«Техникалық нормалау» №1 басылым ПӘннің ОҚУ Әдістемелік кешені

– ағымдағы бақылау екущего контроля («Конструкциялық материалдар және термиялық өңдеу» пәні бойынша оқу процесінің күнтізбелік графигіне сәйкес жүргізіледі. )

– межелік бақылау (7 және 15 апталар)

– қорытынды бақылау (компьютерлік тестілеу формасындағы – емтихан, академиялық кезеңнің соңында бір рет өткізіледі).

Межелік бақылау – бұл тест және оқытушы қатысуымен болатын аудиториялық бақылау жұмыстарын орындау.

Пән бойынша бағаны, бірінші межелік бақылаудан екінші межелік бақылауға дейін балл жинақталу принципін пайдаланып, 100%-тік шкала бойынша проценттік қатынаспен қоямын. Сонда, екінші межелік бақылау (МБ2) қорытынды болып есептелінеді.

Әрбір студенттің рейтингін санауда Сіздің оқудағы жетістіктеріңіз сіздің тобыңызға қосымша енгізілген «идеал студент» жетістіктерімен салыстырылып жүргізіледі.

С т у д е нт е р р е й т и н г і н с а н а у

№ п/п	Студенттің тегі	СҚ	ЛБ	Р	АБЖ 1	Т			МБ1, %	СҚ	ЛБ	Р	АБЖ 2	Т	О		МБ2,%
1	2	3	4	5	6	7		8	9	10	11	12	13	14	15	16	17
1		Б а л л д а р								Б а л л д а р
2
К	Идеальды студент	22	90	5	20	15	155		100	23	90	4	20	15	-	155	310 100
Шартты белгілеулер		СҚ – сабаққа қатынасу; ЛБ – зертханалық жұмыс; Р – реферат; Т – тесттілеу; АБЖ – аудиториялық бақылау жұмысы; МЖ – межелік бақылау; Ө – өтелген тапсырмалар.

Емтиханға екінші межелік бақылау нәтижесінде 50% рейтингі бар студенттер жіберіледі.

Пән бойынша қорытынды 0,6 коэффициентке (60%) көбейтілген екінші межелік бақылау көрсеткіші (МБ2) және 0,4 коэффициентке (40%) көбейтілген емтихан нәтижесінің қосындысы ретінде анықталып, 100%-ті құрайды.

Студенттердің білімі, іскерлігі мен зерделілігі әрінтік эквиваленттегі баға шкаласы бойынша, балл және процентпен бағаланады.

Технологиялық процөстерді жобалаудағы ең жауапты кезеңнің бірі базалар таңдау. Базалар таңдау детальдың өңцеу маршруттарымен тығыз байланысты. Технологиялық базаларды белгілеу үшін дайындаманың өңделу маршрутын толың білу керек. Базаларды таңдаудағы негізгі мағлүматтар ретінде детальдың жүмыс сызбасы, дайындаманың сызбасы, дайындама мен детальдың техникалық шарттары беріледі.

Детальды өңдеу күрделігіке байланысты базалаудың әр түрлі әдіс-терін үсынуга болады:

I/ дайындаманы станокқа немесе қондыргьгга, оның өңделмейтін беттеріне /базаларына/ отырғызып, өңдеу процесін бір операциямен/мұнда бірнеше технологиялық деректер болады/ түбалікті бітіру; бүл

әдіс қарапайым дөтальдарды автоматта, агрегатты станокта және автоматты лимияларда қондырғы-серіктерді пайдаланып өңдеуде кездеседі

2/ дяйындаманы турақты өңцелген беттерге базалайды; ол беттерді технологиялық процестің бірінші операциясында арнайы өңцейді; бұл әдіс өте күрделі пішінді детальдарды орнату мен өңдеуде кездеседі

3/ бүл әдіс екінші әдіске үқсас, бірақ бірінші операцияда алынған базалық беттерді ең соңгы фиништік операцияны жургізер алдында қайтара әрлеп өңдейді. Бүл әдіс өте күрделі және дәлдігі жогары детальдарды өңдеуде кездеседі;

4/ дайындаманы ар түрлі өңделген және ауыстырылып отыратын баэалайды; бүл беттердің бірсыпырабын өңделмейтін беттерге базлап алады, ал қалған белігін кейінгі өңделген базалық беттерді пайдаланып алады. Кейбір операцияларды өңделмейтін беттерге базалап жүргізеді. Бүл әдіс ырықсыздықтан туады; бірақ кейбір өрекше талаппен

өңделетін детальды жасауда бүл әдістерді еріксіз қолдануга тура келеді.

5/ бүл әдістің тәртінші әдістен айырмашылығы базалық беттерді бірнеше рет өңдей береді. Мысал ретінде планка сияқты детальдарды ажарлау станогында бірнеше рет аударып-теңкеріп өңдеуді көлтіруге болады.

Технологиялық базаларды таңдауда конструкторлық, өлшемдік, қүрастырым және технологиялық базаларды толық сай етуге тырысу қажет; бүл жагдайда базалау ауытқуы нөлге теңеліп, өндеу дәлдігі жақсарады.

Технологиялық базаларды түрақты үстау детальдар беттерінің өзара орналасу дәлдіктерін көтереді. Детальды өңдеудегі ең келелі дәлддік оларды бір рет қана орнатумен; бір операция арқылы бірнеше технологиялық әрекет жүргізу арқылы ғана алынады. Егер дайындаманы орнатуды себепсіз ауыстыра берсе,. онда ол әрекеттерден ойдагыдай өңдеу дәлдігі шықпайды.

Пайдаланатын базалар түрақты болса, онда қолданылатын қондыр гьлардың да конструкциялары біртекті болады; бүл өңдеу процесін автомаматтандыруда өте қажет. Кейде бүл принципті сақтау ушін қолайсы детальдардың беттерінде арнайы базалар көзін тудырады; мундай базалар көздері рөтіңде біліктің түп бетіндегі арнайы өңделген центрлік үяны, рычагтардағы бобышкаларды, иін біліктерінің беттеріндет арнайы орындарды, фланецті қорайтардағы базалау беядеулерін және т.б. көрсетуге болады.

Егер базаларды ырықсыз ауыстыру керек болса, онда дәлдігі аз

Базалар таңдауда мынадай қосымша ойларды ескерген жөн: дайындаманы ыңғайлы орнатып және шығарып алу, оны қысу күшімен сенімді және икемді бекіту, кескіш аспаптың дайындама беттерінің жан-жағынан келе беруіне мүмкіндік туғызу.

Таңдап алынған базалар арқылы дайындама беттерінің дәлдігіне және оның кедір-бүдырлығына қойылатын талаптар түжырымдалады.
ДАЙЫНДАМА БЕТТЕРІНІҢ ӨҢДЕУ МАРШРУТТАРЫН ТАҢДАУ
Дайындаманы өңдеудегі әдіптер мен технологиялық операциялардың әрекет-аралық өлшемдерін ғылым-техникалық тұрғьдан негіздеу үшін оның әрбір беттерінің өңдеу маршрутын білу қажет.

Детальдың өңдеу беттерінің маршрутын кесте пайдалану әдісімен таңдауды профессор В. В.Матвеев үсынған; бүл әдіс бойынша әрбір керекті жағдайға тән детальдың жазықтық, сыртқы және ішкі цилиндрлік беттерріне ұйлесімді өңдеу маршруттары есепті түрде таңдалады. Тәсілдің ең ұтыццы жерлері дайындаманың түрін, материалын, материалының күйін, кедір-бүдырлықтарын, өлшемдер, пішіндер және олардың өзара орналасу дәлдіктерін қамтиды; оның үстіне детальдың беттерін өңдеудегі неше түрлі варианттарды, олардың еңбексыйымдылығымен салыстыруға мүмкіндік береді.

Беттердің өңцеу маршрутын таңдауға керекті бастапқы мағлүмат детальдың жұмыс сызбасы.

Маршрут таңдау кестесінің сипаттамасы

Маршрут таңдау кестелері кестелерінде келтірілген; бүл кестелер бірінен-бірі горизонтальды қос сызықпен белінген негізгі және қосымша екі алқаптан түрады.

Біріиші негізгі алқабы бетті өңдеу маршрутының вариантын анықтау үшін қосымшасы - сол вариантты еңбексыйымдылығы коэффициентімен, дәлдік және сапа көрсеткіштерімен бағалау үшін берілген.

Кестесің нөмірлері бар бағаналары, өңдеу әрекеттерінің аттары және иегізгі, қосымша алқаптардың жолдары жазылған бөліктері бар.

Негізгі алқаптың бағаналары дайындаманың түрі мен күйін сипаттайды Негізгі алқап клеткаларының ішіндегі цифрлар беттерді өңдеуге керекті технологиялық әрекеттердің балгілері.

Косымша алқаптың бағаналары еңбексыйымдыльғы коәффициентін, өңдеу беттерінің дәлдігі мен кедір-бүдырльғын айқындайды.

І. Дотальдың өлшемдерін аңиқаттайтын эмпирикалық коэффициенттердің мәндерін анықтайды / кестенің ең астыңғы жолына қара/.

мүндағы А - технологиялық базадан берілген аралық;

Г - беттің ең үлкен габаритті өлшемі;

ц - тесіктің диаметрі.

/ЗІ.2/формулалары өңдеу дәлдігін анықтайды, өйткені ауытқу мәндері көбіне өңдеу бетінің номиналды өлшемдеріне байланысты.

2. 
   Дайындаманың түріне, детальдың материалына және сапасына байланысты негізгі алқап баганасынан беттің керекті өңдеу маршрутын анықтайды.
   
3. 
   Беттің керекті дәлдігін, кедір-бүдырлығын қамтамасыз ететін техналогиялық әрекетті іздеу арқылы тиісті бағанадан табады; бүл қи-мылдың дүрыстьғын кестенің қосымша алқабында жүргізеді. Табылған багананың соған сәйкес жолымен қиылысқан цифрлы клеткасында бетті өңдеу маршрутының варианты турады.
   
4. 
   Осы клеткадагы кез келген цифрды таңдап алып, сол жолмен солдан оңға қарай жылжи отырып, цифрлары бар бағанаға дейін тіреліп, сондагы төхнологиялық әрекеттің атын жазып алу керек. Осы қимылды клеткадагы барлық цифрлармен қайталайды, Сөйтіп, бетті өқцеу маршру-тынь бірнеше варианты қалыптасады.
   
5. 
   Өңдеу маршрутының варианттарын еңбексыйымдылыгы коәффициенттерін табу арқылы салыстырады; еңбек сыйымдылыгы коэффициөнтінің мәні қосымша алқаптың жоғарғы жолында көрсетілген.
   

ЗІ.З-суретте көрсетілтен қорап деталының І-бетін өңдеуге маршрут таңдау керек болсын. Бастапқы мағлүматтар: детальдың материалы -болат 45 X, қаттылыты НКС 50.

Шешуі:..

I. 31.1- кёстеңі пайдаланып, оның қосымша алқабының І7-жолынан К1 және К2 коәффициөнттерін тауып, оның мәндерін есептейміз

3-сурет. Қорап деталының жұмыс сызбасы

2. Өңдеуге көректі маршрут 2-жлында тұр /болат: термия өңдеуіңен кейін; шташтадған дайындама/;

3.Ең соңғы технологиялық әрекет кестөнің негізгі алқабының 10-бағанасынан кейінгі, өң жақыны ІІ-бағанаға сәйкес /түрпайы ажарлау/ Осы технологиялық әрекеттермен техникалық қойылған шарттың орындалуын тексереміз. Бағана бойынша II, жол II -дің қиылысуындағы /клетка ІІ- ІІ / кедір-бүдыр мәні мкм; бүл ЗІ.З-суреттегі қораптың техникалық шартына сай. Технолориялық баэадан алынган өлшем ауытқуы /клетка II-12/ мм; бүл жағынан да сызбаның шарты орындалған. Жазықтықтан ауытку /клетка 11-16/ мм; бүл жағы да сызба шартының ішінде.

Технологиялық базалар арқылы қарағандағы беттің цараллвльдіктен ауытқуы /клетка ІІ-І5/ мм, сызбаға сәйкес. Сонымен марщруттың соңы /П-2/ клеткасында болды.

Бүл клеткадағы маршруттың нөмірлері - 1,4,6.

4.Нөмірі 2 жолымен солдан оңға қарай жылжи берсек I цифріне кездөсеміз; бүл бетті өңдөудің бірінші мүмкін варианты;

3,8,10,11 маршруттары: 3-қаралтым фреэерлеу, 8-тазалай фрезерлеу, 10-термиялық өңдеу, П~ажарлау. 2-4 цифры көздесетін бағанада - 4,8,10,11 маршруты.

4-сүргілеу, калғандары бірінші маршруттағыдай.

3 маршруттың керегі жоқ, өйткені олар айналмалы детальдарды өңдеу үшін жасалғандар.

5. Бірінші және екінші маршрутты еңбексыйыцдылығы коэффиценттерімен салыстыру керек.

Қосынды еңбексыйымдылығы коөффициенті бірінші маршрут үшін

екінші маршрут үшін

Сонымен, ең жақсы үйлесімді маршрут ретінде бірінші маршрутты таңдаймыз.

Келтірілген тәсіл үйлесімді маршрут таңдаумен қоймай, әрбір технологиялық әрекеттерге техникалық шарттар қоюға мүмкіндік ашады.

Цилиндрлік беттерді өңдеу маршрутын таңдау

ЗІ.4-суретте көрсетілгөн цилиндрлік беттің өңдеу маршрутын тандау керек болсын

31.4-тсурот. Біліктің жүмыс сызбасы.

Бастапқы мағлүматтар: детальдың материалы - болат 40Х, қаттылыгы НС 52, дайындамасы кәдімгі дәлдікті пггамптаумен алынган.

Есепті 31.3- кестені қолданып жүргізейіз. Шөшуі:

I/ К коэффициентінің мәнін 3І.З-кестенің қосымша алкабынын І9 жолындағы форцуланы қолданып өсептеу:

2/ керекті өңдеу маршруты 2-жолда түр •/шыныққан болат және штампталған дайындама/;

3/ технологияық әрекеттің үстада соғу тәсілі 8-баганадан кейіи /шынықтыру/, ең жақыны 10-бағанада /тазалай ажарлау/. Осы әрекеттерді қолдану арқылы техникалық шарттың орындалуын тексереміз: сызба шарты бойынша беттің дәлдігі 6-квалитетке дәл;

2-жолдағы кедір-будырлық сызба шартына келмейді /түрпайылау/. Сөйтіп зілді техникалық шарт ретінде кедір-бүдырлық болып түр. Керекті кедір-бүдырлық өңдеу тәсілінің әрлеу әрекетімен қамтамасыз етіледі /12... 15 бағаналары/. Осының ішінде ең аз бексыйымдылығы коэффициентін/10-жол/ 12-баганадағы суперфиниш әрекеті қамтамасыз етеді. Сөйтіп, ең соңғы технологиялық әрекет ретінде суперфиниш тәсілі аламыз.

Маршруттың соңы 12-2 клеткасында. Вүл клеткадағы маршруттың немірлері 1,2;

4/ 2 жолымен солдан оңға қарай жылжып, 1 кеэдесетін бағанаға дейін қозғала береміз; сөйтіп №1-маршруттагы - 3,7,8,9,10,11,12 әрекеттерін анықтаймыз, олар: 3 -қаралтым жоңу, 7 - алдын ала ажарлау, 8 -шынықтыру, 9- центряік фаскаларды түзеу, 10- тазалай ажарлау, II - нәзік ажарлау, 12- суперфиниш 2 цифры кездесетін баганаларда - 3,5,8,10,12 әрөкеттері маршрут қүрамын анықтайда, бүлар: 5- тазалай жоңу, басқаларының бөлгісі бірінші маршрутпен сәйкес;

5/ осы екі маршрутты еңбексыйымдылығы. коәффициентімен салыстырамыз:

Бірінші маршрут

Екінші маршрут

Сөйтіп, екінші маршрутқа тоқтаймыз.

Сырт беттерді өңдеуге тағы бір мысал келтірейік. 4-суреттегі текшелі біліктің І-бетіне маршрут таңдау керек болсын.

Бастапқы мағлүматтар: детальдың материалы -. болат УІО, қаттылығы HRC54, дайындамасы- дөңгөлек прокат.

I/ 31.3- кестенің 19-жолын пайдаланып, К коэффициентінің мәнін есептейміз:

2/ Керекті өңдеу марйруты 9-жолда тұр /деңгеяек прокат/;

3/ Соңғы технологиялық әрекет ІО-баганадан кейін /шынықтыру/, ең жуығы 11-багана /нәзік ажарлау/. Осы әрекеттер арқылы техникалық шарттың орындалуын тексерейік.

Осьтің түзуліктен ауытқуы /11-жол/ - 0,003 5-0,009 1,8-0,0054 сызба шартына сәйкөс. Сөйтіп, маршруттың соңы II - 9-клеткасынан табылада. Бүл клеткадағы маршруттың нөмірлері - 1,2,4.

4/ 9 жолымен солдан оңға қарай қозгалып I кездесетін баганага тап боламыз, онда 1,7,8,9,10,11 әрекөттері марщрут қурамында түр, олар: 3- қаралтым жоңу, 7 - алдын ала ажарлау, 8-шынықтыру,9- центрлік фаскаларды түзеу, 10 - тазалай ажарлау, ІІ-нәзік ажарлау.

2 кездесетін багадаларда - 1,5,8,9,10,11 әрекеттері: мүнда 5-таэалай жону, қалган әрекеттер І-марщруттагыдай.

4 көздесетін баганаларда - 3,2,7,8,10,11 әрекеттері: мүнда 2-түрпайы ажарлау, қалғандары бірінші және екінші маршруттардағыдай.

5/ Осы үш маршрутты өңбексыйшдылыгы коэффициенттері арқьлы салыстырамыз:

Сөйтіп, бірінші маршрутқа тоқтаймыз.

31.6-суретте бейнеленген қорапты детальдың негізгі тесігіне маршрут таңдау керек болсын. Бастапқы мағлүматтар: детальдың материалы-болат 40Х, қаттылыығы НRС 50,

Г-150

31.6-сурет. Қорабтың жұмыс сызбасы.

дайыңцаманы тесіксіз пггамптаумөн алған.

I/ 31.5-кестені пайдаланып, оның қо-сымша алқабының 22-жолынан К₁ және К₂ коэффициөнттөрінің мәндерін есептейміз.
К₁ = 0,02Г + I = 0,02·І50 +1=4;

К₂ = 0,02+I =0,002·50 + I = 1,1.

3/ 31.5- кестенің 12-бағанасынан кейін /шынықтыру/, ең жуық бағана 13 /аягарлау/ ең соңғы технологиялық әрекет орналасқан. Осы әрекеттер арқылы техникалық шарттың орындалуын тексерейік,І4-жолдағы кедір-бүдыр мкм сызба шартынан алшақ(мкм)

Сондақтан ең соңгы ретінде әрлеу әрекеті болу керөк /14, 15, І6-бағаналары/; олар хонингтеу, өлшемсіз жеткізу, өлшемсіз жеткізу; осы әрекеттерді еңбексыйымдылығы коэффициенттерімен салыстырып, ең тиімдісін аламыз; бүл мысалда хонингтеу әрекеті тиімді.

4/ Маршруттьң соңы 14-2 клеткасында, онда алты цифр көрсетілген: 1,2,3,4,5,6, демек тесік алты вариантпен өңделмен; осы алты маршруттың мағлүматтарын төменгі кестеге жинақтаймыз.

5/ Тесіктің басқа беттермен сальютырмалы орналасу дәлдігі шарттарының орындалуын тексеріп көрейік.

Тесік осі координатасының базаларға қарағандағы ауытқуы /17-жол/:

Бірінші әрекеттегі /тесу/: мм;

Екінші әрекеттегі /созу/: исх+ мм

Үшінші шынықтыруда: исх+мм, шартқа сәйкес /0,4 мм/.

Тесік осіңің перпендикулярлықтан ауытқуы /І8-жол/:

бірінші әрекетте/тесу/: мм;

екінші /созу/: мм;

тәртінші /хонингтеу/: өзгермейді.

6/ Еңбөксыйымдылыры жуықтау төртінші маршрут: 8,9,12,14 /мылтық стволын тесетін тескішпен тесу,қашау,шынықтыру,хонингтеу/.

Тексеруді қайта жүргіземіз:

Тесік осі перпендикулярлыгының базаларға қарағанда ауытқуы /ІЗ-жол/;

бірінші әрекетте /мылтық төскішімен тесу/ мм

екінші қашауда - қалады;

үшінші /шынықтыруда/ - исх=мм;

төртінші /хонингтеуде/ - қалады.

Сәйтіп, төртінші маршрутқа тоқтаймыз.

2. 
   Өндеу жоспары 31.6-суретінде көреетілген.
   

Дайындаманың өңдеу маршрутын қүру технологиялық процестің қүрамын таңдаумөн тығыз байланысты. Таңдау арқылы технологиялық процеске керекті операциялар мен олардың бірізді жүргізілуін анықтайды; бүл технологиялық процестерді жобалаудагы ең жауапты мәселенің бірі,

Процестерді жобалаушы технологиялық бүл мәселені шешуде өздерініц білім тәжірибелеріне немөсе төхнологиялың есептердің балама шешімдеріне сүйенеді. Әсте техналогиялық өмірлік тәжірибе жяынтыгы да бялама шешімдерде субьективті түжырымдардан алыстамайды.

Дөгенмен, технологиялық процестердің үтымдылау, тиімділеу дегөн күралдарын анықтау төмендегідей кепілдемелер үсынылады:

1/ еңдеу процесінің жалпы бірізділігін бөілгілеудв алдьмен технологиялық базалар болатын беттерді өңдейді:

2/ одан кейін дайындамалардьң қалған беттврін, олардың өңдөу дәлдігінің дәрежелерін керісінше жүргізеді; неғүрлым өңделетін беттің өлшем шегі дәл болса, олар соғүрлым ең соңғы әрекеттерге қалдырылады;

3/ бүлай өңдеу марщрутының соңына детальдың ең жауапты және негізгі қызметті атқарушы беттері жіберіледі;

4/ соңгы операциялардың біріне детальдың тез бүлінетін беттерін шығарады;

5/ дайындамалардағы ішкі және сыртқы ақауларды анықтау үшін алдыңғы операцияларда қаралтым, керек болса тазалай еңдейді; егер ақау білінсе, оларды не ақауға жібереді, не болмаса түзеу шараларьш қарастырады.

Машина жасау технологиясында өңдеу маршрутын қаралтым, тазалай және әрлеп өңдеулер деп аталатын үш сатыға бөледі. Бірінші сатыда әдіптердің жасанды және едәуір бөлігін сылиды; екінші сатысы аралық мәнде; ал үшінші сатыда беттердің керекті дәлдік және сапа көрсет-кіштері қамгамасыз етіледі.

Қаралтым өңдеу сатысында технологиялық жұйе әжептәуір қызу /ыссы/ режимінде және кескіш күштерінің әсерінен туатын ауытқу ықпалында болады. Қаралтым және тазалау операцияларын өзара алмастыру дәлдікке жетуде онша көп нәтиже бермейді. Қаралтым өңдеулерден кейін ішкі-қалдық тартылыстар әсерінен майысу деформациялары пайда болады; сондықтан қаралтым және тазалау операцияларын топтап жүргізіп, олардың арасындағы уақытты ептеп созады; осы уақыт ішінде ішкі-тартылыстар әсерлері бәсеңдеп, релаксация /өзгеріс/ процесі бітуге тиіс.Әрлеу өңдеулерін маршруттың соңына қойып, кездейсоқ ақау қимьлдарынан сақтанады. Баяндалган маршрутты қүру принциптері кейде ерекше өндеу жағ,дайларына байланысты өзгеруі де мүмкін. Егер өңделетін дайындама ірілеу және оның өңдеу беттерінің өлшемдері өте ұзын болмаса, оның жауапты элементтерін маршруттың басында өңдеуге болады. Машина жасау тәжірибесінде концентрациялау принципі деген ұғым кездеседі. Онда дайындаманың бір орнатуында, барлық қаралтым және тазалау өңдеуін бір операцияда жүргізіп, детальды дайын күйінде кесіп алады; өңдеу детальды шыбықты дайындамадан автоматта жасауда кездеседі.

Егер сызбаньң техникалық талабында термиялық өңдеу көзделсе, онда өңдеу маршрутын екі бөлікке бөледі: термиялық өңцеуге дейінгі және одан кейінгі марщруттар. Термиялық өңдеулерден кейін деформация тууы мүмкін; оларды түзету үшін арнайы түзету процестерін қолданады. Термиялық өңдеудің кейбір түрлері технологиялық процесті қийындатып жібереді. Мысалы, цементтеу кезінде детальдың керекті бір учаскелерін ғана көміртегімен сіңіру қажет. Ол үшін детальдың басқа элементтерін мыстау керек немесе оған арнайы әдіп қалдыру керек.

Өңдеу маршрутының бірізділігі детальдағы өлшемдер қою тәсіліне көп байланысты. Алдын ала өңделетін беттен, өлшемдердің көбінің қойылуы қажет.

Маршруттағы қосымша операциялар /майда тесіктерді тесу, фаска, өндеу ойықтар кесу, қабыршықтар тазалау және т.б./ тазалау сатысында жүргізіледі.

Төхнологиялық процестерді жумыс істеп түрған зауыттарга жобабалағанда, олардың операцияаралық тасьшалдаулары негүрлым қысқа болуын көздейді. Ол үшін бір станокта жүргізілетін барлық жумыстарды топтап, сол жүмыс орнында бітіруге тырысады; мүмкіндігінше детальдың жумыс орнына оралмағаны жөн.

Жаппай өндірістерде өңдеу қүралдары детальдың төхнологиясының бірізділігіне байланысты орналасады; мүнда тек операция журуінің даналық уақыты, тасқынды линияның тактісіне тең, не еселі болуы қажет.

Өңдеу маршрутын қүруда әрбір операциядағы станоктың немесе басқа қүралдардың моделі мен түрлерін белгілейді.

Маршрут қүрудың кейінгі сатыларында оларды нақтылап, керекті модель, маркаларын, өлшемдерін, техникалық сипаттамаларын анықтайда. Бүл кезеңнен туған нәтижелерді техналогиялық карталарға түсір-еді /операциялардың саны мен мазмүны, қүрал-жабдықтары және т,б./.

. ӨНДЕУ КЕЗІНДЕГІ ТЕХНИКАЛЫҚ БАҚЫЛАУЛАР

Төхнологиялық процестерді жобалауда өндіріс өнімдерінің сапасын арттыру үшін техникалық бақылаудың алатын орны ерекше. Өндіріс процесінің барлық сатыларындары сапаны арттыру және оны қамтамасыз ету шаралары, мумкін болатын өнімнің ақауларын мезгілінде табу және одан сақтану әрекеттерімен тығыз байланысты. Ол ушін алдын ала про филактикалық бақылаулар жүргіэілуі тиіс; мүнымен көршілес өндіріс пығаратын шикізат және бастапқы дайындамалардың сапасын, қүрал-жабдықтардың күйлерін тексереді; сонымен қатар жүріп жатқан технологиялық процестің дүрыс өтуін бақылайды.

Мөханикалық цехтардағы өнімнің сапасын өндірістік жумысшылар, қүрал-саймандарды келтірушілері және цех мастерлері тексереді. Ар найы бақыпаушылардың жүмыс аумағы өтө көп болмайды. Ол дайын деталь дарды қабылдап, цехтан-цехқа берілетін дайындамаларды тексерумен болады.

Өңдеу маршрутында арнайы нөмірмен тексеру операциялары көрсетілуі шарт. Кейбір алдын ала өлшемді аспаптармен жүргізілетін операцияларда, арнайы бақылау операциясын көрсетпейді; өйткені алдын ала келтірілген қурал-саймандар және өлшем аспаптарының түрақты өлшемдері процөсті дүрыс өткізеді деп жорамалданады. Мысалы, көп шпикидельді станогында алынган бірнеше тесіктердің диаметрін, терен дігін және осьаралық қашықтырын зейін салып тексеріп жатпайды.

Бақылау операцияларын жүргізу орнына қарай турақты және жылжымалы деп бөледі: біріншісін түрақты баңылау пункттерінде, ал екІншісін тікелей жүмыс орнында жүргізеді.

Түрақты бақылау операцияларын біркелкі мол детальдарды арнайы тексеру қондырғыларын рабайсыз үлкен детальдарды өңдеуде тікелей жұмыс орнында еткізеді. Бақылау операцияларының қамтылуына қарай жаппай және ішінара тексеру деп бөледі: жаппай тексеруді осы операциядан кейін ақау туатын келесі күрделі қиын операцияның алдында және қабьлдауга дейін жүргізеді;

ішінара тексеруді технологиялық процестер бірқалыпты дүрыс істеп түрғанда және біркелкі көп детальдарды өңдеуде жүргізеді.

Үйымдастыруына қарай ішінара тексеруді статикалық және жедел екі түрге бөледі.

Жедел тексеруді бақылаушы өздеріне бекітілген жумыс орнында жүргізеді.

Механикалық өңдеу процестерін жобалау бақылаудың техникалық үйымдастру

түрі мен тексеру қүралдарын таңдауга тығыз байланысты.

Кейбір өндірісте әмбебап өлшеу қүралдарын қолданып, пассивті тексеру жүргізеді. Өте күрделі детальдарды өңдеуде, мүмкін болатын ақаудан сақтану үшін тексеру бөлімі өкілінің қатысуымен бірнеше операцияның өлшемдерін үқыпты тексереді.

Сериялы өндірісте тексеруді бірнеше операциялар өткеннен кейін дөтальдарды біржолата қабьлдауда жүргізеді. Әмбебап тексеру құралдарымен қатар, өлшеу қондыргыларын, шекті калибрлер. мен шаблондарды пайдаланады.

Жаппай өндірісте өлшеу-тексеру приборларын, көп олшемді тексегу қондырғыларын, сокдай-ақ автоматты тексеру жүйелерін қолданады. Олар амбебап жүмысқа келтіріп, даярлау үшін пайдаланады.Техникалык операцияларын өте үкыпты үйымдастырады; көбіне тексеру операцияларының процестегі орны өндеу операцилларымен бірдсй болады.

Тексеруді пассивтт және активті деп бөледі. Пассивті тексеруді дайын детальдарды жаппай қабшдауда, өте жауапты детальдардың сапасын бақылауда, детальдарды өлшемдік топтарға сорттауда жүргізеді. Пассивті ішінара тексеруді ақау болмағанда ғана жасайды. Ақауды болдырмау үшін активті тексеруді пайдаланады. Технологиялық процестің жүруі қалыптасқан болса, статикалық тексеру әдісі орынды; егер технологиялық процөстің жүруі түрақсыз болса, онда жүйеге автоматты подналадчиктер енгізеді.

Тексеру қүралдарын, олардың метрологиялық қасиеттеріне /өлшеу шектері, көрсету шектері, өлшем дәлдіктері/, детальдың конструкциялық ерекшеліктеріне /габаритті өлшемдері, массасы, серпімді қатаңдығы, беттерінің кедір-бүдырлығы/, экономикалық мүмкіндігіне жәнс бақылаушылардың жумыс жағдайларының жақсаруына байланысты таңдайды.

Техникалық тексеруді жобалауда бастапқы мағлүматтар ретінде тексеру дәлдіғі /тексерудің өзіндік ауытқуы, тексеретін өлшем шегінің 20 процентінен аспағаны жөн/ және оның енімділігі алынады.

Технолог тексеру обьектін және тексерудің тәсілі мен қүралын белгілейді. Ол керекті өлшеу-тексеру аспаптары мен қондырғыларын жобалауға техникалық тапсырма береді; өлшөм қондырғысының схемасын, тексеру операциясының өзіндік қүны аз болуын ескеріп, таңдайды.

Технологиялық маршруттың тексеру операцияларының алдында дотальдарды тазалау және жуу операцияларын, сондай-ақ қабыршақтарды келтіру операцияларын қоюды үмытпау керек. Бүл сияқты қосымша операцияларсыз сенімді өлшем нәтижеяеріне жету мумкін емес.

МЕХАНИКАЛЫҚ ӨҢДЕУГЕ КЕТЕТІН ӘДІПТЕР .

Деталь беттерінің дәлдігі мен сапасы оның дайындамасының ақаулы бет қабаттарын бірізділікпен кесіп өңдеу арқьлы қамтамасыз етіледі; жонылып тасталатын ақаулы бет қабаттарын машина жасау технологиясында өңдеу эдібі деп атайды. Көп жагдайларда детальдың дайындамасын көсіп өңцеуде, олардың 50 процентіне жуық массасы жоңқаға айналады . Автомобиль және трактор шығаратын зауыттарда құйма дайындамаларды өңцеуде металдың 20 проценті, ал соқпа дайындамаларды өңдеуде - 30 процентке дейінгі мөлшөрі жоңқа шыгыны болады.

Тым үлғайтылған әдіптер дайындамалардың қосымша өңдеу операцтяларын көбейтеді; детальдың еңбек сыйымдылығын арттырады; кескіш аспаптардың тозуын үдетеді; детальды жасаудың өэіндік қүны қымбаттайды, Өдіптің ғылыми және практика түрғысында негізделген мәні метальдың жоңка шығыны және еңбексыйымдылығын кемітеді. Әдіптің мәнін азайтудың тура жолы өте дәл өлшемді дайыңцамалар пайдалану. Үнемдеуге тырысамын деп өте аә әдіптер белгілеу қауіпті; әдіптің аз болуы дайындама бетінен ақаулы қабатты сылуға жетпей қалуы мүмкін; сондықтан әдіптің тиімді мәнін есептеу ең маңызды техникальщ және экономиқалық проблема болып табьшады.

Вүйымның ең жоғары сапасын ең аз өзіндік қунмеч қамтамасыз етөтін әдіпті тиімді әдіп деп атауға болады.

Детальды жасаудың технологиялық процестерін жобалауда кесіп өңдеудің жалпы және әрекетаралық әдіптерін анықтайды. Кесіп өңдеудің тікелей технологиялық әрекетінде алынатш метальдьң ақаулы бет қабатын әдіп деп атайды; бүл әдіп детальдың өңдеу бетіне перпендикуляр бағытта өлшенеді де, мәні алдыңғы әрекеттегі өлшеммен өңделетін әрөкеттегі өлшемнің айырмасына тең болады.

Сол операцияны жүргізуде алынатын ақаулы қабаттардың қалындығын операциялық әдіп деп атайды; мүның мәні әрбір технологиялық әрекеттергө кеткен әдіптердің қосындысынан түрады.

Дайындаманың бетінен детальдың бетіне дейінгі алынған ақаулы қабаттың қалыңцығын жалпы әдіп деп атайды; оның мәні дайындаманың өлшемі мен деталь өлшемінің айырмасына тең. Егер өнделетін сыртқы және ішкі цилиндрлік /жэне конустық/ айналмалы беттердің немесе қарамақарсы жатқан жазық беттердің әдіптері бірдей болса, онда бүл әд іптерді симметриялы әдтптер дейді /31.V, а,в-суреттерді қара/ Егер қарама-қарсы жатқан беттерді біріне-бірін байланыссыз әр түрлі мә ді әдіптермен өңдесек, онда асимметриялы әдіптермен істес боламыз /3'І.7_Уг-суретті қара/.

Кесіп еңдеу әдіптерінің схемасы, Көрсетілген ЗІ.7,а,в-суреттерге сәйкес мына формулаларды жазуга болады

/ЗІ.З/
Асимметриялы әдтптер үшін технологиялық әрекеттері

Мүндағы - өңдеу технологиялық әрекеттерінің адітттері; - алдыңғы көршілес әрекетте алынған өлшемдер; - тікелей өтіп жатқан әрекетте алынатын өлшемдер.

Кесу еңдеуіне кететін жалпы әдіптің мәнін барлық технологиялық әрекеттерге кететін әдіптердің қосындысымен табамыз

Мұндағы n -технологиялық әрекеттердің саны.

Әдіпке шек беріледі. Технологиялық процесті қүрудағы маңызды шаралдың бірі әрекет аралық /операциялық/ өлшемдерге шектер тағайындау.

Аз шек кесіп өңдеуді қымбаттатып және кейбір жагдайда бракка шығаруы мүмкін. Көп шек станокты келтіріп даярлауды күрделендіріп, еңдеу беттері өлшемдерінің ауытқуын шашыратып жібёруі мүмкін.

Әдіпті анықтаудың екі тәсілі бар: тәжірибелі-статистикалық және өсепті-аналитикалық.

Тәжірибелі-статистикалық тәсілде әдіптің мәнін гылыми –зерттеуттеу жұмыстары немесе алдыңғы қатарлы машина жасау заводтарының әдіп белгілеу тәжірибелерін талдап қорыту арқылы жасалған арнайы кестелерден алады.

Профессор Я.М.Кован үсынган есепті-аналитикялық тәсілле әдіптің мәнің көршілес алдыңғы және тікелей жүріп жатқан технологиялык әрекеттердің өңдеу ауытқуларын өңдеу ауытқуларын ескеру арқылы есептеді. Бүл тәсіл бойынша әдіптің минималь мәні көршілес апдыңгы техногиялык әрекетті жүргізуден калған ақаулы қабаттарды және жүргізіліп жатқан әрекеттегі дайындаманы орнату ауытқуын жоюға керекті қабатты жонып алып тастауға түгеп жетуі қажет; осыны формула турінде берсек, онда мынаны шығарып аламыз

мүндагы тікелей жүргізілетін іс-әрекеттегі өңдеу бетінің бір жағына берілетін минималь әдіп,мкмкөршілес алдыңгы әрекетті жүргізуден қалған беттің кедір-бүдырлығының орта мәнді биіктігімкм; - көршілес елдыңғы әрекетті жүргіэуден қалган ақаулы қабаты, мкм; өңдеу бетіндегі материалдың қүрамындагы көмір-төктер күйіп кеткен қабатты, ажарлаудан-кейінгі күйік қабатты, ішкі-қалдық тартылыстар әсерінен, жарьлған қабатты.ақаулы қабат деп атайды. - деталь беттері орналасуының қосынды ауытқуы /параллельдіктен, перпендиқулярлықтан, бір осьтіктен, симметриялықтан, осьтердің қиылысуынан, позициялықтаң/; кейбір жағдайда деталь беттерінің пішіндік ауытқуларын /жазықтықтан, түзу сызықтан және т.б.'

Дайындама беттерінің қосынды ауытқуы кеңістіктің үшжазықиығында а кездеседі.

Сондықтан

Мәселен дайындаманың осін түэеуде:

екі жазықтықта _

'/31.8/

ε_i - тікелей жүрггзілетін технологиялық әрекеттегі дайындаманы орнату ауытқуы, мкм.

/31.6/формуласындагы әдіптің қүрамына кіретін төрт ауытқудың мәні және багыты болады; сондықтан оларды векторлы мәнді ауытқугә жатқызады.

Әдіптің скалярлық мәнін табу үшін бүл ауытқуды векторларды қосу тәртібімен жүргізеді.

Технологиялық есептерге керекті формулалар дайындаманьщ түрі мен өңдеу тәсіліне байланысты.

Өңдеу кезінде бүл ауытқудың векторлық қосындыларын дербөс тәсілдермен табамыз.

ІЖазықтық беттер үшін , және ε_i векторлары бағыттас, сондықтан

Сыртқы және ішкі айналмалы беттер үшін:

Қарама-қарсы жатқан жаэықтық беттерді бірізді өңдеуде

Қарама-қарсы жатқан жаэықтық беттерді параллель өңдеуде

Сыртқы және ішкі айналмалы беттерді еңдеуде

Әдіп қүрамындағы кейбір ауытқуды технологиялық операцияның өту ерекшелігіне қарай кейде ескермеугеде болады; сондай дербес жағдайларды төменгі мысалдармен түсіндірейік.

Дайындаманың цилиндр беттеіін токарь станогының центрлеріне орналастырып жонуда, сол операциядағы орнату ауытқуы нөлге тең болады,сондықтан

Бетті қозғалмалы қашаумен қашаулауда және созуда тесіктің осьтік ақаулары түзетілмейді, орнату ауытңуының болуы мумкін өмес, сондықтан

Цилиндрлік беттерді суперфиништеу мен зшлтырату операцияларында койылатын бір гана мақсат - бетті әрлеу, сондықтан

Жүзді немесе абразивті аспаптармен бетті алшемсіз, тек тазалау үшін гана өндесек, онда

мүндағы көршілес алдыңгы әрекетте алынған диаметр шегі. Дайындамаларды термиялық өңдеуден кейін ажарлауда, оның қатпар бетінің кұйін сақтауга тырысу қажет, сондықтан әдіп формуласының қүрамынан мүшесін алып тастау керек. Термиялық және химия-тер-миялық өңдеуде туатын деформацияларды мүшесімен компенсация жасайды. Осы жагдайлар үшін тікелей жүргізілетін технологиялық әтекетте орнату ауытқуының әсері бар деп есептеп, төменгі формулаларды жазуга болады.

Егер дайындаманы өңдеуде орнату ауытқуы жоқ болса, онда

түрғысында ескеріліп негізделген жай.

Әрекетаралық әдіпті есептеу үшін дайындама алудың технологиялық процестегін және одан кейінгі механикалық өңдеу операцияларының өту заңдылықтарын өте үқыпты талдай келе кіріскен дүрыс.

Әдіпті есептеу формуласындағы мүішелердің мәні технолоғиялық мәлеметтерде кестелер түрінде беріледі; олардың мәндері өңделетін дайындаманың пішіні мен олшеміне, материалына, дайындама алу тәсіліне, кейінгі механикалык өңцелуіне, сондай-ақ дайындаманы қондырғыға немесе станокқа орнату тәсіліне байланысты. Мәлімет материалдары детальдардың кластары мен өлшеміне, етңделетін материалдарына және өңдеу тәсіліне байланысты келтірілген; бүл мәліметтер машина жасау салаларының технологиялық ерекшеліктеріне байланысты қүрылған.

ДАЙЫНДАМАНЫҢ ӘРЕКЕТАРАЛЫҚ ШЕКТІ ЖӘНЕ БАСТАПҚЫ ӨЛШЕМІ

Төхнологиялық әрекетке керекті минималь әдіпті есептеу арқылы дайындаманың әрекетаралық шекті және бастапқы өлшөмдерін, сондай-ақ максималь әдіптің мәнін анықтайды.

31.9-суретте дайындаманың жазық бетін фрезерлеудегі әрекетаралық бастапқы өлшөмдері жәнө максималь, минималь әдіптерің схөмасы көрсетілген.

Дайындаманың бастапқы өлшемдері Н_max және Н_min олардың шектері. Өңдеуден кейінгі дайындаманың өлшемдері және олардың өлшем шектері ІТҺ . Дайындаманың алдын ала келтіріп қойылған станокта бір жүмыс қимылымен фрезерлеуде,технологиялық жүйенің серпімді қатаңдығының әсері дайындаманың өлшемдік

Кейде өңдеу беттерін бірнеше жүмыс қимьшымен жүргізуде, қосынды минималь әдіп барлық әрекетаралық әдіптердің минималь мәндерінен, ал қосынды максималь әдіп олардың максималь мәндерінен түрады.

ЗІ.ІО-суретте дайындаманы екі операциямен еңдеудегі әрекет-аралық шөкті, бастапқы өлшемдері мен минималь, максималь әдіптерінің -орналасу схемасы бейнеленген. Өңқеу әдіптөрін жане операциядағы барлық технологиялық әрекетвердің аралық шекті олшеңдөрін анықтау арнайы есеп көетесінің картасын толтыру арқылы жургізіледі; мұның күрамы 31.7- кестеде берілген. Әдіп есептеуді детальдың бір бөтінет бастайды; ол бетке қойылатын технологиялық талаптарды кестенің 1-бағанасының "бет адресі" жолына жазып қояды; мысалы, детальдың бет нөмірін -{£), алшемін 0 50-0„05 және кедір бүдырын =0,005 мм.