Төреханова Б. Жалпы тіл білімі және шетел филологиясы кафедрасының аға оқытушысы, ҚазҰУ Қазақ тілінің қалыбын бұзбай жазайық

Шап-шағын мақаламызда орыс тілі мен қазақ тілінің сөздерін араластырып сөйлеп, сөзден «салат» жасайтындар туралы емес, қазақ тілінде әртүрлі шығарма жазып жүрген, тілді бір кісідей меңгеріп алған, негізінен жоғарғы оқу орындарының журналистика факультетін бітірген, соған қарамастан бір нәрсе жазу керек болғанда, қазақ тілінің атам заманнан қалыптасып қалған сөз тіркестерін бұзып жазатындар туралы, дәлірек айтсақ, солардың жазу тілі туралы біраз мәліметтерді сөз етсек дейміз.

Мысал үшін тағы бір сөз тіркесін алайық: Қазақстанның 2000 жылғы тарихы дейік. Осы сөз тіркесін біз жоғарыда атап өткен орфографиялық ереже бойынша жаздық. Ал енді осыны мектептегі оқушы балалар немесе өзін сауаттымын дейтін азамат қалай оқу керек? Сөз жоқ, қалай оқырын білмей сасқалақтап шатасады: біреуі : Қазақстанның екі мың жылғы тарихы десе, екінші біреуі: жоқ, бұл: Қазақстанның екі мыңыншы жылғы тарихы деп оқитын болады. Осындай келеңсіздік орфографиялық ереженің босаңдығынан туып отыр. Бұндай жағдай бір нәрсені оқып отырғанда, алдыңнан кездеседі де отырады, мұндайды болдырмау үшін: Қазақстанның 2000 жылғы тарихы деген сөз тіркесін түлкі бұлаңға салмай, бір рет: Қазақстанның 2000 жылғы тарихы, екінші рет Қазақстанның 2000- жылғы тарихы деп жазу керек, сонда біріншісі Қазақстанның екі мың жылғы тарихы, ал екіншісі: Қазақстанның екі мыңыншы жылғы тарихы деп оқылады. Екеуінің арасындағы айырмашылық аспан мен жердей. Екеуі екі түрлі ұғымды білдіреді.

Екінші бір айтайын дегеніміз ілік септігінің ның-нің, дың-дің, тың-тің деген жалғаулары туралы. Тіл ғылымында «изафеттік конструкция» деген ұғым бар. Аға буын тіл зерттеушілері оның үш түрі бар екенін айтып кеткен. Бірінші түрінде бұл жалғаулар міндетті түрде жалғанады да, оң жақтағы сөздің білдіріп тұрған затының сол жақтағы сөздің білдіріп тұрған затына тиесілі екенін білдіреді: Алматы метросы емес, Алматының метросы дейміз. Метроның Алматы қаласының меншігі екені рас қой. Кейде ілік жалғаулы сөз қосарланып келеді де, соңғы екі сөз алдында тұрған сөзге телінеді: Сапардың әкесінің машинасы десек, әке Сапардікі, ал машина оның әкесінікі. Соңғы кезде ілік септігінің осы жалғауларын жөнді-жөнсіз түсіріп айту көбейіп кетті. Бір-ақ мысал келтірейік: Дегенмен Израилдегі қазақстандық азаматтар арқасында «Шахтер» қолдаусыз қалған жоқ. Азаматтардың арқасында болу керек еді.

Изафеттік конструкцияның екінші түріне: Алматы қаласы, Абай көшесі, «Жас Алаш» газеті, «Ромашка» кафесі, «Арзан» дүкені, «Мерседес» машинасы, демалыс паркі, өнер музейі, физика факультеті деген секілді сөз тіркестері жатады. Осы тіркестердегі оң жақтағы сөздің білдіріп тұрған затының сол жақтағы сөздің білдіріп тұрған затына тиесілі емес екенін білдіреді. Абай көшесі дегенде, осы көше данышпан Абайдың жеке меншігінде емес қой. Бірінші түрінде меншіктілік бар болса, екіншісінде оның исі де жоқ. Басты айырмашылық осында. Ал осы конструкцияның үшінші түрін алдыңғы екеуімен ешкім шатастырмайды деп ойлаймыз. Бұл түрге жататындар: ағаш төсек, темір жол, ас үй, нағашы ата, арлан қасқыр секілді сөз тіркестері. Екі зат есім қатар тұрады да, сол жақтағысы оң жақтағысына анықтауыш болады. Жалпы осы үшеуіне ортақ қасиет мынау: әр түрлі сұраққа жауап бергеніне қарамастан сол жақтағы сөз оң жақтағы сөзді анықтап, соның грамматикалық анықтауышы болып тұр, сондықтан үшеуін біріктіріп, изафеттік конструкция деп атайды. Жазу-сызумен шұғылданатын ағайындардың атақ-дәрежелеріне қарамай, осы қарапайым ережені біліп, сауатты жазып жүргендері жөн.

Үшінші бір айтайын дегеніміз - қазақ тіліндегі анықтауыш болып тұрған сөздің тұрған орны. Қазақ тілінде анықтауыштың өзінің қатып қалған, қозғауға болмайтын орны бар: анықтауыш өзі анықтап тұрған сөздің тура алдында тұруға тиіс, егер олар бірнешеу болса, жасалғанына қарай орналасады, бірақ анықтауыштың барлығы анықталатын сөздің алдында болады. Бізде осы ереже жиі-жиі бұзыла береді. Бір мысал: ... кеңінен талқыланып, жалпыға ортақ спортты дамытуға қатысты тиімді шешімдер айтылды. Осы жерде жалпыға ортақ деген анықтауыш сөз спортқа емес, шешімге қатысты болып тұр, сондықтан ол ... кеңінен талқыланып, спортты дамытуға қатысты жалпыға ортақ, тиімді шешімдер айтылды деп жазу керек еді.

Айтуға тұратын мәселе көп қой, қайсыбірін айтайық, мақаланың көлемі көтермейді ғой. Дегенмен төртінші кезекте арқасында, кесірінен деген сөздердің қолданылуы туралы қысқаша айта кетейік. Баспасөз бетінде де, теледидардан сөйлеп жатқан мемлекетшіл мырзалар да осы екі сөзді мүлде ажырата алмай қалған. Арқасында дегенде, біз біреудің, бір нәрсенің немесе бір іс-әрекеттің адамға тигізген жақсылығын ғана айтамыз. Ал енді соның жақсылығы емес, кесірі, зияны тиіп жатса, соның кесірінен дейміз. Соңғы кезде кесірінен дегеннің орнына арқасында дегенді көп айтып, көп жазып кеткендейміз. Осыған сақ болған жөн.

Тілге тиек ететін тағы бір мәселе – орыстың вопрос деген сөзін қазақшаға дұрыс аудара алмай қалған сияқтымыз. Орыс тілінің түсіндірмелі сөздігінде бұл сөздің 4 мағынасы көрсетілген. Күнделікті өмірде алғашқы екі мағынасы өте жиі қолданылады: 1- мағынасы – сұрақ; 2- мағынасы – проблема, мәселе. Әдетте сұрақты қоямыз, оған жауап береміз, оның бар-жоғын білеміз. Ал мәселені, проблеманы талқылаймыз, күн тәртібіне қоямыз. Өзіміз күнде тыңдап жүрген ток-шоулардан бір-ақ сөзді естиміз, ол – сұрақ сөзі, көбінесе мәселе, проблема дегеннің орнына сұрақ деп жүр, дәл сол ток-шоуда осылай қате сөйлеген адамға «Бұныңыз қалай?» деген бір пендені көрмедік, тіпті мамандығы журналист жүргізушінің өзі солай деп тұрады. Осы ток-шоуды тыңдап отырған жастар осындай қате айтылған сөздерден теріс үлгі алары сөзсіз.

Сөз соңында тағы бір нәрсені еске салайық. Қазақта жақсы көру деген күрделі етістік бар. Біз әдетте бір адамды, адамнан басқа бір жанды мақұлықты, бір затты немесе бір іс-әркетті жақсы көреміз. Әсіресе бір іс-әрекетті жақсы көретінімізді айтарда, орыс тілінің арбауына түсіп, солар қолданатын конструкцияны қолданып жібереміз. Олар «Мальчики любят играть в футбол» десе, біздің орысшыл азаматтар «Балалар футбол ойнағанды жақсы көреді» дегеннің орнына, олар бет-аузы бүлк етпей: «Балалар футбол ойнауды жақсы көреді» деп тұрады. Қазақ тілінде мұндай жағдайда етістіктің ған-ген, қан-кен жұрнақты есімше тұлғасы қолданылатынын ұмытпау керек.

Біз бүгін жанымызға батып жүрген біраз мәселені тілге тиек еттік. Білетінім бір тоғыз, білмейтінім тоқсан тоғыз демекші, қазақ тілінің әлі де біз айтпаған тоқсан тоғыз проблемасы бар, соларды көп болып БАҚ бетінде көтеріп, ата-бабаларымыз төгілте сөйлеген, бізден бұрын өткен ағаларымыз аялап өткен тілімізді шала сауаттылардың шабуылынан құтқарып алайық.

Осы мақаланы жазғандағы басты мақсат- ана тіліміздің ақпарат майданында жүрген әрбір журналистің өз мамандығының қас шебері болу керек екенін еске салу. Қас шебер болу дегеніміз - оңды солды қолдана салатын қызыл сөзге әуестену емес. Бірақ ол үшін ақпарат майданында ұзақ уақыт аянбай тер төгу керек. Сенің абырой- даңқыңды асқақтататын, таңдаған кәсібіңнің шебері дәрежесіне көтеретін –ана тіліңе деген шынайы құрметің, оның алдындағы ерекше жауапкершілік сезімің. Оны жұрт өзің үшін ғана емес, көпшілік үшін жасаған әрбір туындыңнан, сәтті шыққан әрбір ұзынды/қысқалы хабардан, сәтті түсірілген бейнебаяннан, жазылған мақаладан, өзің өрген әрбір сөз бен сөз тіркестеріңнен байқайды және бұны дәл және әділ бағалайды. Қорыта келгенде айтпағымыз - журналистика факультетін тамамдаған жастар өздері журналистиканың қай саласында қызмет етсе де, өздерінің рухани, кәсіби, азаматтық жауапкершілігін терең түсініп, қазақ тілінің табиғи қалпын бұзбай жазса екен.

1.С.И. Ожегов и Н.Ю. Шведова Толковый словарь русского языка Москва 1999