Xiii-тарау Бөкеев ордасындағы Исатай Тайманов бастаған халық көтерілісі (1836-1838)
Бөкей қазақтарының феодалдық қанауының өсуі
жүктеу/скачать 32.9 Kb.
|
| Бөкей қазақтарының феодалдық қанауының өсуі. Ішкі Орда халқы өз рулары – хан бастаған қазақ феодалдарының бұдан кем емес аяусыз қанауына ұшырады. Орданың бірінші ханы Бөкей, әсіресе оның ұлы Жәңгір (1825-1845) орданың бүкіл аумағына өз еншісінде қарады. Қазақтар әдет-ғұрып құқығының күшімен оларды қоғамдық меншік деп санағанымен, олар барлық жерлерге өз еркімен иелік етті. Жәңгір өзінің жеке меншігі ретінде 400 мың десятина жақсы жерді тартып алды. Басқа да құнарлы, суы мол жерлерді туыстарына, сүйікті сұлтандарына, билері мен байларына үлестірді. Ханның қайын атасы – 700 мың дессятин, ханның інісі – 400 мың, кейбір сұлтан әулеттері – 700 мың десьятин, т.б. Ішкі Орданың 4 жарым миллион десятинге дейінгі ең жақсы жерлері феодалдардың иелігіне өтті. Сөйтіп, қазақ көшпелілерінің еңбекші бұқарасы толығымен өздерінің феодалдық тектілігіне тәуелді болды. Көптеген рулар жерінен толық айырылды. Кезіп жүру құқығы үшін олар жеке меншік иелеріне ақшамен, малмен, мал өнімдерімен немесе өз еңбегімен төлеуге мәжбүр болды. Орда халқы феодалдар мен хан шенеуніктерінің алымдары мен алымдарының ауыртпалығынан қажыды. Бұл салықтар мен алымдардың сансыз түрі болды: апатты салық, жүн салығы, шөп салығы, ханның «шабармандары» мен «орынбасарларын» (сот тергеуіндегі ханның өкілдері) тамақтандыру, сансыз діни қызметкерлерді - молдаларды, қожаларды, т.б. Бірақ әсіресе ауыр салықтар зекет болды, оның мөлшерін хан үздіксіз көбейтіп отырды, ал соғым – хан ордасын ұстау үшін Жәңгір енгізген арнайы салық болды. Зекет пен соғым жинаған сұлтандар, билер, байлар өз пайдасына барынша жұлқылауға тырысты – ең жақсы қошқарларды, сиырларды, жылқыларды айдап әкетіп, малын жасырғаны үшін қамшымен сабады. Оқиғаның куәгері былай дейді: бір би кедей қазақ әйелінен ең жақсы қошқарды алып, қарсылық білдіре бастағанда, оның бетін қорғап тұрған басынан және қолынан қамшымен ұрады. Оның қолын зақымдағаны сонша, «барлық бес саусақ кейіннен алақанға дейін қысқарып, астындағы бас бармақ шіри бастады, тіпті құрттар да пайда болды». Бөкей ордасының қазақтары Орынбор әскери губернаторына жазған арызында: «Ешбір заңмен қорғалмағандай қорлық пен езгіге ұшырадық, бұдан былай шыдай алмаймыз, өйткені сұлтандар мен билер бізді толығымен езіп отыр. : малымызды, дүние-мүлкімізді тартып алып, оған қоса қарапайым халықты менсінбей, ұрып-соғып, тіпті жаралап жатады... Егер кімде-кім өтініш-тілектерін қанағаттандыруды шешсе, онда өзіне де, өзінің де өзіне қауіп төндірумен қатар, мүлкі үшін маңызды қылмыскерлермен тең дәрежеде жазалануы мүмкін».
Шынында да, осынау зорлық-зомбылыққа дем берген ханнан қорған іздеу бекер еді. Шекара органдарына түскен арыз-шағымдар да нәтижесіз болып шықты. Патша шенеуніктері әдетте «ханның беделіне нұқсан келтіргіміз келмейді» деп жауап берді. Халқын талан-таражға салған хан мен феодалдар бір мезгілде патшаның қазақтарды ұлттық-отарлық езгі саясатының қызу іске асырушылары болды. Ішкі Ордада халықты аяусыз қанаудың нәтижесінде кедейлер – кедейлер саны үздіксіз өсті. Бір үзім нан үшін байлардың құлына айналды. Кедейлер туралы Ішкі Орданың орыс зерттеушілерінің бірі: «Олар астық себеді, оны егеді, балық аулайды, жартылай жалаңаш немесе мүлде жалаңаш, — деп жазады, — олар қамыс үйлерде тұрады, олардың тағдырын жеңілдетуге ешқандай шара жоқ». Кедей қазақтар, тұтас отбасылар не қазақ дворяндарымен, не орыс шенеуніктерімен, кулактарымен және саудагерлерімен, не еңбек жағдайы өте ауыр Орынбор губерниясының зауыттары мен шахталарына барды. Қазақ руларының кейбір бөлімдерінде кедейшіліктің шегіне жеткені соншалық, барлық туыстары байлардың шаруа қожалықтарына айналды. Көптеген қазақтардың балаларын Хиуа көпестеріне немесе орыс көпестеріне, офицерлеріне, помещиктеріне құлдыққа сату әдетке айналды. Қазақтар сұмдық пен ашаршылық кезінде балаларын бар болғаны үш кесе ұнға сатып жіберген жағдайлар болды. Сөйтіп, Бөкейлік қазақ мигранттары күтпеген құлдыққа түсті. Олардың көпшілігі Оралдан әрі қарай ұмтыла бастады. Бірақ Бөкей ордасы казак заставаларының күшті сақинасымен қоршалған. Арнайы рұқсатсыз Жайықтан өтуге болмашы әрекет («билет») қамшымен жазаланды. жүктеу/скачать 32.9 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|