Уҡыу йылына 8а, 8б, 8в, 8г кластары өсөн башҡорт (дәүләт) теленән эш программаһЫ

«Айырым фәндәр тәрәнәйтеп уҡытылған 12-се урта дөйөм белем биреү мәктәбе» муниципаль автономиялы дөйөм белем биреү учреждениеһы

Төҙөүсе: беренсе категориялы

башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы

Ғәббәсов Р.М.

2014

1. Аңлатма яҙыу

Башҡортостан Республикаһы Президентының Указы менән 1999 йылдың 15 февралендә башҡорт теле, урыҫ теле менән бер рәттән, республикала дәүләт теле тип ҡабул ителде. Башҡорт телен уҡытыу законлы нигеҙгә ҡуйылды.Уҡытыу урыҫ телендә алып барылған мәктәптәрҙә, Башҡортостан Республикаһы Мәғариф министрлығы тарафынан тәҡдим ителгән уҡытыу планына ярашлы, башҡорт телен өйрәнеү Башҡорт теленән программа. (Уҡытыу рус телендә алып барылған мәктәптәрҙең I-XI кластары өсөн). ТоломбаевХ.А., Дәүләтшина М.С.,Ғәбитова З.М., Усманова М.Ғ.-Ижевск:КнигоГрад, 2008. нигеҙендә алып барыла.

Был программа нигеҙендә уҡытыу 5-11 кластарҙа алып барыла.

Башҡорт телен һәм мәҙәниәтен белмәгән балаларға башҡорт телен өйрәткәндә түбәндәге принциптарға нигеҙләнәнергә кәрәк:

1. Башҡорт теле-балаларҙың башҡорт донъяһына алып инеү асҡысы.

2. Башҡорт телендә башҡорт менталитеты сағылышын күрһәтеү.

3. Башҡорт телен фәҡәт ғәмәли үҙләштереү маҡсатынан сығып өйрәнеү.

2. Уҡыу курсының дөйөм характеристикаһы.

Башҡорт теленә өйрәтеүҙең маҡсаттары һәм бурыстары билдәләнде:

1. Уҡыусыларҙы башҡорт телендә һөйләгәнде, уҡығанды, радио-теле тапшырыуҙарын аңларға өйрәтеү (аудирование).

2. Башҡорт теленең өндәрен, һүҙҙәрен дөрөҫ әйтеп, үҙ-ара һөйләшергә тәҡдим ителгән темалар, ситуациялар буйынса һөйләргә өйрәтеү (говорение).

3. Һәр класс өсөн махсус төҙөлгән дәреслектәрҙәге,уҡыу ҡулланмаларындағы текстарҙы башҡорт телендә сыға торған “Йәншишмә”, ”Аҡбуҙат”, ”Аманат”, ”Шоңҡар”, ”Йәшлек” гәзит-журналдарын үҙ аллы һәм аңлы уҡыу күнекмәләрен биреү (чтение).

4. Аралашыуҙа кәрәк була торған типик һөйләмдәрҙе күсереп, үҙ фекерҙәрен билдәле кимәлдә үҙ аллы яҙыу күнекмәләрен булдырыу (элементарное письмо).

5. Башҡорт телен өйҙә, йәмәғәт тормошонда, хеҙмәт процесында практик файҙаланырға өйрәтеү.

6. Башҡорт телен практик өйрәнеүгә бәйләп, балаларҙы башҡорт халҡының тарихы, мәҙәниәте, сәнғәте, әҙәбиәте, милли йолалары, башҡорт халҡының күренекле шәхестәре, уларҙың эшмәкәрлеге, ижады һ.б. менән таныштырыу, балаларҙы башҡорт донъяһына алып инеү, башҡорт халҡына, үҙҙәре йәшәгән төйәккә ихтирам һәм һөйөү тәрбиәләү.
Программа телде өс йүнәлештә:

- телмәр эшмәкәрлеген формалаштырыу

- телдең системаһын өйрәнеү

- бәйләнешле текст менән эшләүҙе күҙ уңында тота, милли тәрбиә лә ҡарала.

Алда ҡуйылған маҡсаттарҙы тормошҡа ашырыу өсөн уҡытыуҙың түбәндәге методтарын һәм формаларын ҡулланырға кәрәк:

- информацион технологиялар;

- уҡыу-уҡытыуҙы шәхсиләштереү технологияһы;

- проблемалы уҡытыу;

- проекттарҙы һәм ижади эштәрҙе презентациялау;

- уйын алымдары;

- тестар эшләү;

- төркөмләп эшләү һ.б.

Уҡыусыларҙың белемдәрен һәм күнекмәләрен, ҡаҙаныштарын контролләү формалары:

- тестар

- докладтар.

Рус кластарында уҡытыу планына ярашлы тел уҡытыуға 8 класта 2 сәғәт бирелә. Программаға индерелгән үҙгәрештәр сәғәт һанынан сығып эшләнелде. Был уҡыусыларҙың бәйләнешле телмәрҙәрен, уҡыу күнекмәләрен үҫтереү мөмкинлеген арттырасаҡ.

120-140 һүҙ 320-350 билдә 180-200 һүҙ - эстән уҡыу.

1. Художестволы, фәнни-популяр һәм публицистик текстарҙы ҡысҡырып етеҙ уҡыу;

- художестволы әҫәрҙәрҙе тасуири уҡыу;

- ҙур булмаған хикәйәләрҙе йәки уларҙың өҙөктәрен дөрөҫ һөйләп биреү;

- хикәйәләрҙе, әкиәттәрҙе инсценировкалау.

2. Өйрәтелгән әҫәрҙәрҙең авторын, исемен, мәғәнәһен, мәғәнәһен белеү;

- өйрәнелгән әҫәрҙәрҙең төп темаһын аңлау;

- программа тарафынан ятлау өсөн тәҡдим ителгән әҫәрҙәрҙең текстарын яттан белеү;

- 10-12 шиғырҙы яттан тасуири һөйләй белеү.

3. Яҙыусы һүрәтләгән художество картиналарҙы уй менән күҙ алдына баҫтырыу;

- текстың планын төҙөү;

- тектстың йөкмәткеһен план буйынса һөйләү, билдәле ситуацияла йөкмәткене ижади дауам итеү.

4.Төрлө тип һөйләмдәрҙә тыныш билдәләрен ҡуя белеү;

- һөйләмдәрҙең баш һәм эйәрсән киҫәктәрен айыра белеү;

- үҙ аллы һәм ярҙамсы һүҙ төркөмдәре; һүҙ төркөмдәре булараҡ исем, сифат, һан, теркәүес тураһындағы белешмәләр;

- үҙ аллы һәм ярҙамсы һүҙ төркөмдәрен айыра белең;

- контроль диктанттар, изложение, иншалар яҙыу.
5. Программаның йөкмәткеһе һәм төҙөлөшө.

Рус мәктәптәрендә балаларға башҡорт телен өйрәтеүҙең өс төп үҙенсәлектәре:

1. Балаларҙы һөйләшергә өйрәтеү - үҙәк бурыс.

2. Тел менән әҙәби материалдар бергә ҡушып өйрәнелә (интеграциялы).

3. Башҡорт теле мотлаҡ практик рәүештә өйрәнелә (коммуникатив йүнәлеш). Лингвистик һәм әҙәби күренештәр, уҡыу материалы нигеҙендә, практик ҡулланыу маҡсатынан сығып өйрәнелә.

Программа ла, дәреслектәр ҙә тематик һәм коммуникатив принциптан сығып төҙөлгән. Дәреслек материалдары программаға ярашлы алынған. Рус телле балалар өсөн әсбаптар сит телдәр өйрәнеү методикаһына таяна.

Ошоларға таянып, программа һәр класс өсөн түбәндәгеләрҙе эсенә ала:

- класта һәм өйҙә һөйләшеү темалары;

- класта һәм өйҙә уҡыу өсөн әҫәрҙәр исемлеге;

- практик үҙләштереү өсөн тел материалдары;

- уҡыусыларҙың телмәр күнекмәләренә талаптар;

- балаларҙың белемен һәм күнекмәләрен баһалау нормалары.

Күп милләт халыҡтары төйәк иткән Башҡортостанда, башҡа милли республикаларҙағы кеүек үк, төп аралашыу теле булып рус теле хеҙмәт итә. Рус теле аша башҡорт халҡы ла, рус булмаған башҡа милләт халыҡтары ла илебеҙ, донъя әҙәбиәте, мәҙәниәте, сәнғәте, һәйбәт йолалары, йәғни рухи байлыҡтары менән таныша. Юғары уҡыу йорттарына абитуриенттар рус теле һәм әҙәбиәтенән һынау тапшырып инә. Дәүләт ойошмаларында ла эш рус телендә алып барыла.

Был күренештәрҙең эҙемтәһе шул: республикалағы милли составы күп төрлө булған ауыл, ҡасаба һәм ҡалаларҙа башҡорт балаларының байтағы туған телендә һөйләшә, аралаша белмәй. Шул арҡала туған теленән, мәҙәниәтен туған халҡының тарихынан айырылған, уны белмәгән кеше генә түгел, ә башҡа илдәргә, башҡа халыҡтарға, уларҙың телдәренә, мәҙәниәтенә ҡарата ихтирам һәм иғтибар тойғоһо булмаған быуын үҫә, ә былар бөтәһе лә ошо йәһәттән һиҙелерлек саралар күреү зарурлығын тыуҙыра.

Уҡытыу рус телендә алып барылған мәктәптәр өсөн әҙерләнгән диктанттар тексына бөтә үҙ аллы һәм ярҙамсы һүҙҙәр инә. Грамматик эштәр өҫтәп бирелгәндә,диктант текстары бер аҙ ҡыҫҡартыла. Орфограммаларҙың һәм пунктограммаларҙың дөйөм һаны түбәндәгеләрҙән артмаҫҡа тейеш: I класта - 3 орфограмма, II - 4/1 , III - 5/2 , IV - 6/2 , V - 8/3 VI - 10/3 , VII -12/6, VIII - 14/6, IX -16/6

1) мәктәп программаһына индерелмәгән ҡағиҙәләргә яҙылыштар;

2) әле үтелмәгән ҡағиҙәләргә яһалған хаталар;

3) автор ҡуйған ҡатмарлы пунктуация;

4) механик рәүештә бер хәреф урынына икенсеһен яҙыу.

Тупаҫ булмаған хаталар:

1) ҡағиҙәләрҙең иҫкәрмәләренә ҡараған хаталар;

2) бәйләү юлы менән яһалған ҡушма яңғыҙлыҡ атамаларҙа ҙур хәрефтең яҙылышына хаталар;

3) бер тыныш билдәһе урынына икенсеһен ҡуйыу;

4) үҙләштерелгән һүҙҙәрҙең ялғауҙары яҙылышына хаталар.

Диктант бер генә билдә менән баһалана.

«5» - хатаһыҙ йәки тупаҫ булмаған 1орфографик, 2 пунктуацион хата булған эшкә: 1/0, 1/2, 0/2.

«4» - 2 орфографик, 2 пунктуацион , 1орфографик, 3 пунктуацион: 2/2, 1/3, 2/3,3/3, 1/5, 0/7.

«3» - 4 орфографик, 4 пунктуацион, 3 орфографик, 5 пунктуацион: 4/4, 3/5, 3/6,

өс бер типтағы хата ебәрелһә, 6/6 хаталы эшкә лә өс ҡуйыла.

Дәреслек. Башҡорт теле. Уҡытыу урыҫ телендә алып барылған мәктәптәрҙең 8 класс уҡыусылары өсөн дәреслек. Усманова М.Ғ., Ғәбитова З.М. Өфө:Китап, 2004.

Уҡытыу урыҫ телендә алып барылған мәктәптәрҙең 8 класы өсөн “Башҡорт теле“ дәреслегенә методик күрһәтмәләр. Ғәбитова З.М., Усманова М.Ғ. Өфө:Китап, 2004.

Рус телле мәктәптәрҙә башҡорт телен уҡытыу. Методик күрһәтмә. Ғәбитова З.М., Баһаутдинова М.И., Йәғәфәрова Г.Н., Йәғәфәров Р.Ғ. БМҮИ нәшриәте. Өфө-2008.

Башҡорт теленән диктанттар һәм изложениелар йыйынтығы. Уҡытыу рус телендә алып барылған мәктәптәрҙең 5-11 класс уҡытыусылары өсөн ҡулланма. Өфө, Китап,2008.

“Башҡортостан уҡытыусыһы” журналы,

“Йәшлек” гәзите,

“Ашҡаҙар” гәзите,

“Шоңҡар” журналы,

“Ватандаш” журналы.

II. Уҡыусылар өсөн төп әҙәбиәт:

Дәреслек. Башҡорт теле. Уҡытыу урыҫ телендә алып барылған мәктәптәрҙең 8 класс уҡыусылары өсөн дәреслек. Усманова М.Ғ., Ғәбитова З.М. Өфө:Китап, 2004.

1. “Йәншишмә” гәзите.

2 . “Аманат” журналы.

3 . “Аҡбуҙат” журналы.

4. ”Ашҡаҙар” гәзите.

III. Электрон әсбаптар:

Электрон дәреслектәр. Башҡорт теле.ру.

Электрон һүҙлектәр.
Презентациялар.

Уҡыу пособияһының электрон версияһы.

“Русса-башҡортса һәм башҡортса-русса һүҙлеге”нең электрон версияһы.

IV.Видеояҙмалар:

1. “Акмулла”

2 . “Әхмәт-Зәки Вәлиди Туған”

3 . “А. Мөбәрәковтың ижади портреты”

4. “Зәйтүнә Бикбулатованың ижади портреты”

5. “Оран”

6. “Комбриг Мортазин”

7. “Генерал Кусимов”

8. “Шайморатов-генерал”

9. “Тамырҙар”

10. “Ғәскәров”

11. “Башҡорттар”

12. “Үткән дәүер геройҙары: башҡорттар”

13. “Ҡыпсаҡтар”

14. “Ислам”

15. “Алтын Урҙа”

16. “Арҡаиым ҡаласығы”

17. “Ер аҫты лабиринттары”

18. “Урал-опорный край державы”

19. “Халыҡ шағиры М. Ғафури”

20. “Ташлама утты, Прометей”!

21. “Урал-батыр”

23. “Мине Матросов тип йөрөт”

34. “Хәҙиә”

35 . “Төнгө ут”

36 . “Урал”

37. “Абдулла Солтанов”

38 . “Танец скозь тьму” ( Р. Нуреев тураһында)

1. Кассеталар.

2 . Фонохрестоматиялар (10 кассета) 5-11-се кластар өсөн.

3 . Фонохрестоматиялар (4 кассета) 1-4-се кластар өсөн.