«Түркі халықтарының тарихы»

431 ауд. Байланыс тел. 673685: ішкі 1326

Пән теориялық (дәрістік) және тәжірибелік (семинарлар) оқуларынан құралады. Теориялық курс негізгі принциптер, түркі халықтар тарихына шолу жасалса, тәжірибелік – студенттердің түркі халықтар тарихына талдау жасау дағдыларын жетілдіруге бағытталған. Студенттердің өздік жұмыстарының негізінде дәрістік оқуларды игере отырып, тәжірибе оқуларына дайындалу жатыр.

• 
  түркі тілдес халықтар тариххының даму барысын игеру;
  
• 
  аталмыш пән бойынша негізгі ғылыми әдебиеттердді меңгеруге көмектесу;
  
• 
  студенттерге түркі тілдес халықтардың түбі бір екендігін түсіндіру;
  
• 
  көне және ортағасырдағы түріктердің мемлекеттілігі мәселесін және олардың өзара байланыстарын ашып көрсету;
  
• 
  түркі халықтарының жаңа және қазіргі замандағы тарихының өзекті мәселелерін ашып көрсету.
  

Ежелгі түрік елі, түрік жұртының тарихи тамырын тереңннен алатын бейне бір бәйтерек іспетті. Егемендікке қол жеткізгенге дейін түркі халықтарының тарихы, негізінен біртұтас қарастырылмады. Қазіргі уақытта түрік халықтарының тарихына түрік халықтарымен қатар көрші мемлекеттер, Батыс Европадағы Шығыстану орталықтарының зерттеушілері де қызығушылық білдіруде.

Бұрын түркі халықтарының тарихы дүниежүзі тарихының ажырамас құрамдас бөлігі екендігі ескерілмей келсе, бүгінде түркі халықтарының тарихың шынайы зерттеуге талпыныстар байқалуда. Осыған байланысты әр елдің зерттеушілері (тек түрік халықтары ғана емес) түркі халықтарының тарихы бойынша әдістемелік құралдар, тиіптік бағдарламалар, оқулықтар жасауға тырысуда. Бұл мәселенің ғылыми, практикалық актуальдығы Қазақстан сияқты түрік әлеміндегі түрік мемлекетінде де студенттерге арналған тиіптік бағдарламаның құрастырылуын қажет етіп отыр.
10 Курс компоненттері

Тәжірибелік сабақтарының тізімі

Тақырып 1. Сақ-сармат дәуіріндегі Түркістанның этносаяси келбеті.

1. Қола дәуірінің тұрғындарының орналасуы және этникалық құрамы жөнінде. «Авеста».

2. «Жүйрік атты турлар». Қола дәуірінің соңғы кезеңіндегі этно-тарихи үрдістер.

3. Сақ-сармат дәуіріндегі Түркістанның этносаяси келбеті.

4. Сақтардың түркіхалықтардың мәдени тарихында алар орны. Сақ ирамидалары: «Пазырақ» /Тауып Алтай/, Есік және Бесшатыр /Оңтүстік Қазақстан/, Аржан /Тыва/ обалары. Аң стилі. Түркістан грек-македон үстемдігі кезінде.

Тақырып 2. Үйсін және Қаңлы, Ғұн мемлекеттері

1. Үйсіндердің ғұндармен, қаңлылармен және қытайлармен байланысы. Үйсіндердің мәдени ескерткіштері.

2. 
   Үйсіндердің қазақтар мен қырғыздардың этногенезіндегі орыны.
   

4. Батыс Қазақстандағы алан тайпалары және олардың этногенезі.

5. Халықтардың ұлы қоныс аударуы. Б.э.д. І мыңжылдықтың аяғы мен б.э. І мыңжылдықтың басындағы көшпелі этностардың шығу тегі. Ғұн тайпалық одағының қалыптасуы.

6. Ғұн мемлекетінің күшейуі. Ғұн дәуіріндегі тарихи тұлғалар: Чжи-чжи, Моде, Тәңірқұт, Еділ. Ғұндардың тарихи мәдени ескерткіштері.

1. VI ғасырдағы Орталық Азия саяси жағдай және түріктер. Түрік қағанатының ішкі сыртқы саясаты. Қағанаттың қоғамдық саяси құрлысы.

2. Авар қағанаты. Авар қағанатының күшеюі.

3. Батыс түрік қағанатының территориясы, тайпалық құрамы және ішкі құрылымы. Батыс түрік қағанатының күшеюі. Шегуй (610-618 жж.) және Түн Жабғу (618-630 жж.) қағандардың саясаты.

4. Үш Елік, Сақал жөне Сұлу қаған тұсындағы Түргеш қағанаты. Түргештердің арабтарға қарсы күресі. 751 жылғы Талас маңындағы шайқас.

5. Шығыс түрік қағанаты (582-630 жж.): территориясы, тайпалары. Қапаған, Тоныкөк, Білге мен Күлтегіннің жорықтары және Екінші түрік қағанатының нығаюы (682-744 жж.).

2. Ертедегі қырғыздар туралы жазба деректер жөне зерттеулер. Қырғыздардың VI-VII ғғ. мемлекеттік құрылымы.

3. Қарлықтардың этникалық құрамы. "Үш қарлық" елі және көк түріктер. Саяси билік үшін күрес. Орталық Азияда карлықтар билігінің орнауы.

4. Ұлы Жібек Жолы және көне түріктердің қалалық мәдениеті. Сауда және тенге жасау. Түріктер және соғдылықтар: өзара мәдени алмасулар. Көне түріктер дәуіріндегі көшпелі жөне отырықшы мәдениеттердің өзара тоғысуы.

Тақырып 5. Қарахандар мемлекеті. Еділ бұлғарлары. Қимақ қағанаты. Қыпшақтар мемлекеті

1. Еділ бұлғарлары мемлекеті (Х-ХІІІ ғғ.). Еділ бұлғарлары туралы деректер жөне ғылыми зерттеулер. Алмас ханның саясаты.

2.Қарахандар мемлекетінің құрылуы, оның этникалық құрамы және саяси құрылымы. Қарахандықтар және ислам діні. Қағанат шекарасының кеңейюі.

3. Қимақ қағанаты (ІХ-ХІ ғғ.) және қыпшақтар бірлестігі (ХІІ-ХІІІ ғғ.). Қимақтардың этникалық құрамы, мемлекеттік құрылысы және саяси тарихы.

4. Кимектер мен қыпшақтардың өзара қатысы. Қыпшақтар туралы жазба деректер. Қыпшақтардың ру-тайпалық құрамы және олардың орналасуы. "Дешті қыпшақ" ұғымы.

1. Хорезмшахтар әулеті. Хорезм шахтар мемлекетінің XI ғ. соңындағы саяси жағдайы. Хорезмшах Атсыз және Мухамед, олардын саясаты.

1. XIII ғасырдың басындағы Орталық Азиядағы геосаяси ахуал. Түрік-монғол тайпаларын Шыңғысханның біріктіруі.

2. Шыңғысханның жаулаушылық саясаты жене түрік халықтары. Ұлыстардын құрылуы. Алтын Орда, Ақ Орда.

3. Ноғай Ордасы (Маңғыт жұрты). (ХШ-ХҮ ғғ.). Едігенін мемлекет негізін салуы. " Нұр-аддиннің ел билеуі (1426-1440 жж.).

4. Ұлығ Мухаммед Қазан хандығының негізін салушы (1443 ж.) Меңлі Герей ханның сыртқы саясаты.

5. Қажы Тархан хандығы (Астрахан хандығы). Махмуд ханның Қажы Тархан хандығының негізін салуы.

1. Шағатай мемлекеті ыдырауы нәтижесінде Әмір Темір және Моғолстан мемлекеттерінің құрылуы.

2. Әмір Темір империясы Әмір Темірдін ішкі-сыртқы саясаты. Әмір Темір әулетінің XV ғ. билігі. Шаһрух, Ұлықбек, Әбусаймед, Хусейн, Султан. Мемлекеттің өлсіреу себептері.

3. Моғолстан, аумағы және этникалық құрамы "Моғол" ұғымы қару ісіндегі дулаттардың рөлі. Моғолстанның билеушілері және олардың саясаты.

4. Көшпелі өзбек мемлекеті. Шайбани әулетінін күшеюі. Әбілхайыр хан (1428-1468). Хандықтын этникалық құрамы, территориясы. Саяси-әлеуметтік кұрылымы, әкімшілік орталықтары: Тула, Орда, Базар, Сығанақ.

Тақырып 9. Мухаммед Шайбани мемлекеті. Үндістандағы Ұлы Моғолдар

1. ХҮ ғ. соңы ХҮІІ ғ. Орталық Азиядағы этносаяси, этномәдени процестер. "92 баулы" қыпшақтың бөлінуі ұғымы.

2. ХҮІ ғ. басында өзбек тайпаларының Орта Азияға келуі. Мүхаммед Шайбани державасы. Темір әулеті әмірлерінің жеңілуі.

3. Бабырдың Үндістанда Ұлы моғолдар әулетінің негізін салуы. Бабырдың ата мекен үшін күресі.

4. Ұлы моғол империясындағы түрік билеуші элитасы. Орталық Азия елдерімен сауда және елшілік қатынастар. "Бабырнама".

Тақырып 10. Бұхар және Хиуа хандықтары. Сефевидтер мемлекеттері

1. Бұхар хандығы. Шайбани хан. Абдолла хан II. Қазақ-бұхар қарым-катынастары. Ташкент, Түркістан калаларының қазақтар қолына өтуі Хорезмнің бөлініп шығуы. Аштар хан (Жами) әулеті билігі.

2. Хиуа хандығы. Өзбек ханы Ильбарстың 1551 ж. мемлекетінің негізін салуы. Аумағы және халқы. Мемлекеттік құрылымы.

3. Сефевид әулеті мемлекеті (1502-1736). Аққойлы мемлекетінің жеңіліс табуы. Сефевид Ираны мен Осман империясы арасындағы Әзірбайжан жері үшін күрес.

1. Қасым хан тұсындағы Қазақ хандығы. Қазақ хандығының нығаюы. Қазақ хандарының ХҮІ ғ. II жартысы - ХҮІІI ширегіндегі ішкі-сыртқы саясаты.

2. Жоңғар шапқыншылығы. Қазақ, қырғыз және өзге түрік халықтарының ХҮІІ-ХҮІІІ ғғ. жоңғар экспансиясына қарсы күресі.

3. ХҮІ-ХҮШ ғғ. түрік халықтарының мәдениеті. Тіл және әдебиет. Тарихи шығармалар және дастандар.

4. Қазақ-ноғайлы эпикалық жырлары. Ислам діні. Бұхара, Хиуа, Қоқандағы медреселер.

Тақырып 12. ХІХ ғ. Бұхар және Хиуа, Қоқанд хандықтары

1. Қоқан хандығының Жүніс Қожа иелігін жаулап алуы. Қоқан хандығы және қазақтар мен қырғыздар.

2. Мухаммед Рахым хан (1806-1825) тұсындағы Хиуа хандығы. Мемлекеттің орталықтандырылуы. Қазақ-Хиуа қарым-қатынастары.

3. Хайдар хан (1800-1826) тұсындағы Бұхар хандығы. Насролла ханның саясаты. XIX ғ. I жартысындағы Қоқан Бұхар, Қоқан Хиуа қарым-қатынастары.

4. XIX ғ. II жартысындағы Орталық Азиядағы геосаяси жағдай. Британ экспансиясы. Ресей империясының отарлау саясаты.

5. Синьцзяндағы саяси-әлеуметтік және экономикалық жағдай. 1857 ж. көтеріліс. Алтышар. Ш.Уәлихановтың Қашқарға сапары. Жакыпбек.

1. Ресейдің отарлау саясатының күшеюі. Сырдария және Батыс Сібір желісінің қосылуы. Түркістан генерал-губернаторлығы. Әндіжандағы 1898 ж. көтеріліс.

2. Түркі-мұсылман халықтарының ұлттық сана-сезімінің өсуі. Жадидизм. Түркі-мүсылман халықтары ұлттық саяси элитасының өзара байланыстары. И.Гаспралы және оның "Тәржіман" газеті.

3. Түркі-мұсылман халықтары Бірінші дүниежүзілік соғыс жылдарында. 1916 ж. көтеріліс. Еділ бойындағы және Орталық Азиядағы түрік әскери тұтқындары

1.Түркі-мұсылман халықтарынын ұлттық саяси ұйымдары ("Шуро-и-ислам", "Шуро-и-улема", "Құрылтай", Бүкілресейлік мүсылман Кенесі, "Муссават", "Алаш", "Турон", "Фукара", "Милли фирка" және басқалар).

2. Түркі-мұсылман халықтары ұлттық саяси элитасының (А.Топчибашев, А.Цаликов, Ә.Бөкейханов, М.Тынышпаев, С.Максудов, САлкин, М.Джафаров) уақытша үкіметтің билік орындарындағы қызметі.

3. 1917ж. Қазан төңкерісі. Түркі-мұсылман халықтарының өзін-өзі билеуге ұмтылысы. Туркистан мухторияты. Идель-Урал. Алаш Орда. Әзірбайжан демократиялық республикасы.

4. Хиуа хандығының жойылуы және Хорезм халық Кеңес Республикасынын құрылуы. Эмираттың күйреуі және Бұхар халық Кеңес республикасынын жариялануы.

5. Орта Азиядағы ұлттық-территориялық межелеу. Өзбек, Қырғыз, Төжік, Түрікмен жөне Қазақ Кеңестік республикаларының құрылуы.

1. Сталинизм жене түркі халықтарына қарсы жасалған саяси куғын-сүргін. Қырым татарлары, карашайлар, балқарлар, түрік-месхетин халықтарынын күштеп көшірілуі. КСРО-дағы түркі-мұсылман халықтары зиялыларының қуғындалуы.

2. Түркі-мүсылман халықтарының фашизмге қарсы күреске қатысуы. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі түркі-мұсылман халықтарынын әлеуметтік-саяси және медени жағдайы.

3. КСРО-нын ыдырауы және теуелсіз түрік республикаларының кұрылуы. Орталық Азиядағы түркі мемлекеттерінің қоғамдық-саяси және мәдени өмірі. "Орталық Азиялық мемлекеттері Одағын" құру идеясы.

1. 
   Тақырып. Түрік тайпаларының түп-тамыры. Ұсынылған әдебиеттер: 1,2,3,4,6,22,26.
   
2. 
   Тақырып. Ұлы түрік қағанаты. Ұсынылған әдебиеттер: 1,2,3,4,
   
3. 
   Тақырып. Орталық Азиядағы VIII- XIII ғ. Түрік қағанаттары. Ұсынылған әдебиеттер: 1,2,3,4,6,22,26.
   
4. 
   Тақырып. Түрік халықтарынын исламға дейінгі мәдениеті. Ұсынылған әдебиеттер: 1,2,3,4,6,16,22,26.
   
5. 
   Тақырып. Монғол шапкыншылығы қарсаңында түрік халықтары. Ұсынылған әдебиеттер: 1,2,3,4,5,7,8,10,20.
   
6. 
   Тақырып. Түріктер Шыңғысхан және оның мұрагерлері дәуірінде. Ұсынылған әдебиеттер: 1,2,3,4, 5,7,8,10,19,20,25.
   
7. 
   Тақырып. Орталық Азиядағы түрік халыктарынын этногенезі. Ұсынылған әдебиеттер: 1,2,3,4,17,25.
   
8. 
   Тақырып. Түрік халықтары хандық дәуірде. Ұсынылған әдебиеттер: 1,2,3,4.
   
9. 
   Тақырып. Еділ-Жайық бойы және Солтүстік Кавказ бен Сібірдегі түріктер және олардың Ресеймен қарым-қатынасы. Ұсынылған әдебиеттер: 1,2,3,4,25.
   
10. 
    Тақырып. XX ғ. 20-30 жылдарындағы Түркия. Ұсынылған әдебиеттер: 1,2,3.
    

12. 
    Тақырып. Кеңес өкіметінің орнауы және түрік халықтары. Ұсынылған әдебиеттер: 1,2,3,4,28.
    
13. 
    Тақырып. Түркістандағы "ұлттық межелеу" мәселесі. Ұсынылған әдебиеттер: 1,2,3,4,
    
14. 
    Тақырып. Түрік халықтары Ұлы Отан соғысы кезіндегі. Ұсынылған әдебиеттер: 1,2.
    
15. 
    Тақырып. Кеңес өкіметінін ыдырауы және тәуелсіз түрік республикалары. Ұсынылған әдебиеттер: 1,2,3,4.
    

1. 
   Тәңіршілдік (Тенгрианство): мәні мен манызы.
   
2. 
   Көне түріктердің жазба мәдениеті.
   
3. 
   Түріктердін түсінігіндегі бері образы.
   
4. 
   Түріктер арасына таралған әлемдік діндер. (VI-IX ғғ.)
   

1. 
   Түрік халықтарындағы шамандық.
   
2. 
   "Түрік" этнонимінің мәні.
   
3. 
   Түрік тілдерінің бүгінгі даму барысы.
   
4. 
   Орхон-Енисей жазба ескерткіштері — тарихи дерек.
   
5. 
   В.В.Бартольдтің көне түркілер тарихын зерттеуге қосқан үлесі.
   
6. 
   Ә.Қоңыратбаев және көне түріктердің әдебиет мәселесі.
   
7. 
   Л.Н.Гумилев және көне түріктердің этногенез мәселесі.
   

13 М. Аджи және оның түрік халықтарының тарихы туралы көзқарасы.

14. 
    З.В.Тоған және оның "Түрік-татар тарихы" кітабы.
    
15. 
    Түрік жүртың журналы: тарихи маңызы мен мәні.
    
16. 
    М.Шоқай және Тұтас Түркістан идеясы.
    
17. 
    Юсуф Акчура - түрік жұртының азаттығының жаршысы.
    
18. 
    И.Гаспринский және "Тәржіман" газеті.
    
19. 
    Жәдидтік козғалыс.
    
20. 
    М.К.Ататүрік: саяси келбеті.
    
21. 
    XX ғ. басындағы жалпыресейлік мұсылмандық қозғалыс.
    
22. 
    Түрік халықтарының қазіргі замандағы өзара экономикалық және мәдени қарым-қатынастары.
    

Сабақтың жібергендерге мен мынадай айыптық санкция белгілеймін; белгісіз себептермен дәріс, тәжірибе сабақтарына қатысқапағандардан 1 балл алынып тасталынады.

Дәріс сабақтарын қатысуға 2 б. және белсенді дайындалуға 1, нәтижесінде – 3 балл, тәжірибелік сабақтарға қатысу - 2. үй тапсырмасын орындағаны үшін және тәжірибелік сабаққа толық ауызша жауап максималдық балл саны- 4, нәтижесінде 6 б, 1-2 аптада макс. 5 б. себепсіз сабақтарға қатыспағаны үшін - 0 балл.

Өздік жұмыстардың орындауы және орындалмауы жағадайында 1 рейтингте -1-8 аптаның алашқы 2 апатасына - 6 балл, 3-4, 5-6, 7-8 аптаға 8 баллдан, 2 рейтингте 9-10, 11-12, 13-14 апталарға 8 балл, соңғы 15 аптада конспектіні тексерумен макс балл - 13, орындалмаған жағдайда «0» балл.

Әрбір сабаққа дайындық міндетті, берілген тапсырма толығымен оқылуға тиіс.

Сіздің дайындығыңыз тәжірибе сабағы барысында сұрақ беру мен тест тапсырмаларын арқылы пәннің әрбір аяқталған тарауы барысында тексеріледі.

Егер сіз бақылау шаралары уақытында белгілі себептермен қатыса алмасаңыз, сізге келесі сабақтың барысында қайта өтуіңізге мүмкіндік беріледі, басқаша жағдайда сіз «0» баллға ие баласыз.

Семестр барысы 2 мәрелік бақылаудан тұраып тест түрінде өтеді. Тест бақылауы пәннің өтілген тараулары материадарынан беріледі.

Қорытында сынақ студент алған билеті бойынша ауызша өтеді.

Бақылау шараларының күнтізбелік кестесінің үлгілері

СӨЖ тапсырмаларын орындау және тапсыру жөніндегі және «Түркі халықтарының тарихы»

Шартты белгілеулер: 1 ДҮТ – №1 дәрісті дайындау үшін берілетін үй тапсырмасы; Қ – оқу үрдісіне қатысу; ПҮТ 1 – №1 практикалық сабақтарға дайындалу үшін үй тапсырмасы; ӨОҮТ1 – материалды өздігінен оқуға №1 үй тапсырмасы; КТ – конспект тексеру; 1Т –№1 тест.

1. 
   Аманжолов К., Рахметов Қ. Түркі халықтары тарихы. Алматы, 1995, 1996, 1997. 1-3 кітап.
   
2. 
   Антонов К.К. Лекции по тюркологии /среднетюркская эпоха/. Якутск, 1981
   
3. 
   История Средней Азии. М.,2003.
   
4. 
   История Центральной Азии с древнейших времен. А., 2001.
   

5. 
   Әбілғазы. Түрік шежіресі. А., 1996.
   
6. 
   Айдаров F. Орхон ескерткіштерінің тексі. А., 1990.
   
7. 
   Бабыр Захир ад-дин Мүхаммед. Бабырнама. А., 1990.
   
8. 
   Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. Т. 1-2. Алматы, 1998.
   
9. 
   История Узбекистана в источниках. Ташкент, 1990.
   
10. 
    Қадырғали Жалайыр. Шежірелер жинағы. А., 1997.
    
11. 
    Қүдайбердіұлы Ш. Түрік, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі. А., 1991.
    
12. 
    Құрбанғали Халид. Тауарих Хамса. А., 1992.
    
13. 
    Материалы по истории Казахских ханств. А-А., 1969.
    
14. 
    Материалы по истории каракалпаков. М-Л., 1935.
    
15. 
    Материалы по истории киргизов и Киргизии. Вып. 1. М., 1973.
    
16. 
    Материалы по истории, истории науки и культуры народов Средней Азии. Ташкент, 1991.
    
17. 
    Материалы по истории Средней и Центральной Азии Х-ХІХ вв. Ташкент, 1988.
    
18. 
    Материалы по истории туркмен и Туркмении. Т.І-И. М.-Л., 1938, 1939.
    
19. 
    Мухаммед Хайдар Дулати. Тарих-и-Рашиди. Алматы, 2003.
    

20. 
    Агаджанов С.Г. Государство сельдижукидов и Средняя Азия в XI-XII вв. М., 1991.
    
21. 
    Азаматов Д.Д. Оренбургское магометанское духовное собрание в конце ХҮШ-ХІХ вв. Уфа, 1996.
    
22. 
    Байпаков К., Оразов М. Ұлы Жібек Жолы және ортағасырлық Қазақстан. Алматы.
    
23. 
    Баһаеддин Өгел. Ұлы хұн империясының тарихы. 1-2 т. Алматы, 1998.
    
24. 
    Восточный Туркестан в древности и раннем средневековье: этнос, языки, религии. М., 1992.
    
25. 
    Гайнетдинов Р.Б. Тюрко-татарская политическая эмиграция: начало XX века 30-е годы. Исторический очерк. Қазань. 1997. Гилязов И.А. На другой стороне (коллабарционисты из поволжско-приуральских татар в годы второй мировой войны). Қазань. 1998.
    
26. 
    Гумилев Л.Н. Древние тюрки. М., 1967.
    
27. 
    Қоңыратбаев О. Тұрар Рысқұлов: қоғамдық-саяси және мемлекеттік қызметі. А., 1994.