Типтік оқу бағдарламасы жоғары кәсіптік білім бакалавриат

051102-«Қоғамдық денсаулық сақтау», 051103-«Фармация» мамандықтары бойынша 2006 ж. мемлекеттік білім стандартына сәйкес пәннің типтік оқу бағдарламасын м.ғ.к. проф. Абишева З.С. құрастырды.

«_____»____________2010ж, хаттама №______ Қалыпты физиология валеология курсымен кафедрасының мәжілісінде қаралды.
Қалыпты физиология валеология

курсымен кафедрасының меңгерушісі,профессор Соколов А.Д.

С.Ж.Асфендияров атындағы ҚазҰМУ-дың әдістемелік кеңесінде мақұлданды. «_____»____________2010ж, хаттама №______

Төраға, прфессор Есенжанова Г.М.

Алғы сөз

1. 
   Әзірлеген және ұсынған: С.Ж.Асфендияров атындағы Қазақ ұлттық медициналық университеті
   
2. 
   Алғаш рет енгізілген
   
3. 
   Типтік оқу бағдарламасы Қазақстан Республикасының 2006 жылғы мемлекеттік білім беру стандартына сәйкес 051101 «Мейірбике ісі» мамандықтары бойынша жасалды.
   
4. 
   Типтік оқу бағдарламасы С.Ж.Асфендияров атындағы Қаз ҰМУ-дың жоғары білім мамандықтары бойынша әдістемелік кеңесте бекітілді және ұсынылды.
   

Медицина ғылым болып қалыптасқаннан бері оның басты мақсаты- адам денсаулығын сақтау және нығайту, ал ауруды емдеу-медициналық доктринаның екінші бөлімін құрастырады.

Адам денсаулығы деген ұғым бір ғана шеңбер ауқымында қарастырылмауы керек, ол көптеген факторларға тәуелді, ішкі және сыртқы себептермен бірге, бір адамның және тұтастай әлеуметтік, мемлекеттік тұрғыдағы денсаулығына кемел, ұтымды да, тиімді көзқарастарды қалыптастырғанда ғана денсаулық ауқымын тұтастай қамтуға болады.

Валеологияның обьектісі – дені сау немесе ауру алды жағдайда жүрген адам болып табылады. Бұндай адамдар денсаулық сақтау ұйымының назарынан тыс қалады. Валеология осындай адамдармен жұмыс жасай отырып, денсаулықты сақтау үшін салауатты өмір салтын қалыптастыруда адам ағзасының қызметтік қорларын пайдаланады.

• 
  Адам денсаулығыны және адам ағзасының қорларын анықтау және сандық баға беру;
  
• 
  Салауатты өмір салтын қалыптастыру;
  
• 
  Студенттерге денсаулық сақтау және нығайту әдістерін үйрету.
  

• 
  Пәннің мақсатын, міндетін және оның болашақ мамандық үшін маңыздылығын;
  
• 
  Денсаулық туралы негізгі түсінікті;
  
• 
  Денсаулыққа қауіп төндіретін факторларды;
  
• 
  Денсаулықтың жасқа байланысты ерекшеліктерін
  
• 
  Денсаулықты сақтау тәсілдері мен әдістерін;
  
• 
  Салауатты өмір салтын қалыптастырудың ғылыми негіздерін;
  
• 
  Ағзаны сауықтыру әдістерін;
  

• 
  Жеке адамның және ұжымдық денсаулық сақтаудың деңгейін талдау,және болжауды;
  
• 
  Денсаулықты сақтау және нығайту үшін қажетті валеологиялық білімді қолдануды;
  
• 
  Оқулықтар және ғылыми әдебиеттермен өз бетінше жұмыс істеуді;
  

• 
  Антрометриялық көрсеткіштерді өлшеуді;
  
• 
  Артериалдық қан қысымды өлшеуді;
  
• 
  Жүрек қағысы мен тыныс алу жиілігін анықтауды;
  
• 
  Өкпенің тіршілік сиымдылығын анықтауды (ӨТС);
  
• 
  Адам денсаулығын сипаттайтын жүктемелерге сынақ жүргізуді ( Мартине сынамасы, Штанге сынамасы, Генче сынамасы, Гарвард степ-тесті, Купердің 12-минуттік сынамасы);
  
• 
  Балалар мен іштегі нәрестелердің физикалық дамуын есептеуді;
  
• 
  Сауалнама жүргізу, тесттер;
  
• 
  Ағзаны сауықтыру және шынықтыру.
  

Пререквизиттер: экология

Постреквизиттер: дене шынықтыру.
2 Пән мазмұны.
Валеологияның зерттеу обьектісі-адам, оның өмір сүру сапасын көрсететін категория ретіндегі жеке денсаулығы. Басқа ғылымдарға қарағанда валеология адам денсаулығын өзінше бөлек катигория ретінде қарастырады, оның мәні сан және сапа жағынан да анықталуы, сондай ақ әр түрлі деңгейлерде- физиологиялық, психологиялық, әлеуметтік-экономикалық болжануы мүмкін. Валеология ағзаның жеке жүйелерінің қорларын, олардың психофизиологиялық және регенеративтік қызметін тұрақты жүзеге асыруды қамтамасыз ететін, өзара бейімделу-компенсаторлық қызметін зерттейді.

Валеологияның зерььеу әдістері:

• 
  Клиникалық- физиологиялық(артериялық қан қысымының антропометриялық көрсеткішін, қан ағымының минуттік және систолалық көлемін, тамыр соғысының және тыныс алу жиілігін, өкпенің тіршілік сиымдылығын, жүктемелік сынаманы өлшеу т.б.);
  
• 
  Гигиеналық (адам ағзасына қоршаған ортаның жәйсіз факторларыәсерін);
  
• 
  Әлеуметтік (сауалнама);
  
• 
  Психофизиологиялық(тесттер,сұрақтар, тұлғалық мазасыздануды бағалау.т.с.)
  
• 
  Ағзаны сауықтыру және шынықтыру әдістері (қимыл белсенділігі, рефлексотеропия, аутотренинг, тыныстау гимнастикасы, тиімді тамақтану т.б.)
  
• 
  Отбасын құруды жоспарлау әдістері (контрацепция)
  

Валеология адам денсаулығын сақтаудың әлеуметтік қажеттілігін меңзейтін ғылым ретінде бүгін ғана пайда болған жоқ. Бұл міндет адамзат алдында әр кезде тұрған. Алайда оның шешімін табу осы бүгінгі күні ғана мүмкін болып отыр, өйткені адамды терең біле бастадық, оның биологиялық, физиологиялық, психологиялық мәні диагностикаға, болжауға, ағзадағы жүйелердің жағдайын және олардың өзара қарым-қатынасын басқаруға, болжауға жоғары мүмкіншілік жасап отыр.

Студенттерге онтогенездің әр түрлі кезеңіндегі жыныстық деморфизмді ескере отырып, мүшелер мен жүйелердің құрылымдық-қызметтік ерекшеліктері туралы түсінік беру керек. Өмір сүрудің физиологиялық тетіктері, ағзадағы ішкі ортаны тұрақтандыратын реттеуші жүйелердің өзара қарым-қатынасы және өмірдің әр түрлі жағдайларында адамның орынды мінез құлқын қалыптастыру туралы мәліметтерден хабардар болуы қажет.

Денсаулық – экологиялық категория. Қолданбалы мәнде дені сау адам. Абсолюттік денсаулық. Денсаулық ағзаның қоршаған ортамен байланысындағы біркелкілігі іспетті. Денсаулық тұрақтылықты сақтаудың амалы, ортаның сандық және сапалық өлшемдеріндегі өзгерістерге деген икемділігі. Денсаулық адамның биологиялық, әлеуметтік және психологиялық бірлігінің көрінісі ретінде. Денсаулық анықтамасы (дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы, академик В.П. Казначеев және т.б.).

Дене және психика саулығы. Жеке адамның және қоғамның денсаулығы, олаордың өлшемдері. Денсаулықтың бірқалыпты болуы жеке адамның денсаулығының өлшемі іспетті.денсаулықтың бірқалыпты болуы туралы ұғым. Физиологиялық қалып. Жеке адамның қалыптасуындағы онтогенетикалық және физиологиялық өзгерістеріндегі генотиптің, фенотиптің рөлі. Денсаулықты бағалаудағы қалып ұғымының жеткіліксіздігі.

Денсаулықтың «саны» мен «сапасы» туралы ұғым. Денсаулық қоры. Денсаулықтың саны мен сапасы – негізгі қызмет атқаратын жүйелердің «қорлық мүмкіндіктерінің» қосындысы ретінде.
Валеология – адам денсаулығы туралы ғылым.
Валеология – адам денсаулығы туралы ғылым. Оның пайда болу тарихы және дамуы бүкіл әлемдегі, ТМД елдеріндегі және Қазақстандағы тұрғындар денсаулығының жағдайы. Валеологияны өзінше дербес ғылым ретінде бөліп шығарудың әлеуметтік- экономикалық қажеттілігі. «Қазақстан - 2030» - халықты сауықтырудың ұлттық стратегиялық бағдарламасы. Валеология пәні, оның міндеті мен мақсаты. Дәстүрлі ғылымдар жүйесіндегі валеологияның алатын рөлі. Валеологияның дамуының қазіргі кездегі негізгі бағыттары. Валеологияның негізін қалаушылар. «Денсаулық», «аурулар», «үшінші жағдайлар», «тән саулығы», «психиканың сау болуы» және т.б. туралы қазіргі кезеңдегі теориялар мен тұжырымдамалар.
Денсаулықтың диагностикасы.

Жеке адамның және қоғам денсаулығын болжау.

Маңызды физиологиялық жүйелердің қызмет атқару қалпына баға берудегі қолданылатын негізгі әдістемелік тәсілдер. Жеке адамның және қоғам денсаулығын бағалаудағы негізгі өлшемдер. Тән саулығын сандық тұрғыдан бағалау әдістері, кардиореспираторлық жүйенің қызмет атқару қалпына баға берудің әдістері; антропометриялық (бой-салмақ ара-қатынасы, Брок индексі және т.б.), физиологиялық (жүктемелік сынамалар, Гарвард степ-тесті, Купердің 12 минөттік тесті, дене еңбегіне деген қабілетті анықтау PWC 170, Штанге сынамасы, Генче сынамасы және т.б.). Тест бойынша адамның психикалық саулығын бағалау. Әр түрлі жас кезеңдеріндегі физиологиялық жүйелердің жағдайы. Тән және психика саулығының «сапалық» және «сандық» экспресс анықтамасы.

Жеке адамның және қоғамның денсаулығын болжау. Денсаулықты болжаудың негізгі принциптері. Денсаулықтың демографиялық көрсеткіштері. Сауықтыру бағдарламаларының экономикалық тиімділігін бағалау. Салауатты өмір салтының негіздемелері. Қатер факторларына жоламау, денсаулық қажеттілігінің белгісі ретінде зиянды әдеттерден бойды аулақ ұстау. Өз денсаулығыңды бағалау және денсаулығыңа деген көзқарас.
Денсаулықтың жас ерекшеліктері.

Жасқа орай кезеңгк бөлудің негіздері. Жас кезеңдерінің физиологиялық сипаттамасы. Жас ұрпақтың денсаулығын қорғаудағы отбасы мен қоғамның рөлі. Биологиялық және күнтізбелік жас.

Денсаулық үшін тағамның маңызы. Тағам қажеттілін қалыптастырудың және оның белгілерінің негізгі заңдылықтары. Тағам мөлшерін, сапасын және уақытын реттейтін физиологиялық тетік- тегершіктер. Тағам өнімдері. Өнімдердің колориясы. Теңестірілген, жұғымды тағам туралы ұғым. Су – денсаулық пен өмір негізі, дәрумендер және микроэлементтер.

Денсаулықты сақтай білудегі және нығайтудағы еңбек пен демалыстың маңызы. Демалыс туралы ұғым. Демалыс еңбектенудің түрін алмастыру ретінде. Ұйқының маңызы.

Гигиена – салауатты өмір салтының негізі. Гигиенаның мақсаттары және міндеттері. Гигиена түрлері. Тән, киім, аяқ киім, үй-жай және жұмыс орын гигиенасы.

Биоырғақтар және денсаулық.

Психофизиологиялық денсаулық. Психика және тән саулығы.

Тұқым қуалау және денсаулық.

Қауіп- қатердің негізгі факторлары.

Денсаулықтың қауіп-қатерлі факторлары туралы ұғым. Негізгі қатер факторлары (гиподинамия, артық салмақ, семіздік, артнриалды гипо және гипертензия, анемия, гиперхолестеринемия, «сахарализм»). Психика және тән саулығы. Күйзеліс және денсаулық. Тұқым қуалаушылық. Зиянды әдеттердің (темекі тарту, ішімдік ішу, есірткіге бой алдыру, токскомания, фармакоманияның) ағзаға тигізетін әсері. Кеңінен тараған жұқпалы аурулар (тұмау, тұмау жұқпалы аурулары, туберкулез, ЖИТС, гепатит). Оларды алдын алу амалдары мен жолдары.

Қоршаған орта және адам денсаулығы. Адам ағзасына қоршаған ортадағы физикалық және химиялық факторлардың (шу, инфродыбыс, магниттік дауылдар, діріл, электромагниттік амалдар, ауыр металдар) қолайсыз әсерлері.
Ағзаны сауықтырудың әдістері.

Ағзаны сауықтырудың ең кең таралған әдістері. Дене шынықтырудың түрлері (жүгіру, жүру, спорттық ойын түрлері, ырғақты гимнастика, жүзу, туризм және т.б.). спорт және денсаулық. Дене шынықтыру жаттығуларын мөлшерлеудің жалпы принциптері. Дене жүктемесі және жаттығуды шамалаудың қалпын өзі бақылау.

Психофизиологиялық жаттығу. Психофизиологиялық жаттығулардың денсаулық үшін маңызы. Шығыс медицинасының әдістерімен сауығу (иога, у-шу, рефлексотерапия). Өзін-өзі реттеу әдістері және релаксация (аутотренинг, медитация, вокалды және әуенді терапия, т.б.).

Шынығу. Шынығудың жалпы принциптері. Шынығудың сауықтыру тиімділігінің тетік- тегершіктері. Шынығу түрлері.

П.К.Иванов әдісіне негізделген ағзаны кәдуілгі табиғи сауықтыру жүйесі.

Массаж денсаулықты қалыпты ұстаудың және нығайтудың тиімді амалы ретінде. Жұмысқа деген қабілетті жақсартуға арналған дененің жалпы массажы. Нүктелі массаж. Су-Джок.

Тыныс алу гимнастикасы және оның денсаулық үшін маңызы. Тыныс алу гимнастикасының кейбір таралған түрлері.

Фитопрофилактика және фитотерапия.

• 
  Дәрістер: шолу
  
• 
  Тәжірибелік сабақтар: Тақырып бойынша тәжірибелік жұмыстарды орындау, апараттармен, кестелермен, сауалнамалармен жұмыс жасау, тесттік тапсырмаларды орындау, шағын топтарда жұмыс жасау, жұмыстың нәтижесін орындау, хаттамаларды толтыру,қорытынды бақылау.
  
• 
  Студенттердің оқытушылармен өзіндік жұмысы: шағын топтармен жұмыс жасу, дайындалған рефераттар мен презентацияларды қорғау.
  
• 
  Студенттің өзіндік жұмысы: Оқу және қосымша әдебиетпен жұмыс жасау, тақырыптарды өзіндік игеру, тест тақырыптарына өзіндік жауап беру, тақырыптар бойынша рефераттарды қорғау, интерактивті оқыту бағдарламаларымен жұмыс жасау.
  

4. 
   Білімдерін бағалау
   

• 
  Күнделікті бақылау: тест жүргізу,ауызша сурау, тәжірибелік жумысты орындауын, хаттамаларды тексеру, рефераттарды қорғау.
  
• 
  Аралық бақылау: ауызша/жазбаша сұрақ
  
• 
  Қорытынды бақылау: сынақ
  

5 Құрал-жабдықтар

Құралдар: қол динамометрі, тонометрлер, құрғақ спирометрлер, медициналық таразылар, компьютерлер, теледидарлар, DVD, мультиялық проектор.

Ескерту:

** - Оқу сабақтарының барлық түрлері бойынша тақырыптың тәртібі мен тізімі оқу ретімен сәйкес болу керек.

1. 
   Букаева Г.К., Алимова Н.Е. Детская валеология. Алматы, 2003.
   
2. 
   Валеология – наука о здоровье. Учебно-методическое пособие.
   
3. 
   Под ред.проф. Сатпаевой Х.К., Соколова А.Д., Абишевой З.С. Алматы, 2007
   
4. 
   Колесинская Р.Д. Возрастные особенности физиологических систем растущего организма. Алматы, 2007.
   
5. 
   
   

1. 
   Амосов Н.М. Преодоление старости. М., 1996.
   
2. 
   Апанасенко И.А., Попова Л.А. Медицинская валеология.
   
3. 
   Брехман И.И. Введение в валеологию – наука о здоровье. Л., 1987.
   
4. 
   Вайнер Э.Н. Валеология. М.:Флинта: Наука, 2001.
   
5. 
   Зайцев Г.К., Зайцев А.Г. Валеология. Культура здоровья. Самара, 2003.
   
6. 
   Замановский Ю.Ф. К здоровью – без лекарств. М., 1990.
   
7. 
   Здоровье человека и система П.К.Иванова «Детка». Алматы, 1999.
   
8. 
   Колбанов В.В. Валеология. С-Пб., 2001.
   
9. 
   Назарбаева С.А. Учение П.К.Иванова – как метод воспитания здоровой личности. Алматы, 1999.
   
10. 
    Назарбаева С.А. Путь к себе. Алматы, 1999.
    
11. 
    Тель Л.З. Валеология человека – философия жизни. Астана, 1999.
    

1. 
   С.Ж. Асфендияров атындағы Қазақ ұлттық медициналық универиситеттінің валеология курсының меңгерушісі профессор, м.ғ.к. профессор:Абишева З.С.