыруымыз жиілеп кетті. 
− Пах-пах-пах!.. жарықтықтың иісі-ай,- деп Әжібектің ӛзі де 
тҥшкірінді.- Мә, мынадан бір-бір шылымдық қағаз жыртып алыңдар,- деп ол 
қалтасынан алған бҥктеулі газетті ҧсынған. Дереу жапа-тармағай алақандай-
алақандай етіп бір-бір шылымдық қағаз жыртып алдық. Әжібек қабының 
аузын ашып, әрқайсымызға бір-бір шекімнен салып бере бастады. Бәрімізге 
салып берген соң: 
− Әй, қҧр қалған ешкім жоқ па? — деп сҧраған. 
− Жоқ,- дедік бір ауыздан. 
− Ал онда ӛзіме салайын,- деп, газеттен жыртып ап ӛзіне де бір шӛкім 
салып алды. Оны қолы майыса отырып орап, онан тілімен жалап 
жабыстырғанының ӛзі қандай әдемі десеңші! Біз де соған еліктеп шылымды 
әдемілеп ораймыз дегенімізбен, қолымыз икемге келмей, бір шӛкім темекінің 
ӛзін тӛгіп-шашып отырып әзер орадық. 
− Нешауа, ӛсти-ӛсти ҥйренесіңдер,- деп қойды Әжібек біздің ҧсқынсыз 
оралған шылымдарымызға қарап. Енді ол қалтасынан шақпақ тас және мақта 
алып, шағып-шағып қалған, мақта тҥтіндеп сала берді, соны ҥрлеп-ҥрлеп 
қойды да темекісін тҧтатты. Онан соң сол темекісін сора отырып бәріміздің 
шылымымызды тҧтаттырды. Шылым тартуды білетініміз де, білмейтініміз де 

198 
қҧшырлана соруға кірістік. Нағыз темекінің тілді қуырған удай ащы тҥтінін 
сорып аламыз да, бҧрқырата ҥрлейміз. Бір-бірімізге қарап жымыңдаса мәз 
болып, дҥниенің бір рақатына қолымыз жеткендей кҥйде тҧрмыз. 
− Әй, сендер мына маған қарап, менше тартыңдар,- деді Әжібек, сӛйтті 
де шылымын терең сорып аузына тҥтінін толтырып алды да, су жҧтқандай 
ішіне қарай қылқ еткізіп жҧтып қойды да, онан соң әлгі тҥтінді қос 
танауынан бҧрқылдата шығарды. Шылым тарту деп осыны айт! Енді біз де 
шылымнан аузымызды толтыра сорып ап, оны ішімізге жҧтып, онан 
мҧрнымыздан шығармақ болдық. Бірақ шылымды бҧлай тарту оңай емес 
екен. Қақалып-шашалмағанымыз кем де кем-ақ шығармыз. Удай ащы тҥтін 
бҥкіл кеңсірігімізді қуырып, тҧншығып ӛліп қала жаздадық. 
− Ӛй, ақымақтар, ӛйтіп тҥтінді бірден кӛптен сорып жҧтпай, әуелі аз-
аздан сорып ҥйреніңдер,- деді Әжібек жеки ҧрсып. 
Кейбір шылымды қақалмай-шашалмай тартқан балаларға ол: 
− Маладес! Сен тҥбі шылымды жақсы тартатын боласың,- деп мақтап 
қояды, ал кейбір лоқси бастаған балаларға: — Қор болған темекі! Мынадан 
тҥк шықпайды-ей,- деп ҧрсып, желкесінен қойып қалады. 
Біраздан кейін ҥйдің іші кӛк тҥтін боп кетті. Бір бҧрыштағы бала екінші 
бҧрыштағы баланы әзер кӛреміз. Әуелгіде тым-тырыс отырғанымызбен, 
шылымның қызығына тҥсе келе даурығыса бастадық. 
− Міне, мен тҥтінді жҧтып, мҧрнымнан шығара аламын. 
− Мен де ҥйрендім, қарашы бері! 
− Олай емес, былай шығару керек. 
У-ду шудан ба, әлде тҥтіннен бе, сәлден соң басым айнала бастады. 
Балалардың бәрі кҥңгір-кҥңгір сӛйлейтін сияқты. Кӛз алдым сәл айналып 
тҧрғандай, әйтеу, бір қызық хал, ептеп жҥрегім айниын деді. 
− Әй, кӛксоққандар! — деді бір кез Әжібек ҧйқыдан оянғандай.- Әй, 
мына ҥйдің ішін кӛк тҧман ғып жіберіппіз ғой. Мәссаған! Сендер ҥйлеріңе 
кетесіңдер, мына кӛк тҧманды жҧтып сорлап мен қалам ғой. Кәне, далаға 
шығыңдар! 
Сыртқа шыққанбыз. Кәдімгі бір тар қапастан тҧншығып шыққан 
адамдай кӛкірегім ашылып сала берді. Суық ауа бҥкіл ӛне бойымды қуалап, 
бҧлақтың тастай суын сіміріп-сіміріп жібергендей болдым. Уһ, қандай рақат! 

199 
Балалардың бірі қақырынып-тҥкірініп, бірі лоқсып қойып кҥресін қарға 
еңкейеді. Бірақ соған қарамастан кӛңіліміз шат, шетімізден мәз боп тҧрмыз. 
Шылым тартуды ҥйрене бастағанымызды мақтан етіп тҧрмыз. 
− Әй, кӛксоққандар! — деді Әжібек.- Ертеңнен бастап оқуларың қайта 
басталады. Анау жаңа келген мҧғалім қызды ренжітуші болмаңдар. Егер 
біреуіңнің қиқалаңдағаныңды естісем, менен жақсылық кҥтпеңдер! — деді 
қатал ескертіп. 
* * * 
Ертеңіне мектебімізде қоңырау қағылып, оқу қайта басталды. Әнипа 
апайымыз жҥзі қандай жылы, нҧрлы болса, мінезі де сондай жҧмсақ, 
аңқылдаған мейірбан жан екен. Алғаш класқа кіргенде, мҧз қатқан еденнен 
тайып жығыла жаздаған, біз балалар ду кҥлгенімізде, ӛзі де бізге қосыла 
кҥліп жіберді. 
− Мына еденде коньки тебуге болады екен,- деді басын шайқап. 
Онан соң стол басына кеп, класс журналын ашпас бҧрын есік-
терезелерінен жел ызғыған бӛлме ішіне айнала қарай тҧрып, онан біздің 
жалаңаш-жҥдеу тҥрлерімізді кӛріп кҥрсініп қалды. Кҥлімсіреген ӛңі кӛлеңке 
тҥскендей лезде жабырқау тартып, кӛз алдымызда ӛзі де жҥдей бастаған. 
Мынадай класта анық бір сабақты толық отыру мҥмкін емес еді. Балалардың 
кӛбінің киім-кешегі алым-жҧлым, жыртық-тесік, шарық-шоқайларынан не 
ӛкшесі, не башпайы кӛрініп жҥреді. Кейбір балалар жыртық шарығының 
ішіне тығыздап сабан салып киіп алған, жҥгірген, ойнаған кездерінде әлгі 
сабан жыртық-тесіктен біртіндеп суырылып тҥсіп жҥреді де, біраздан кейін 
сабаны тегіс тҥсіп, қолпылдап қалған шарығына қар кіре бастайды. Отыра 
қап шарықтың ішіне сабанды қайта тығып алады. 
Осындай тҥрімізді кӛрген Әнипа апай сабақты бірден бастай алмай, 
бәрімізге жабырқай қарап, ҥнсіз тҧрып қалған. Кӛшеде жҥгіріп ойнап 
жҥргенімізде тоңу дегенді білмесек те, суық класқа кеп қимылсыз отырған 
соң, бойымыз тоңазиын деді, жақ жҥндеріміз ҥрпиіп, кҥрк-кҥрк жӛтеле 
бастадық. 
Кластың бҥкіл бір жақ қабырғасын ала салынған ошағы ауыз бӛлмеден 
жағылатын кірпіш пеш болымсыз ғана жылып тҧр. Бҧрын қи жаққанда едәуір 
қызып, кластың ішін жылытып тҧратын, ал сабан отынға міз бағар емес. Ҥй 
сыпырушы Дәметкен апай от жағуды таң сәріден-ақ бастаған екен, міне, қазір 
сәске кезі боп қалды, әзірге жыли қоятын тҥрі білінбейді. 

200 
Мҧқан ағай әскерге алынып, мектеп бір айдай жабық тҧрған уақыттың 
ішінде мектептің отын қоймасындағы бір қысқа жетерлік етіп жиналған қи 
ҥшті-кҥйлі жоқ боп кеткен. Кім тасып алды, қашан алды, ешкім білмейді. 
Әлгінде, сабақ басталардың алдында Әнипа апай Байдалы шалға жолыққан, 
отынның қайда екенін сҧраған. 
− Әй, қарағым, мен отын кҥзетшісі дейсің бе?! Қайдан білейін,- деп 
Байдалы шал шарт кетті.- Осы колхоздың отыннан басқа жҧмысы да бастан 
асып жатыр. Енді оқу болмайды деп біреулер тасып алған шығар. Әне, сабан 
тҥсіртіп бердім ғой, соны жаға беріңдер,-деген. 
Сол сабанның жылуы, міне, «уф!» деп ҥрлесең, аузыңнан шыққан бу 
темекінің тҥтініндей бҧрқырайды. Әнипа апай барып пештің әр жерінен бір 
сипап ҧстап кӛрді де, тағы да кҥрсіне тҧрып басын шайқады. Ақыры ойлана 
тҧрып: 
− Балалар, мына класта кӛп отыруға болмайды екен, мен сендерге ҥйде 
оқуларыңа тапсырма беріп қайтарайын,- деді. 
− Сонда біз класта оқымаймыз ба? — деп сҧраған балалардың бірі. 
− Оқимыз. Тек алдымен класты жылыту жағын ойластырайық. Қысқа 
деп жинаған мектептің отынын біреулер тасып апты, ал сабанның 
қаншалықты жылытатынын ӛздерің кӛріп отырсыңдар. Мынадай суықта 
сендерді ауыртып аламын ғой. 
Сӛйтіп, Әнипа апай ҥйде оқуымызға тиіс тапсырмаларды тақтаға жаза 
бастады да, біз оны ілесе отырып кӛшіріп алуға кірістік. Апайымыздың 
жазуы біркелкі, маржандай тізілген әдемі еді. 
− Мен мектептің отынын жағып отырған бір ҥйді білем,- деді 
балалардың бірі ӛзіне-ӛзі айтқандай жай сӛйлесе де бәрімізге естіртіп. 
− Кімнің ҥйі? 
− Ол кім? — дедік біздер жан-жақтан. 
− Әжібектің ҥйінен,- деді әлгі бала.- Барғанымызда ылғи қи жағып 
отыратынын ӛздерің де кӛріп жҥрсіңдер ғой. Әжібек сол қиды мектептің 
отынынан алмағанда қайдан алды? 
− Рас-ей! 

201 
− Рас! — деп, Әжібектің ҥйіне қашан бармайық, сары қиды маздатып 
жағып қойып отыратынын есімізге алғанбыз. 
Тақтаға тапсырма жазып тҧрған Әнипа апайымыз да біздің сӛзімізге 
елең етіп, кейін бҧрылған. 
− Әжібек кешегі бала ма? 
− Иә. 
− Егер мектептің отынын тҥсіріп алған сол бала болса, анықтап 
сҧраңдар ӛзінен. Айқай-шу шығармай-ақ қайтарып алайық. 
Апыр-ай ә, ҥйіне қашан барсаң да, Әжібек жағасы жайлау боп жып-
жылы отырады, сӛйтсек біздің мектептің қысқа деп жинаған бар отынын 
тҥсіріп ап, қарық боп жҥр екен ғой. Ой, оңбаған-ай! Ой, мҥттәйімін-ай!.. 
Кҥзде Мҧқан ағай ӛзі бас боп, барлық оқушы балалар ӛгіз арбамен мына 
тӛмендегі қой қорадан ҥш кҥн бойы тартқан қи ғой. Қыста рақаттанып жылы 
класта отырамыз деген есіл еңбегіміз. Бар рақатын тҥк істемеген Әжібек 
кӛріп жҥр екен де. Біз бір топ бала қазір мектептен шығысымен, соның ҥйіне 
барып айқасуға бел байладық. 
− Бәріміз жабылсақ, соған әліміз жетеді ғой,- дедік кҥбірлесе келісіп. 
Сӛз байласқан балалар мектептен шыға Әжібектің ҥйіне келгенімізде, 
ол тӛрінің алдында шалқасынан тҥсіп темекі тартып жатыр екен. Ҥстелінің 
ҥстінде жарты таба нан, бір тостаған майға шыланған талқан, бір тостаған 
қуырылған бидай, қҧрт-ірімшік ҥйіліп тҧр. 
− Иә, оқымыстылар, мектепке кіргендеріңнен шыққандарың тез болды 
ғой,- деді ол сол шалқасынан жатқан кҥйде бізге бетін де бҧрмастан.- Әлде 
сабақтан қашып кеттіңдер ме? 
Біз ошақ алдында шашылып жатқан сары қидың сынықтарын бір-
бірімізге ымдап кӛрсетіп ҥнсіз тҧрмыз. 
− Әй, неге ҥндемейсіңдер? Әлде анау ҥстелдің ҥстіндегі тамақтарды 
кӛріп ҥндерің ӛшіп тҧр ма? Темекінің арқасында келген дәмдер ғой,- деп 
Әжібек сол бізге басын бҧрмаған кҥйінде шірене сӛйлеп жатыр.- Әлі осы 
ауылдың дастарқанының ең дәмділері менің аузымда болады. Әжікең ӛстіп 
«ахау бикем» деп әндетіп қойып шалқасынан жатады. Оқыған сендер озар ма 
екенсіңдер, оқымаған мен озар ма екем, кӛреміз. 

202 
Біз сол ҥнсіз қалпымызда, ӛстіп жатқанында ҥстінен барып бас салайық 
дегендей, ымдаса сӛйлесіп бір-бірімізді «сен баста», «сен баста» дегендей, 
итермелей бастағанбыз. Осы мезетте Әжібек басын кӛтеріп алды да, қос 
танауынан тҥтінді бҧрқылдата отырып: 
− Әй, кӛксоққандар, жҥрістерің тым суыт қой, неғып состиып 
тҧрсыңдар? — деді. 
− Мектептің отыны қайда? — дедік ақай жоқ, тоқай жоқ. 
− Қайдағы отын? 
− Мектепке отынға деп кҥзде біз тҥсірген қи ше? Міне, ошағыңда 
маздап жанып жатыр ғой. Осыны қайдан алдың? Қазір бәрін қайтар. Сенің 
қырсығыңнан біз, міне, бҥгін сабақ та оқи алмадық. 
− Әй, сендер, айтсам айтқандай кӛксоққан екенсіңдер,- деді кӛзі 
шатынап лезде ыза болған Әжібек.- Тіпті кӛк ми екенсіңдер. Немене, 
мектептің бар отынын тҥсіріп жинап ала қоятындай менің қарамағымда 
жҧмысшыларым бар деп пе едіңдер?! Және онша отынды қай жеріме 
жинаймын? Отын жинайтын қорам да жоқ. Әне, бар отыным ауыз ҥйде 
жатыр. Не сӛйлеп тҧрсыңдар? Ӛй, ақылдан жҧрдай тобан аяқтар. Қайтар 
дейді ғой. Нені қайтарам? 
− Ал онда мына сары қиды қайдан алдың? — дегенбіз. 
− Мектептің отын қорасынан,- деді Әжібек сабасына тҥсіп, салмақтана 
сӛйлеп.- Ең соңынан қидың қалған-қҧтқанын жинап алғаным рас. Ҥш қап еді, 
бір қабы таусылды, екі қаптағы, әне, ауыз ҥйдің бҧрышында ҥюлі жатыр. 
Егер мектептеріңді жылытуға жетеді десеңдер, жинап алып кетіңдер. 
Біз не дерімізді білмей сілейіп тҧрдық та қалдық. Айтса айтқандай, 
мҧның отын қоятын қорасы да жоқ екен-ау. Мысымыз қҧрып, енді 
неғыларымызды білмей, не шығып кете алмай, не отыра алмай бір-бірімізге 
қараймыз. Әжібекті нақақтан қаралап жазықсыз ренжітіп алғанымызға жерге 
кірердей боп тҧрмыз. 
Біздің осы жайымызды ҧқты-ау деймін, Әжібек те енді ашуын басып, 
темекісін қомағайлана сорды да: 
− Әй, кӛк милар,- деді жайбарақат ҥнмен.- Не десеңдер де менің 
сендерден ӛзге серіктерім жоқ енді. Мен дегенде қҧдайдың басқа салғаны 
осы шығар. Дабай, отырыңдар. Темекі тартыңдар, сӛйтіп, естеріңді жиыңдар. 

203 
Әлгіндегі жауар бҧлттай болып тҥнеріп, ҥдірейісіп келген тҥрімізден із 
де қалған жоқ. Әжібектің алдында сол баяғы «кӛксоққан» қалыптарымызға 
тҥсіп, аптығымыз басылып, сҥмірейісіп барып, отыра-отыра кеттік. Ол 
ҧсынған газеттен бір-бір жапырақтан жыртып алып шылым орадық. 
Әжібектің алдындағы әлгіндегі кінәмізді толық мойындағандай жерге қарай 
отырып, ащы тҥтінді бҧрқылдата сорғанбыз: 
− Әй, кӛк ми, тҥтінді босқа сорып рәсуа етпей, ішіңе жҧтып тарт,- деп 
зекіп қалды Әжібек ӛзіне таяу отырған балаға. Мҧнысы жалғыз оған емес 
бәрімізге айтылған кінәрат еді. Тҥтінді текке сорып рәсуа етпей жҧтуға 
тырысамыз. Удай ащы тҥтін тҧншықтырып жібере жаздайды, кеңсірігіміз 
ашып, тамағымыз жыбырлап, жарыса кеп қақалып-шашалып, кӛзімізден 
жасымыз парлап ит боп отырмыз. 
− Мектептің отынын кім тҥсіріп алғанын мен білем,- деді әлден 
уақытта шылымын тартып болған Әжібек.- Бірақ оның кім екенін 
айтпаймын. Басыма пәле іздер жайым жоқ. 
Иә, Әжібек айтпаймын десе айтпайды. Егер қадалып сҧрай берер 
болсаң, ол ашуланады да, әлгі мазасын алған баланы желкесінен алып 
есігінен итеріп шығарады да, май қҧйрығынан қайқайтып тҧрып бір тебеді. 
Ол балаға енді қайтып Әжібектің ҥйінің есігін ашу оңайға тҥспейді. Ҥйінен 
не бір таба нан, не бір жілік ет ҧрлап әкелуі керек. Сӛйтіп келіп қана 
татуласады. 
Терезе қағылды да сырттан Мәридің: 
− Бәріңді де апай шақырып тҧр! — деп айқайлаған даусы естілді. 
Біз топырласа жҥгіріп сыртқа шыққанбыз. Расында да, Әнипа 
апайымыз кӛшеде Әжібектің ҥйінің тҧсына кеп тҧр екен. Қасында Мәри және 
бір-екі қыз бар. Мәри жартылай ер балаша: басына қҧлақшын, бҧтына 
шалбар киген, ҥстіндегі шешесінің кішірейтілген ескі пҥліш пальтосы белін 
қынтитып, бойы ҧзарып кӛрінеді, қысқа қарай ӛзі аппақ боп ағарып, қасы-
кӛзі қап-қара боп қиылып, әдеміленіп кеткен. Ӛзін-ӛзі еркін ҧстайтын ақ 
жарқын ӛжет мінезі де оны басқа қыздардан ерекшелеп тҧратын. Қазір 
апайдың қасында тҧрып, сҥмірейіп шыққан біздерге мазақтағандай ақсия 
кҥледі. Ал кҥліп тҧратын Әнипа апайымыз қабағын шытып, кӛзілдірік 
астынан сҥзіле қарайды. 
− Сендер мҧнда неғып жҥрсіңдер? — деді. 
Біз ҥндей қойғамыз жоқ. Естімеген адамдай боп біріміз аспанға қарап, 
біріміз кҥресін қарды шарығымыздың тҧмсығымен тепкілеп, енді біріміз 

204 
МТС-тан келетін жолға қараған боп тҧрмыз. 
− Балалар, мен сендерден сҧрап тҧрмын ғой, бҧл ҥйге неге келдіңдер? 
— деді Әнипа апай даусын сәл кӛтере қайталай сҧрап. 
Біз бҧл жолы да ҥндей қоймадық. 
− Мен сырқаттанып жатыр едім, бҧлар менің хәлімді сҧрай кепті,- деді 
ҥйінен біздің соңымызды ала шыққан Әжібек осы тҧста бізге ара тҥсіп, ӛзі 
соның арасынша ӛтірік жӛтелгенсіп, ауру адамша бҥкшірейе қапты. 
− һӛ, һӛ…- деп ыңқылдай жӛтеліп алды.- Ойбай, белім-ай, сырқыратып 
әкетіп барады. 
Әнипа апай оның ауырып қалдым дегеніне шынымен сенгелі тҧр еді, 
алайда осының бәріне кӛзі ҧшқын шаша ойнақши қарап тҧрған Мәри шыдай 
алмай сақылдап кҥліп жіберді. 
− Ой, жаның шыққыр-ай, ӛтірікті соғуын… Апай, мҧның ауырған тҥгі 
де жоқ, сізді алдап тҧр,- деді Мәри саңқылдай сӛйлейтін әдетімен бҥкіл 
ауылға жар салғандай.- Жаңа терезеден қарағанымда, бҧлардың бәрі де 
темекі тартып отыр екен. 
− Әй, сен қыз не сӛйлеп тҧрсың? — деді Әжібек аяғын басып кеткендей 
шаңқ етіп.- Темекі тартқан мен ӛзім ғана. Мен оқымаймын, сондықтан не 
істесем де ӛзім білем. Ал мыналар жай қасымда отырды. 
− Жоқ, Бҧлар да бір-бір шылымды бҧрқылдата сорып отырды ғой. 
− Бҧлар тартқан жоқ! 
− Тартты. 
− Сен қыздың мен желкеңді ҥзем ғой,- деп Әжібек доқ кӛрсетіп оған 
тҧра ҧмтылмақ болған. 
− Ҥзіп кӛр,- деп, Мәри Әнипа апайды тасалана берді. Одан тілін 
шығарып мазақтай тҧрып: — Бҧл қотырдың әлі қыздарға ғана жетеді,- деді. 
− Ой, бит бас,- деді Әжібек бҧрынғысынан да ыза болып. 
− Қотыр. 

205 
− Жә, тоқтатыңдар! — деді Әнипа апай екеуіне де зеки сӛйлеп. Онан 
соң сҥмірейіп тҧрған біздерге қарады.- Бҥгіннен соң мектептен шығысымен 
ҥйлеріңе қайтатын болыңдар. Оқу программасынан онсыз да кӛп кейіндеп 
қалдыңдар, соны қуып жетуіміз керек. Ол ҥшін ешқайда бҧрылмай ҥйге 
қайтып, сабақтарыңды оқыңдар. 
− Бҧларды мен шақырмаймын, ӛздері келеді,- деді Әжібек. 
− Сен ересексің ғой, бҧларға жаман қылықтарыңды ҥйретпе. 
− Немене, мен сонда осыларға жаман болыңдар дей ме екем. 
Бәріне де адам болыңдар деймін ылғи. Ал жаман қылықтарды ӛздерінің 
ҥйренгілері кеп ҥздігіп тҧрса, мен қайтейін. 
− Ҥйренбе де. 
− Ӛйтіп айта алмаймын. Мендегі бар жаман қылықтар бҧларда да 
болсын. Мен қор боп жҥрген жоқпын ғой, бҧлар да қор болмайды. 
− Сен ӛзің ҥлкенмен салғыласып, бетіңмен ӛсіп келе жатқан бала 
екенсің,- деді Әнипа апай кейи сӛйлеп. 
− Мен емес.салғыласып тҧрған ӛзіңізсіз ғой. Пажалыста, жолыңыз әне, 
жҥре беріңіз,- деді Әжібек те ызаланып.- Ал мен қай бетіммен ӛссем, 
мыналар да сол бетпен ӛседі. 
− Сен ӛзің неге оқымайсың? 
− Оқуды қайтем?! 
− Қайткені қалай, келешегіңді, адам болуыңды ойламайсың ба? 
− Мен оқымай-ақ та болам. 
Мҧнан әрі шыдамы таусылған Әнипа апай: 
− Жҥріңдер, балалар! — деп, бізді соңынан ертіп мектепке қарай жҥрді. 
Әжібек тісінің арасынан сыздықтата тҥкіріп қойып сыңар езулей кҥліп қала 
берді. Былайырақ шыққан соң Әнипа апай сәл кідірістеп біздерден: 
− Сендер тауға шығып отын шаптыңдар ма? — деп сҧраған. Біз бір 
ауыздан шапқанымызды және оны қол шаналарымызбен тасып сҥйретіп 

206 
ЬІрысбектің қорасына жинап қойғанымызды айттық. 
− Демек, ол отын ӛздеріңдікі ғой? — деді Әнипа апай анықтай тҥсіп. 
− Ӛзіміздікі. Ӛзіміз шаптық, ӛзіміз тасып әкелдік. 
− Ендеше, балалар, сол отынды қазір мектепке тасып алайық. Ҥй иесі 
әскерге кетіпті, иесіз қалған қорадан тағы біреу тасып әкетуі мҥмкін. Онан да 
ӛзіміз аз кҥн болса да класымызды жылытып сабақ оқиық. 
Бҧл ақыл бізге бірден қона кетті. Шынында да, ӛзіміз шапқан 
тобылғымызды мектепке тасып ап, ӛзіміз жағып, ӛзіміз асылынып отырсақ 
оның несі айып. Оқушы балалар лездің арасында қҧмырсқадай қаптап кеп, 
Ырысбектің қорасындағы әнеугҥні ғана ӛзіміз жинап қойған тобылғыны 
біріміз шанаға сап сҥйретіп, біріміз арқалап мектепке таси бастадық. Тас 
қойма жақтан шауып келген Байдалы шал: 
− Әй, бҧларың не? Әскерге кеткен адамның отынын тасып алды деген 
не деген сҧмдық! -деп ақыра айқайлап, қамшы ҥйірген. 
Біз шу ете тҥсіп, тым-тырақай қаштық. 
− Әй, мҧғалім қыз, мҧның қалай? — деп енді ол Әнипа апайға тап 
берген. 
− Ақсақал, сіз мектептің отынын дәл осылай қорғауыңыз керек еді,- 
деді апай қатқыл ҥнмен.- Ал мына отынды балалардың ӛздері шапқан. 
Мектепте отын болмағандықтан, алуға мәжбҥр боп отырмыз. 
Апайымыздың мына сӛзі бізге медеу болып жан-жақтан: 
− Бҧл ӛзіміздің отынымыз, ӛзіміз шапқанбыз! — деп шулап кеттік. 
Біздің шуымызға ауыл адамдары шығып, олар да отынды ӛзіміздің 
шапқанымызды растап ара тҥсіп, мектепке отын тҥсіріп беріп жәрдемдесудің 
орнына Байдалының мына қылығының ерсі екенін айтып, ауыл арасы біразға 
дейін улыған-шулыған болды. Сӛйтіп жҥріп Ырысбектің қорасындағы ӛзіміз 
шапқан тобылғыны тегіс мектепке тасып алдық. Ертеден бері кҥйелеш-
кҥйелеш боп сабан жағып, класты жылыта алмай ит әуре болған Дәметкен 
апай пешке тобылғыны толтыра тыққан. Қызыл тобылғы дҥрілдеп ала 
жӛнелді, біраздан кейін пештің шойын қақпағы қып-қызыл боп қызарып, 
қабырға пеш қызып, кластың іші жыли бастады. Тҥстен кейін оқитын 
балалар ертеңгісінгі біз қҧсап дірдектемей, сабақтары расписание бойынша 
ӛткен еді. 

207 
Ҥйге қайтып келе жатқанымызда, жолда есігінің алдында — Әжібек 
тҧр екен. Тҥрі ӛрт сӛндіргендей қап-қара боп тҥнеріп, қатулы еді. Әрине, 
Ырысбектің қорасындағы тобылғыны мектепке тасып алғанымыз ҥшін ол 
бізге ызалы. Дәл қазір қолына жалғыз-жарым тҥскенімізді итше тепкілеп 
аямайтыны анық. Сондықтан біз оның ҥйінің қасынан жҧбымызды жазбай 
топтасып ӛттік. Ол біздерге қарап жҧдырығын тҥйіп: 
− Сатқындар! — деді кіжініп. 
Осылайша екі-ҥш кҥнге дейін мектепке топтасып барып, топтасып 
қайтып жҥрдік. Ойынды да ҥйлеріміздің тӛңірегінде ойнаймыз. Әжібектен 
қол ҥзіп алғанымызға ӛкінеміз де, бірақ оның алдына баруға және де 
батылымыз бармайды. Сабап тастайды деп қорқамыз. 
Ҥшінші кҥні сабақ арасындағы ҥзіліс кезінде мектеп алдына Әжібектің 
ӛзі келді. Қапелімде не істерімізді білмей абдырап сасып қалған біздерге 
ыржия қарап: 
− Әй, кӛк милар, мен сендерді кешірдім. Ойлап қарасам сендердікі 
дҧрыс екен,- деді тісінің арасынан сыздықтата тҥкіріп қойып.- Оқу ҥшін 
ағайынмен де ренжісуге тура келеді. Ал сендер болсаңдар отынды оқу ҥшін 
алдыңдар ғой. 
Әжібектің ӛзінің іздеп кеп татуласқанына біз де қатты қуандық. Оны 
ортамызға ала тҧрып ӛтіп жатқан сабақтарымызды, естіген-білген 
жаңалықтарымызды айтып, кӛңіл кірбіңін жазғандай боп қалдық. Қоңырау 
қағылып, біз келесі сабаққа кірерде ол: 
− Сендерсіз кӛңілсіз екен. Сабақтан босаған кездеріңде ҥйге 
келсеңдерші,- деп шақырды. 
Енді біз сабақтан кейін қолымыз босай қалса, бҧрынғы әдетімізше 
Әжібектің ҥйін тӛңіректеп, соның бастауымен ойнайтын дағдылы 
ойындарымызды қайта ойнай бастадық. Біртіндеп ол бізге әмірін жҥргізуді 
қайта бастады. 
Бірде оның ҥйінде бес-алты бала тығылып ап темекі тарттық. Бір-бір 
шылымды тартып болғанша тҥтінді ішке қалай жҧтуды, одан оны 
бҧрқылдатып қос танаудан қалай шығаруды бір-бірімізге кӛрсетіп, қызыққа 
батып отырдық. Кейбіреуіміз әжептәуір ҥйреніп те қалған екенбіз. Тҥтінді 
қос танаудан Әжібектің ӛзінен қалыспай бҧрқыратып шығарамыз. Онымызға 
Әжібек мәз-мейрам боп қуанады. 

208 
− Ой, маладес!.. Міне, нағыз шылымшы! — деді қолпаштай мақтап. Бір 
шылымды тауысқанша бір-бірімізге ӛнерімізді толық кӛрсетіп, ҥлгере алмай 
қалғандай да болдық. 
− Мен шылым тартуды ҥйрендім. 
− Мен де ҥйрендім. Қалай тартқанымды Әжібектің ӛзі кӛрді ғой. 
− Шіркін, тағы бір шылым болса,- десіп даурыға бастадық. 
Бір-бір шылымдық темекі бергеннен кейін қабының аузын мықтап 
байлап қоятын Әжібек біздің мына сӛздерімізден кейін шыдай алмай кетті-ау 
деймін: 
− Әй, сендерден аяғанымды ит жесінші,- деп, қабының аузын қайтадан 
шешті.- Сендер темекі орай алмайсыңдар, жартысын рәсуа ғып шашып 
аласыңдар. Сондықтан, дабай, қағазды әуелі ешкі сирақ етіп дайындап орап 
алыңдар! 
Біз енді Әжібектің ӛзі кӛрсеткендей етіп, қағаздан ешкі сирақ етіп орап 
алдық. Бҧлай орау оңай екен. Сол ешкі сирақты толтыра-толтыра темекі 
салынды. Ал кеп тҥтінді бҧрқылдата сорып, жарыса тарттық. Алғашқы 
кҥндердегідей емес, темекінің тҥтіні кеңсірігімізді онша ашытпайды, 
қақалып-шашалмаймыз да, сорып ап ішімізге жҧтамыз да, онан соң 
бҧрқыратып танауымыздан шығарамыз. Бір рақат, шылымды сӛйтіп тартып 
отырғанда, ӛзімізді есейген, дардай адам сезінеміз. Ҥлкен жігіт 
болғанымыздың белгісі-ау дегендей, әрқайсымыз қоқиланып қоямыз. Міне, 
ешкі сирақты да тартып бітірдік. Қызды-қызды боп отырған Әжібек ӛзі 
бастап тағы да бір-бір ешкі сирақты орап алдық, тағы да темекі тартудың 
ӛнерін кезектесе кӛрсетіп бҧрқылдатып кеттік. Екінші ешкі сирақ бітуге 
таяған кезде, кӛз алдым, отырған балалар, бҥкіл ҥйдің іші айнала бастағандай 
болды, екі қулағым шуылдап, балалардың сӛзі алыстан кҥңгірлеп естілді. 
Ҧйқым келген сияқты, қалғи бастаған сияқты болам, жантайып жатқым 
келеді… Алыстан талып естілген кҥңгір-кҥңгір сӛз… дауыл жел соққан 
толассыз бір шуыл… «Ыш-ш…» Мҧнан әрі ҧйықтап кеткен болуым керек, 
ештеңені білмеймін. 
Кӛзімді ашқанымда, ҥйде жатыр екем. Әжем басымды кӛтеріп 
тостағанмен бірдеңе ҧрттатып отыр, дәмін біле алмаймын, әйтеуір, салқын 
сусын екенін сезем, кеңірдегім, сарайым ашылып сала берді. Тҥу, қандай 
жақсы сусын еді. Әжемнің ерні жыбыр-жыбыр еткені болмаса, ҥнсіз отырған 
сияқты еді, жаңағы салқын сусыннан кейін біртіндеп оның сӛйлеп отырғаны 
қҧлағыма жетті. 

209 
− Қҧлыным… қозым… тағы да жҧтшы…- дейтін сияқты. Тағы да 
жҧтайын десем, әлгіндегі кӛкірек сарайымды ашқан рақат сусын лездің 
арасында жҥрегімді айнытып, астан-кестен ете бастаған, лоқсытып кейін 
қарай теуіп жатыр. Аузыма ыстық іртік боп қайта қҧйылып сыртқа атылды… 
Осылайша неше кҥн қиналғаным есімде жоқ. Басымды кетерін бетім 
бері қараған кезде, ҥйге Әнипа апай келіп отыр екен. Алақанымен менің 
маңдайымды ҧстап кӛрді де: 
− Әлі де ыстығы бар екен,- деді әжеме қарап.- Сҥт бере беріңіз. Әбден 
уланып қалған. 
− Басқа балалар қалай екен? — деп сҧраған әжем. 
− Олардың да хәлдері ауыр. Екеуі мына Қанат қҧсап кӛздерін бҥгін 
ашты, екеуі әлі талықсып жатыр. 
− Әлгі Әжібек ше? 
− Мыналарға қарағанда ересек емес пе, ол басын кеше кӛтерді. 
Батырың енді қайтып темекіге қарамастай болған сияқты. 
− Япырай десеңші, бәрін бастап жҥрген сол ғой. 
− Ол ӛзі де оңбай уланыпты,- деп Әнипа апай кетуге ыңғайланды. 
− Ал, әже, қорықпаңыз, балаңыз бірер кҥнде тҧрып кетеді. Тек әбден 
айығып тәуір болмайынша, мектепке жібермеңіз. 
− Жарайды, қарағым,- деді әжем оны шығарып бара жатып. 
Сӛйтіп, Әжібекке ілесеміз деп темекіге уланып ауырып, бір аптадай 
оқудан қалдық. Оның есесіне сол темекіден уланған балалар содан қайтып 
еш уақыт аузымызға темекі алмайтын болдық. Бҧл — ӛмірдің ӛзі оқытқан 
ащы сабағының бірі еді. 
БОРАН 
Нәзира әпкемнің станцияға астық тартып кеткеніне бір аптадан асты. 
Кҥзде кҥн жылы, жер қарада астық тартқандар ӛгіз арбамен станциядан тӛрт 

210 
кҥнде оралатын, ал қазір қыс кезінде ӛгіз шанамен алты-жеті кҥн жҥріп әзер 
оралады. Кешеден бері боран соғып тҧр. Біздің жақтың бораны белгілі ғой, 
бір соқса тӛрт кҥнсіз, яки апта бойы басылмайды, қора іргесіне кеп жер 
тырмалаған аш қасқырдай ҧлып тҧрып алады. Мҧндай кҥндері ҥйдің іші 
қоңырқай кҥңгірт тартып кетеді. Кӛңілсіз-ақ. Қай мезгіл болғанын айырудан 
қаламыз: терезеден жарық тҥскенде — таңның атқанын, қараңғылық 
тҥскенде — батқанын білеміз. Екі терезенің бірін (жел жақ беттегісін) әжем 
ескі кӛрпемен қымтап бітеп тастаған, ал қалған жалғыз қабат терезенің 
әйнегіне қалыңдығы бір елі қырау тҧрады, кішкентай балалар кӛзді ала бере 
тырналап соның қарын жейді. Онан соң жақ жҥндері ҥрпиісіп дірдектеп, 
кҥрк-кҥрк жӛтеледі. Бір жақсысы сабан кӛп, ертеден кешке дейін пеш алдына 
қыздырына отырып от жаққаннан болу керек, абырой болғанда балалардың 
ешқайсысы ауырмайды. От жаға отырып сабан арасынан шала бастырылған 
масақтарды тереміз. Әжеміз ҧзақты кҥнге жҥн тҥтіп әскерге жіберілетін 
қолғаптық-шҧлықтық жіп иіреді. Сырттан естілген әрбір тықырға елегізіп: 
− Әлгі сорлы қай жерде жҥр екен? — дейді жолда жҥрген Нәзира 
әпкемнің жайын ойлап.-Тірі ме екен, әлде мына боранда бір жерде ҧшып ӛліп 
қалды ма?! Е, алла… 
Әжемнің бҧл қайғысы біздің санамызға онша кіре қоймайды. Ӛйткені 
далада жҥрген, әсіресе станцияға астық тарта кеткен адам біздіңше дін аман 
жҥруі тиіс сияқты, ол ҥшін қайғыру бекершілік. Біз ҥшін ҥйдегі, кӛз 
алдымыздағы жағдай ғана кӛңілге қонады. Мысалы, Нәзира әпкем кетерінде, 
бізге азық етуге бір аптаға жетерлік етіп бидай қалдырып кеткен, содан кҥнде 
ертеңгілік әрқайсымызға екі қос уыс (менің қос уысыммен) мӛлшерінде 
бидай ӛлшеп аламыз да соны қуырып, қол диірменге тартып бір кҥнге азық 
етеміз. Әрине, қарнымыз шала қҧрсақ қана тояды. Бірақ соған ҥйреніп 
алғанбыз, қанағат қыламыз. Бір кҥнге әлгі. мӛлшерден кӛп қуыруға әсте 
болмайды, ӛйткені артық қуырылған бидай болса жеп қоюымыз мҥмкін, 
сӛйтіп, бір аптаға бӛлінген азығымызды тез бітіріп алсақ, Нәзира әпкем 
қайтып оралғанша, ашығып қалуымыз мҥмкін. Сондықтан Нәзира әпкем 
кетерінде, маған таптап-таптап тапсырып кеткен: 
− Мына кішкентайлар жыласа, әжем шыдай алмай жегізіп қоюы 
мҥмкін. Сенің ақылың бар ғой, Қанатай, бидайды ҥнемдеп, кҥнделікті 
жейтіндей етіп қана қуыратын болыңдар. Азықтарыңды тез тауысып алып, 
ашығып қап жҥрмеңдер,- деген. Әпкемнің сол тапсырмасын мҥлтіксіз 
орындауға тырысам. 
Қырсық болғанда екі-ҥш кҥннен бері әжем ауырып қалды. Осыдан он 
шақты кҥн бҧрын станцияға жӛнелтілетін астықты тазаласамыз деп ауылдың 
кемпірлері тас қоймада ертеден кешке дейін бидай ҧшыруға кӛмектескен. 
Әжем сол кемпірлердің ен ортасында айрықша пысықсынып кетіп еді, сонда 

211 
суық тисе керек. Кеше ыңқылдай жҥрсе де бидайды ӛзі қуырып беріп еді, 
бҥгін ертеден бері басын кӛтере алмай жатыр. Денесі лапылдап жанып, 
ыстығы кӛтеріліп, қатты ыңқылдайды. Ертеңгісін мен қайнатып берген ақ су 
— шайды да іше алмады. 
− Бәлкім, кішкене оранып жатып терлесем, тҧрып кетермін,- деп тарс 
бҥркеніп, ҥйдегі қалың кӛрпелерді сыртынан қымтап жапқызған. Терлеп 
жатыр. 
Тҥс боп қалды, бірақ әзірге әжем тҧра алатын емес. Кішкене балалар не 
істерлерін білмей, біресе пештің алдына ҥймелей отырып от жағып, масақ 
теріп, біресе терезенің алдына барып әйнекке тҧрған қалың қырауды 
тырмалап, сыртқа сығалап сең соққандай кҥйде. 
− Әжем ӛліп қалмай ма? — дейді Жанар кӛзі жасаурап. 
− Қой, жаман сӛз айтпа! — деп Болат оған жекіп тастайды. 
«Шынында да, әжем ӛліп қалмай ма» деген ой келгенде, менің де зәре-
қҧтым ҧшады. Бірде Нҧрсҧлудың шешесіне оның: «Жылым — мешін, сонда 
биыл мҥшел жастамын, жетпістің ҥшеуіндемін, қатер жастамын…» — деп 
айтқанын естігем. Демек, ӛзі қауіптенсе, ӛліп қалуы да мҥмкін ғой. Онда біз 
де тегіс қырылып қаламыз ғой. Бҧл ойымды онан әрі ӛрбітуге дәтім 
шыдамайды. Дереу басқа бірдеңелерді ойлағым келеді. 
Әдетте, кҥн ашықта мектепте сабақта болып, ҥзіліс кезінде балалармен 
алыс-жҧлыс ойнап жҥріп ештеңені ойлауға да, жабығып мҧңаюға да мҧршаң 
болмайды. Ал мынадай боранды кҥндері ертеден кешке дейін ҥйде қамалып 
отырғаннан ӛткен қасірет жоқ шығар. Мҧндай кҥндері мектепте сабақ 
болмайды. 
Әнипа апай: «Боранды кҥні мектепке келмеңдер, сабақ болмайды»,- 
деген алғашқы кҥн-ақ. 
Міне, екі кҥн болды, қамалып ҥйде отырғаныма. Тыстан «у-у…» — деп 
ҧлыған боран ҥні естіледі, сыртқы есікті жҧлқылап, сарт-сҧрт еткізіп қағып 
қояды. Осындай кҥндері ішқҧсаланып, не істерімді білмей жабығып, боранға 
қосыла ҧлып жылағым келеді. Кӛкемді есіме алам, әскерге кетерінде оны 
шығарып салып тҧрып әжем де, апам да, Нәзира әпкем де жылап еді, тек мен 
ғана жыламап едім. Сӛйтсем, жылаудың не екенін білмеген екем ғой. Оның 
соғыстан қайтпайтынын да тҥсінбеппін. Енді, міне, сонда жыламағаныма 
ӛкінем. Бәлкім, мен де жылағанымда, кӛз жасымды кӛріп оққа ҧшпас па еді… 
Апамды есіме алам: ауылда жҥріп-ақ, ауырмай-сырқамай, қапыда ҧры-қара 
біреулердің қолынан қаза тапқаны ӛкінішті-ақ. Әттең, қасында кӛкем болса 

212 
ғой, сонда кім қолын кӛтерер еді оған… Шіркін, апам!.. Осы кҥні әркімнен 
кӛрген жәбір-жапамды айтып, шағынып жылағым келеді. 
Aпа… Апа… 
Кӛзіме кептелген ыстық жасты ешкімге білдірмей ысырып тастап, енді 
кӛңілімді басқа жаққа аударғым келеді. «Жә, қайғыра бергеннен тҥк ӛнбейді,- 
деп қоям әжемнің сӛзін қайталап.- Белді бекем буып бәріне де шыдау керек. 
Тіршілік ету керек…» Иә, тіршілік ету керек. Сабағымды оқиын онан да. 
Ҥйге берілген тапсырмаларды тағы бір қайталап шығайын. Оқу 
қҧралдарымыз жоқ болғандықтан, Әнипа апай ҥйге берілген тапсырмаларды 
тегіс класс тақтасына жазатын да, біз кӛшіріп алатынбыз. Енді сол 
тапсырмалар жазылған ескі кітап, газет-журналдар қиындыларын (дәптер 
деген бізде атымен болмайтын да сабағымызды ескі кітап, газет-
журналдардың беттеріне жазатынбыз) қолыма алып қайталай бастағаным сол 
еді, пеш алдында отырған Болат пен Жанат, Жанар ҥшеуі ойындарын қоя 
сала елеңдесіп қҧлақтарын менің кҥбірлеп оқыған сабағыма тоса қапты. Ыза 
боп кеттім. 
− Неменеге елеңдей қалдыңдар?! Отырыңдар жайларыңа! — дедім 
ашуланып. 
− Біз жайша… әлгі, нетіп…- деді Болат міңгірлеп. 
− Біз жайша…- деді Жанат та оның сӛзін қайталап. 
− Біз жайша…- дейді Жанар да. 
Қалай кҥйіп-піспессің. Ӛзің кӛңілің қҧлазып, не істеріңді білмей, бір 
ауық сабағыңды алданыш етейін десең, оны да мына кішкентайлар қитығыңа 
тиіп оқытпайды. Ҥйге берілген тапсырмаларды ертеден кешке дейін бір кҥн 
емес, бірнеше кҥн қайта-қайта оқи берген соң, ӛзім ғана емес, інілерім мен 
қарындасым да жаттап алған еді. Қҧлақтарына сіңгені сонша, ойын ҥстінде 
бір-біріне: «Тӛрт жердегі тӛртім қанша?», немесе: «Зат есім дегеніміз не?» — 
деп сҧрақ қойып, оған ӛздері жарыса жауап беріп жатады. Олардың мҧнысы 
маған мені мазақтағандай әсер етеді. Енді қалай, менің әлдеқандай боп 
қоқиланып, ӛзімше инемен қҧдық қазғандай білімді ҥлкен қиналыспен тер 
тӛгіп оқып жҥрмін дегенімді қайтейін, мына ҥшеуі пештің алдында ойнап 
отырып-ақ оп-оңай қағып жаттап ала қояды. Мен ҥшін сабақ оқу, ал бҧлар 
ҥшін жай ойын. Соған мен ӛлердей намыстанам, ыза болам. Қазір де ҥшеуі 
мен қай сабақты қайталар екен дегендей маған елеңдеп қарай қапты. 

213 
− Отырыңдар жайларыңа,- дедім зеки қайталап. Ҥшеуі тым-тырыс пеш 
алдындағы сабанға отыра-отыра кетті. 
Мен кҥбірлеп сабағымды қайталауға кірістім. «Шіркін, оқулықтарым 
болса ғой, осындай боранды кҥндері бастан-аяқ оқып жаттай берер ем. Сонда 
мына кішкентайлар ілесе жаттамақ тҥгілі, бір сӛзімді ҧғудан да қалар еді. 
Әйтпесе ғой, немене, бір жаттап алғаныңды қайталай берген де мезі ғып 
жібереді екен. 
− Қанатай, кҥнім…- деді осы кезде тарс бҥркеніп жатқан әжем даусы 
әзер шығып,- менің жағдайым болатын емес… мына кішкентайлардың 
қарнын ашырып алма, қарғам… сенің есің бар ғой, тіршілік жаса… 
− Мақҧл, әже. 
Дереу тӛсектің астындағы ала дорбаны алып шықтым. Қазандағы 
қайнап тҧрған суды шәугімге қҧйып алып ішін тазарттым да, Болатқа от 
жаққыздым, онан соң әжемше: «Біссімілдә» деп қос уыстап бидайдан қызып 
тҧрған қазанға сала бастадым. Артық та емес, кем де емес дәл мӛлшерлеп 
әрқайсымызға екі қос уыс ӛлшеп салғам. Жарты қазандай болды. Қызып 
тҧрған қазанға тҥскен бидай сәлден кейін тамшылай бастаған ақ жауындай 
ақырындап сытырлай бастады. Оны араластырып тҧру керектігі есіме тҥсіп 
дереу кәкпірді іздегем, кәне, таба алсамшы, қазандықтың мойнында да, 
ыдыс-аяқтар тҧратын шкафта да кәкпір жоқ. Бидайлардың сытыры кӛбейіп 
барады, сасқанымнан дәу ағаш ожауды жҧлып ап сонымен араластыруыма 
тура келді. Сабы добалдай жуан ожау қазандағы бидайды араластыруға 
мҧндай қолайсыз болар ма, жайлап араластырайын десем бидайға батпайды 
да, ал кҥш салып қаттырақ бҧлғасам бидай қазанның ернеуінен шашыла 
бастайды. Бидай қуырудың мҧндай қиын екенін кім білген. Қазанның ыстық 
табы бетімді шарпып, ожау ҧстаған қолымды кҥйдіре жаздайды, сондықтан 
ожауды екі қолыма кезек-кезек алмастырып ҧстап араластырам. От жағып 
отырған Болат: 
− Бидайды тӛкпесеңші,- деп безектейді. 
Тӛкпей араластырайын десем, ожауды солақай қолмен ҧстау тіптен 
икемсіз, қолымның кҥші жетпейді, ал қазанның тҥбі кҥйіп барады. Енді бір 
сәт піскен болу керек, бидайдың сілекей шҧбыртқан тәтті иісі бҧрқырап 
кетті. Қазаннан кӛз алмай телміре қарап тҧрған Жанат пен Жанарға: 
− Тез, тегешті әкеліңдер! — деп бҧйырдым. 
− Тегеш қайда? — деді сасып қалған Жанат. 

214 
− Мен қайдан білейін, іздеп тап. Бол, тез, бидай кҥйіп кетеді, енді. 
Кҥні бҧрын бәрін дайындап қоймағандықтан, бір-бірімізбен қақтығыса-
соқтығыса, қай ыдыстың қайда екенін білмей, ҥйдің ішін зыр жҥгіре айналып 
жҥріп тегешті тапқанымызша, қазаннан қайнаған судан кӛтерілетін бу тәрізді 
бҧрқырап ыстық жалын шыға бастады. Жалма-жан асып-сасып әлгі добалдай 
ожаумен қуырылған бидайды тҥсіргенімше, біразы шашылып, ал соңғы жағы 
қап-қара боп кҥйіп, кішкентай қара қоңыздар қҧсап кетті. 
− Әй, Қанатай, балам, бидайың кҥйіп кетті ғой,- деді тарс бҥркеніп 
жатқан әжем де шыдай алмай басын кӛтеріп. 
− Ештеңе етпейді, онша кӛп кҥйген жоқ,- деп қойдым. 
− Қазаның жарылып кетпесін, ақырындап су қҧйып қой. 
− Жарайды. 
Шар еткізіп қазанға су қҧйып қойдым. 
Енді байқадым, ҥйдің іші кӛк тҥтінденіп кҥйік сасып кетіпті. Сәл есікті 
ашып алуға тура келді. 
− Анау кҥйген бидайлардың бәрін мен жеп қоям,- деді Жанат сілекейін 
жҧтынып. 
− Мен жеймін,- деп Жанар таласа тҥсті. 
− Тиыш тҧрыңдар, бәріміз бірге жейміз,- деді Болат ҥлкендігін білдіріп, 
онан соң саған қарап: — Сӛйтеміз ғой, Қанат? — деген. 
Қуырылған бидайдың ҥстіңгі жағындағы қап-қара қоңыз боп кеткен бір 
тостағандай бидайды қайтерімді білмей тҧрғам, кішкене балалардың мына 
сӛздерінен кейін тегеш ішіне тегіс араластырып жібердім. 
− Иә, бәріміз бірге жейміз,- дедім. 
Осы сәт әжем басын қайта кӛтеріп: 
− Әй, балам, бидайыңды кҥйдіріп алдың-ау, ә,- деді ыңқылдай сӛйлеп. 
− Аздап қана кҥйді. 

215 
− Әже, біз ол кҥйгендерін де жеп қоямыз,- деген Жанат айқайлай 
сӛйлеп. 
− Жемеңдер, іштеріңді ауыртады,- деді әжем даусын қатайтып.- Кҥйген 
бидайдан тазартып барып тартыңдар диірменге. 
− Мақҧл, әже. 
Енді тегештегі ыстық бидайды ҥстел ҥстіне тӛгіп, тӛртеуміз тӛрт 
жағынан отыра қалдық та, әлгіндегі ӛзім араластырған қара қоңыз кҥйіктерді 
бір-бірлеп бӛліп теруге кірістік. Сілекейіміз шҧбыра отырып аузымызға бір 
дән салмастан бар ынтамызбен тазалап отырмыз. 
− Жанар, жеме кҥйген бидайды,- дейді бір кез Болат. 
− Мен жегем жоқ. 
− Кәне, аузыңды ашшы? 
− Міне, кӛр, а-а… 
− Әне, тілің мен тістерің қап-қара кӛмір боп тҧр ғой. 
− Мен жегем жоқ. Бір кҥйік бидайдың ӛзі аузыма тҥсіп кетті,- деп 
ақталды Жанар. 
− Жемеңдер, іштерің ауырады. Қазір тазартып болған соң, диірменге 
тартып, талқан етіп сҥтке шылап жейміз,- деймін мен ҥлкендігімді білдіріп. 
Ал ӛзім іштей: «Осы кҥйік бидайды жегеннен менің ішім ауырмас еді»,- деп 
тамсанып қоям. 
Тазартып тас диірменге тартқаннан кейінгі талқанымыздың тҥрі 
қҧмдауыт жердің кҥлгін топырағындай болды. Бір кесе ыстық суға жарты 
кесе сҥт қосып шылағаннан кейін, дәмі тіл ҥйіргендей тәп-тәтті боп шыға 
келді. Әжемді тҧрғызып ҥстел басына шайға отырғызғанбыз, кӛзі кіртиіп 
шылаған талқанымыздың тҥріне ҥңіле қарады да: 
− Балам-ай, қатты кҥйдіріп апсың-ау,- деді. 
− Кҥйсе де тәтті,- деп, Жанар талқанды асай тҥсіп, шаң жуытар емес. 
− Тәтті болса жеңдер онда, жҧтқан жҧтамас,- деп қойды әжем, ӛзі аздап 
сҥт қатып отырып, тҧз салып ақ сҥт шайды ішуге кірісті. Бҥйтіп шай ішкені 
әжемнің тәуір болайын дегені. Сәлден кейін маңдайы тершіп, қҧрыстары 

216 
тарағандай реңі кірейін деді. Аузына басқа нәр салмастан бір шәугім ыстық 
су мен қалған жарты кесе сҥтті терлеп-тепшіп отырып тауысқанша, әжем де 
тыңайып тәуірленіп қалған сияқты болды. Біз әжеміздің сыбағасын да ӛзіміз 
жеп, ар жағымызға ел қонып қунақтап қалғанбыз. Кенет Жанар әжеме қарай 
жалт бҧрылып, оның айғыз-айғыз тер аққан жҥзінен кішкентай алақанымен 
еркелей сипады да: 
− Әже, енді тәуір болдың ба, ӛлмейсің бе? — деді. 
Әжем кҥліп жіберді және рақаттанып ҧзақ кҥлді. 
− Ӛлмеймін,- деді Жанардың кекіл шашынан иіскеп қойып.- Сендерді 
жеткізбей неге ӛлейін. Ӛлмеймін. 
− Ур-ра, әжем ӛлмейді,- деп қарны тойған Жанат ҥстел шетінде 
шалқасынан жатқан кҥйде аяғын тыпырлатты. 
Ӛстіп кӛңіліміздің кем-кетігі жазылғандай боп қуанышты бір шақта 
отырғанымызда, ауыз ҥйге аяғын дҥрс-дҥрс қағып біреу кірді. Болат ҧшып 
тҧрып есік ашқан, Зибаш екен. Станцияға Нәзира әпкеммен бірге астық тарта 
кеткен. 
− Әже Нәзираның ӛгіздері болдырып жолда қалды, Жарбҧлақтың 
тҧсында,- деді. Ӛзінің ӛне бойы сірескен қар, сықырлап тҧр, иегі-иегіне 
тимей сақылдап, сӛйлеуге аузы әзер келіп тҧр, әбден тоңған. 
− Не дейді?! Жалғыз қалды ма?! — деді жан даусы шыққан әжем. 
− Қасында Манар бар. Біз алдыңғы екі шана ауылға хабар берейік деп 
озып кеттік те, олар екі шана кейіндеп қалды. 
− Ойбай, ӛлді десеңші онда, мына боранда!.. Ойбай…- деп әжем 
ойбайлай жӛнелді.-Қҧдай-ау, ендігі кӛп кӛргенің сол ма еді?! Неден жазып 
едім саған, осынша сор маңдай ететіндей… Қанат-ау, неғып тҧрсың, ойбай, 
жҥгірсеңші Байдалыға! — деп кеп, есім шығып сілейіп тҧрған мені 
жҧлқылады. 
Зибаш кетуге ыңғайланған, ҥстіме ілінгенді кие сап оған ілесе мен де 
сыртқа шықтым. 
− Сен Байдалының ҥйіне бар,- деді Зибаш дірдектеген ӛгіздерін бас 
жібінен жетелей тҧрып.- Қора жақта жҥрсе, мен ӛзім айтам ғой. 

217 
Дала әлем-тапырық боп, боран ӛршелене соғып тҧр. Бҧ неғылған 
таусылмайтын қар, бҧ не деген басылмайтын боран. Сірә, аспанның тҥбі 
тҥсіп кеткен шығар. Ҧйтқыған қар лезде қойны-қоншымды кеулеп 
дірдектетіп жіберді. Байдалы шалдың ҥйіне қарай қалың қарды кешіп сҥріне-
қабына жҥгіре жӛнелдім. Оппа қарға малтығып екі-ҥш рет оңқа-шоңқа қҧлап 
та алдым. Байдалы шал ҥйінде жоқ екен, Кӛлбай керең екеуі кешеден бері 
мал жақта жҥрген кӛрінеді. 
Ҥйге қайтып оралғам. Әжем сол әлгіндегі қҧдайға біресе налып, біресе 
жалбарынып, зар еңіреген кҥйінде байыз таба алмай жҥр екен. Оған қосылып 
кішкене балалар да тҧс-тҧстан ҧлардай шулап жылап тҧр. Осының бәрін 
кӛріп ҥйде отыру мҥмкін емес еді. Менен ӛзге бас кӛтерер Нәзира әпкемді 
іздеп шығар ешкімнің жоғы белгілі. Ӛгіздері болдырып жолда қалғанын ести 
отырып, біліп отырып, еш әрекетсіз қол қусырып қалай ғана отыра алам. 
Алдынан шығуым керек, іздеуім керек. Мен Жарбҧлаққа баратынымды 
айтқам. 
− Мына боранда сені қалай жалғыз жіберем?! — деп, әжем онан әрмен 
ойбай салды. Менің дегенімнен қайтпасымды кӛріп, енді ӛзі де киіне 
бастады. 
− Ӛзің ауырып тҧрсың, қазір суыққа шықсаң мҥлдем жатып қаласың 
ғой,- деген менің сӛзімді тыңдаған да жоқ. 
− Сен екеуіңнің жолыңда мен ӛліп, неге қҧрбандықтарың болмаймын,- 
деп бой бермеді. 
Жылай жҥріп ӛзі де киінді, мені де жылылап киіндірді, қолымызға бір-
бір таяқ алып, Нәзира әпкемді іздеуге шықтық. Екі шақырымдағы 
Жарбҧлаққа мынадай ат қҧлағы кӛрінбейтін боранда барамыз деп жҥрген 
әжем екеуміздікі қҧр далбаса да. Есіктен аттап шыға бере-ақ, қалай 
жҥрерімізді білмей бір-бірімізді тартқылай бастадық. Боран оң жақ 
шекемізден қиғаштай соғып алға аттатар емес, кейін қарай итеріп-итеріп 
тастайды, екеумізді қауқар кӛретін тҥрі жоқ, қаңбақша ҥйіреді. 
− Әже! — деп айқайлаған дауыс шыққандай болды соңымыздан. 
Сӛйткенше болған жоқ, салт атты біреу ентелеп қуып жетті. Бектай 
есепші екен. Астында Нҧғыман бастықтың атақты Кҥреңтӛбел аты, иығыңа 
мылтық асынып, қанжығасына жем салған қоржын теңдеп апты. Жарбҧлаққа 
бара жатқаны айтпаса да белгілі боп тҧр. Сірә, бар жайды Зибаштан естіп 
шыққан болу керек. 

218 
− Кәне, қайтыңыздар! Нәзираға мен барып алып келем! — деді 
айқайлап. 
− Қарағым!.. Қарағым!.. Ӛркенің ӛссін!..- деді кемсеңдеген әжем, лездің 
арасында бет-аузын қар тҧта бастаған еді, демігіп әзер сӛйледі. 
Осы сәтте Бектайға менің кӛңілім де елжіреп сала берді. «Ағатай-ай»,- 
деп ҥзеңгісіне оралып ағыл-тегіл жылап жіберуге шақ қалдым. 
− Мен бірге барайын, мінгестіре кетші,- дедім жалынып. Жолың 
болғыр, Бектай сӛзге келген жоқ, артына мінгестіріп алды. 
− Әже, адасып кетпей ҥйге қайт! 
− Қайтам, қайтам. Жолдарың болсын! 
Нҧғыманның ӛзі мен ауданнан келген ӛкілдерден ӛзге ешкім мінбейтін, 
ылғи жем жеп тоқжарау тҧратын Кҥреңтӛбел қҧтырынып тҧр екен, жануар, 
мына боран ойына кіріп шығар емес, осқырынып қойып қалың қарды қақ 
жарып омыраулай жӛнелді. Бектай еңкейіп аттың жалына жабысып алды да, 
мен оның белінен мықтап қҧшақтап алдым. Жолшыл ат әлгіндегі 
Зибаштардың шаналарының боран бҥркеп тастаған ӛзінің сілеміне тҥсіп 
тартып келеді. Қары жҧқалау тҧстарда желе жортса, қалың қарға тҥсіп 
кеткенде, орғып-орғып ытқақтайды. Сондайда мен семіз аттың тақтайдай 
сауырынан домалап тҥсіп қала жаздаймын. 
− Қанат, мықтап ҧстан! — деп қояды Бектай. 
Сӛйдейді де ӛзі тебініп қалады, Кҥреңтӛбел онан әрмен ытырына 
жӛнеледі. 
Жарбҧлақ — тарам-тарам сай-жыралардың тоғысқан тҧсындағы 
табиғаттың ӛзі апан қҧсатып ойып тастаған тӛңірегі биік жарқабақты терең 
сай. Тҥбінде бҧрқырап қайнап шығып жататын суы мол бҧлақ бар. Сай-
жыраларды кеулеген қалың бӛргез, әредік-әредік долана ағаштары ӛседі. 
Жазда балалар долана жинауға мҧнда жиі келетінбіз. Ауылдан шыға сап қара 
жолдың шаңын бҧрқылдата жарысып ойнап кеп, ойнап қайтып жҥретін 
жеріміз. Енді, міне, қыста Кҥреңтӛбелдің ӛзімен суыт жҥріп келе 
жатқанымызда, жеткізер емес, тіпті алыстап кеткен сияқты. Әудем жер анық 
кӛрінбейтін ақ тҥтекте ӛр мен ылдиды айырып болмайды, қай тҧста келе 
жатырмыз. Жарбҧлаққа дейін алыс па, жақын ба белгісіз. Кенет Кҥреңтӛбел 
осқырып оңға қарай оқыс жалт берген, мен ҧшып тҥсуге шақ қалдым. 

219 
− Ой, мынаған не кӛрінді?! — деп Бектай атты қамшымен осып 
жіберді. Бірақ қанша қамшылап, тебінгенмен, Кҥрең тӛбел осқырына ҥркіп, 
алға қарай баспай қойды, амал жоқ, жолдан шығып омбылай орағыта 
жҥргенбіз, тек осы кезде ғана: 
− Ӛй, әнең қара! — деді Бектай шошына. 
Сол жағымызда анадай жерде бораннан екі қҧлақтарын жымырып, жер 
бауырлағандай боп екі қасқыр қатарласа ӛтіп бара жатыр екен. Сӛйткенше 
болған жоқ, Кҥреңтӛбел солға қарай жалт берген, енді оң жақ бҥйірімізден 
ҥшінші қасқыр кӛрінді. Жел жақтан тағы бір-екеуінің қосарлана ҧлығандары 
естілді, бірақ ӛздерін кӛре алмадық. Ат та, біз де дірілдеп кеттік. Қалың 
оппадан ыршып-ыршып секіріп кеп жолға қайта тҥскенбіз, мҧрнымызға ауыр 
бір кҥйіктің иісі келді. Кҥреңтӛбел сол кҥйік шыққам жаққа қарай ышқына 
ҧмтылып кеп, кенет ішін тартып қайыра осқырынып кілт тоқтай қалған. 
Доғарылған бос шананың алдына кеп тоқтаппыз. 
− Әне, отыр! — деді Бектай қуана дауыстап.- Әй, амансыңдар ма?! 
Бектайдың тасасынан мен алдыңғы жақты кӛре алмадым. 
− Аманбыз, аманбыз! Ӛздерің бізді қалай таптыңдар? — деп қуана 
жауап қатқан Манардың даусын таныдым. 
− Тҥу, келгендерің қандай жақсы болды! Не істерімізді білмей отыр 
едік. 
Енді мен де кӛрдім, екі бос шананың ортасында аппақ қар басқан 
ӛгіздер тҧр да, ӛгіздердің ортасында ҥсті-бастары аппақ қар Нәзира әпкем 
мен Манар екеуі қорбаңдасып бірдеңені бықсытып жағып отыр екен. Біз 
қастарына кеп аттан тҥскенбіз. Алдарында бықсып жанып жатқан қара 
кҥйелеш бір нәрсені аударыстырып отырған Нәзира әпкем мені кӛріп 
орнынан тҧрды. 
− Қанатай, сенбісің?! 
Келіп қҧшақтаған болды. Әбден тоңған екен, дірдектеп ӛз қолы ӛзінің 
икеміне келер емес. Бектай қоржындағы жемді тҥсірген. Тӛрт ӛгіздің ҥшеуі 
дірдектеп тҥрегеп тҧр да, біреуі жатыр екен, кәдімгі Нәзира әпкем жегіп 
жҥрген кӛк қасқа ӛгіз. Ҥш ӛгіздің алдына қоржынның бір басындағы жемді 
тӛгіп, қоржынның екінші басындағы жемді кӛк қасқа ӛгіздің алдына қойдық. 
− Жей ғой, қасқам, жем жеші,- деп ӛзі дірдек қаққан Нәзира әпкем 
жемнен қос уыстап алып кӛкқасқаның аузына тосқан. Байғҧс Кӛкқасқа сол 

220 
аузына тосқан жемді жеуге шамасы зорға келді. Осы кезде әуелі сол 
жағымыздан, оған қосыла іле-шала оң жағымыздан қасқырлар ҧлыған. 
Бораннан ӛздері кӛрінбейді, бірақ ҧлығандары тым жақыннан естіліп тҧр. 
Кҥреңтӛбел тіптен тыпыршып кетті. Айнала қасқыр қаптап кеткендей біз де 
ҥрейленіп қалдық. 
− Бағана бҧлар бізді қоршаған, ӛзіміз де, ӛгіздер де зәреміз зәр 
тҥбімізге кетіп, жаман қорықтық,- деді Манар сӛніңкірей бастаған бықсықты 
қайта аударыстырып.- От жағуымызға тура келді.- Енді байқадық, бықсытып 
жағып отырғандары станцияға астық қаптап апарған қаптары екен. Және 
шананың жақтау ағашының бір басын сол бықсыған қаптардың арасына 
тығып қойыпты.- Мына ағаштың басын тҧтандырып ап қудым. 
− Мына жерде жаңа ҥшеуін кӛрдік,- деген Бектай. 
− Сендер ҥшеуін ғана кӛрдіңдер ме, ӛздері бесеу болатын. 
Бізді тӛңіректеп жҥргендері ғой. Олар со кештің тҥсуін кҥтеді енді,- 
деді Манар. 
− Жей ғой, қасқам… жей ғой…- дейді даусы дір-дір еткен Нәзира 
әпкем кӛк қасқа ӛгізін балаша мҥсіркеп. Әлгіндегідей емес, тамағынан аздап 
талшық ӛткеннен кейін, кӛк қасқа ӛгізге жан кірейін деді, сәлден кейін жем 
жеп дҧрыстала бастады. 
− Қанат, мә, сен Кҥреңтӛбелді мықтап ҧстап тҧр,- деп Бектай боран 
ӛтінде тықыршыған аттың шылбырын маған ҧстатты да, ӛзі от жағуға кірісті. 
Шананың жақтау ағаштарын тепкілеп жҥріп сындырып, оларды бықсып 
жатқан қаптардың арасына салып, бораннан қалқалай отырып ҥрлеп, отты 
кәдімгідей тҧтатқан. Қу ағаш лаулап жана бастады. 
− Кәне, екеуің жылынып алыңдар,- деді онан соң дірдек қаққан Нәзира 
әпкем мен Манарға. Ӛзі тағы да тепкілеп ағаш сындыра бастаған. Дәл осы 
мезетте ту сыртымыздан бірдеңе оқыс зу еткендей болды да, Кҥреңтӛбел 
ышқына кісінеп жіберіп, кӛлденең жатқан Кӛкқасқа ӛгіздің ҥстінен бір-ақ 
қарғып, шылбырын қолыма орай ҧстап тҧрған мені жҧлып әкетті. Кӛкқасқа 
ӛгізден асып барып мен оңқа-шоңқа қҧлағам, Кҥреңтӛбел дырылдатып 
сҥйрей жӛнелді. Қанша жер сҥйреткенін білмеймін, бір кез қыл шылбыр 
қолымнан сыпырылып шығып кетті. Қалың қарда аспандай секіріп бара 
жатқан Кҥреңтӛбелді кӛріп қалдым, оның ышқына кісінегені, одан Нәзира 
әпкемнің шыңғыра айқайлаған даусы жетті қҧлағыма, Бектай мен Манардың 
қосарлана аттандағандарын және естідім, гҥрс етіп мылтық атылды. Біреу 
кеп жерден жҧлқып кӛтеріп алған, Бектай екен. 

221 
− Жҥр, жҥр, отқа қарай,- деп дедектетіп жетелей жӛнелді. Екі шананың 
ортасына, оттың қасына жеткенімде: 
− Еш жерің ауырған жоқ па? Амансың ба? — деген әпкем ҥрейленіп. 
− Аманмын. 
Осының бәрі қас қағым сәтте болған еді, мен тіпті қорқып та ҥлгере 
алмадым ба, білмеймін, әйтеу, сақылдап кҥлгенім есімде. 
− Әлгі қасқырлар қайда? — деппін. 
− Кҥреңтӛбелді қуып кетті,- деді Манар. 
− Жануар аман қҧтылып кетсе жақсы болды,- деді Бектай қайғыра 
тҧрып.- Ал ӛгіздер әлденген шығар, жҥрелік. 
Ӛгіздер, шынында да, әлденіп қапты, Кӛкқасқа ӛгіз де орнынан 
сҥйретіле тҧрды. Шаналарды тастап, тӛрт ӛгізді ортаға алып, Нәзира әпкем 
мен Манар алға тҥсіп жетелеп, біз Бектай екеуміз соңдарынан айдап, ауыл 
осы тҧста-ау деген бағытпен жҥріп кеттік. Бектай мылтығын оң иығына асып, 
сол иығына бықсыған қаптар мен тҧтанған ағаштарды орап басына ілген 
ҧзын таяқты салып алған. Қасқырға қарсы бірден-бір амалымыз. Бір жақсысы 
боран соңымыздан, ӛгіздер де, ӛзіміз де итере қуғандай боп келеміз. 
− Апырай, Кҥреңтӛбел не болды екен? — деп қояды Бектай. 
Боранның гуілі ме, әлде қасқырдың ҧлығаны ма, ҥрейлі бір дыбыстар 
естіледі, «У-у…» дейді. Қорқып Бектайға тығыла тҥсем. Тҥтектене соққан 
боран, қарауыта бастаған тӛңірек ӛгіздерді де, біздерді де жҧтып қоярдай. 
Біз ауылға жеткенде, дала қараңғы тартып, кеш тҥскен еді. Бектай мен 
Манар әрі қарай кетті де, біз әпкем екеуміз екі ӛгізді жетелеп ҥйге қарай 
бҧрылдық. Әжем мен балалар май шамды сығырайтып қойып, бізді елегізе 
кҥтіп отыр екен. Ҥсті-басымыз қар-қар боп сіресіп ҥйге кіріп келгенімізде 
әжем: 
− Жеті нан! Жеті нан! — деді. 
Әжем екеуміз әуелі екі жақтан жҥріп Нәзира әпкемнің ҥстіндегі етегіне 
дейін делдиіп ақ мҧз боп қатып қалған сары тонын шештік. Нәзира әпкем 
ошақ алдына отқа қолын созып сылқ етіп отыра кетті.