"Яралы китап" Д. Бүләков

Маҡсат: яҙыусының ижадын төплөрәк өйрәнеү, башөорт әҙәбиәтендә тотҡан урынын уҡыусыларға еткереү, батырлыҡ тәрбиәләү.

Йыһазландырыу: Д. Бүләковтың китаптар күргәҙмәһе, фотоһүрәттәр.

Эпиграф: “Ул ҡанатлы кешеләр хаҡында, көслө, ҡыйыу һәм матур кешеләр тураһында яҙырға яратыр ине”. Р. Бикбаев

Дәрес барышы:

Инеш.

Яңы тема:

1. 
   Д. Бүләковтың тормош юлы, ижадына байҡау яһау, күргәҙмәне ҡарау.
   
2. 
   “ Яралы китап” әҫәренә анализ:
   

а) Д. Бүләков үҙенең геройҙарының донъяһына уҡыусыны һәр ваҡыт тиерлек тәбиғәт аша алып инә. Шул урынды әҫәрҙән табығыҙ.

б) Ауыл атамаһына иғтибар итәйек (Йәтимәк). Ни өсөн шулай тип атала?

в) Ауылдағы халыҡ нисек йәшәй?

г) Хәҙерге ауыл тормошон тасуирлағыҙ?

- Ә әҫәрҙең төп темаһы ниндәй?

а) Һуғыш нисек һүрәтләнә?

б) Халыҡтың һуғышҡа нәфрәте нисек сағыла?

- Персонаждарға характеристика биреү:

а) Әсләм – тыйнаҡ;

б) Мәжит – маҡтансыҡ;

в) Фәғилә- көслө рухлы, тынғы белмәҫ.

- Кемгә ҡайһы персонаж нығыраҡ оҡшаны?

- Уларҙың һүҙҙәре эштәре менән тап киләме?

- Мәктәптә музей асыу өсөн кемдәр көс һалалар?

3. Әҫәрҙең сюжеты менән танышыу ( дәфтәрҙәрҙә эш).

- Сюжет һүҙе менән танышыу.

- Әҫәрҙең сюжеты булып нимә тора?

- Ни өсөн хикәйәнең исеме шундай?

4. Бөйөк Ватан ветерандары тураһында, мәктәп янындағы һәйкәл тураһында һөйләшеү.

- Еңеүҙең 65 йыллығы тураһында әйтеп үтеү.

5. Уҡыусыларҙың батырлыҡ, еңеү тураһындағы шиғырҙарын яттан һөйләүҙәре.

Йомғаҡлау:

-Беҙ бөгөнгө дәрестә нимәләр тураһында һөйләштек?

- Әҫәр нимәгә өйрәтте?

- Әҫәрҙең кешеләр өсөн әһәмиәте ниндәй?

Өй эше:

1.Әҫәрҙең йөкмәткеһен һөйләргә.

Тема: Ҡылым төркөмсәләре иленә сәйәхәт.

Ҡабатлау дәресе.

Дәрестең маҡсаты:

1. 
   Уҡыусыларҙың тема буйынса алған белемдәрен ҡыҫҡаса ҡабатлау, системаға килтереү;
   
2. 
   Фекерләү ҡеүәһен арттырыу, яҙыу һәм һөйләү телмәрен үҫтереү;
   

3. 
   Туған телгә, Тыуған илгә, ергә ҡарата мөхәббәт тәрбиәләү, ҡоштарҙы, урманды һаҡларға саҡырыу.
   

Ойоштороу моменты.

- Әнисә апай Таһирова яҙған бына ошо шиғри юлдарҙы үҙебеҙгә девиз итеп алайыҡ: Теләһәң был тормоштоң

Гөлдәй матур бул…ын,

Ҡояштың балҡып тор..ын,

Күлдәр һыуға тул…ын,

Яҡшылыҡты яҡла гел,

Бирмә уны тапла...

Тырыш еребеҙ ҡотон,

Күркәмлеген һаҡла...

• 
  Шул өҙөктән ҡылым төркөмсәләрен белдергән һүҙҙәрҙе табайыҡ.(телдән)
  
• 
  Иң башта дәфтәрҙәргә числоны, көн исемен, теманы яҙып ҡуяйыҡ.
  

1. “Отҡорҙар” йәки “Исем ҡылым” туҡталышы:

- 2 командаға бүленеп, -ыу һәм еү ялғауҙары менән исем ҡылымдар уйлап яҙыу; Кем отҡор һәм кем өлгөр икән?

- Тәрбиәүи темаға - уҡыу, белем алыу темалары буйынса әңгәмә үткәреү:

Өйгә эшкә мәҡәлдәрҙең яртыһы бирелгән, икенсе яртыһын табып ҡуялар, ҡылымдарҙы табалар.

- Уҡыу – белем шишмәһе.

- Уҡыу - энә менән ҡойо ҡаҙыу.

- Белмәү - ғәйеп түгел , белергә теләмәү - ғәйеп.

- Тәбиғәтте һаҡлау – һәр кемдең бурысы.

2. “Зирәктәр” йәки “Уртаҡ ҡылым” туҡталышы:

(слайдта бирелгән ребусты сисәләр; һөйләмдәрҙе дәфтәргә уртаҡ ҡылым ялғауы ҡуйып яҙалар) Тәрбиәүи темаға әңгәмә - “Ҡоштар - беҙҙең дуҫтар!” Уларҙы һаҡларға кәрәклеге хаҡында.

--- Ял минуттары. Слайдта һүҙҙәр бирелә, хаталарын төҙәтеп яҙырға: болыт, төлке, кармак, ойа. Уатан, яшел, таган, гәилә, мәсәлә, арйаҡ - ҡағиҙәләрен аңлатырға.

Мәҡәлдәрҙең яртыһы бирелгән, икенсе яртыһын тура килтереп йәбештерәләр. Мәҡәлдәрҙән сифат ҡылымдарҙы табып билдәләйҙәр.

- “Ҡәмән менән Сәмән” әкиәтенең тулы исеме?

- Ике атай кешегә, уларҙың ике улына театрға барыу өсөн өс билет алынған? Кемдәр театрға барған?

- Тәҙрә башында нимә тора?

- Сынаяҡтағы шәкәрҙе ҡайһы ҡул менән боғатырға?

- Шүлгән Уралдан нисә йәшкә ҙур? - Ниндәй һандар бойора ала?

- Өфөнөң уртаһында нимә бар? - Күҙ йомоҡ булғанда, нимә күрергә була?

- Бер сәғәттә нисә минут? - Буш стаканда нисә сәтләүек бар?

- Ике әсә ҡыҙы менән, өләсәһе ейәнсәре менән һыуға барғандар. Нисә кеше һыуға барған?

- Бүлмәнең 4 мөйөшө бар, һәр мөйөштә 1 бесәй, һәр бесәйгә ҡапма -ҡаршы 3 бесәй. Бүлмәлә бөтәһе нисә бесәй?

- Башҡорт алфавитында нисә хәреф бар?

4. “Тапҡырҙар” йәки Хәл ҡылым туҡталышы:

- Тест һорауҙарына яуаптар алыу. ( тест һорауҙары ҡағыҙҙарҙа таратып бирелә, шуларға яуапты үҙ дәфтәрҙәрендә билдәләргә тейештәр.

- Был туҡталышта хәл алырға ла тейешбеҙ. Милли батырыбыҙ – С. Юлаев хаҡында ҡыҫҡа әңгәмә ( уның Еребеҙҙе, Телебеҙҙе, Милләтебеҙҙе һаҡлап көрәшеүен тәрбиәүи тема менән бәйләргә). (Фотоһүрәттәр күрһәтеү слайдтан) 216-сы күнегеүҙә бирелгән һүрәт, план (уны слайдта күрһәтеү) буйынса фекер алышыу.

“Башҡортостан” һүҙенән һүҙҙәр төҙөү:

Йомғаҡлау: Афарин, уҡыусылар! Һеҙ бөтәгеҙ ҙә отҡорҙар, зирәктәр, өлгөрҙәр, уңғандар, тапҡырҙар, тырыштар булып сыҡтығыҙ: ҡылым төркөмсәләре буйынса бик күп беләһегеҙ икән. Һеҙгә ҙур уңыштар теләйем, һәр ваҡыт тырыш, уңған, телһөйәр, илһөйәр балалар булығыҙ.

Өйгә эш: 216-сы күнегеү буйынса, “Милли геройыбыҙ – Салауат”(слайдта күрһәтелә өй эше).

Баһалау: ярыштар буйынса йомғаҡлау үткәреү.

2-се, 3-с5 д9рест9р

(д9рес-семинар)

Тема: Халы3 тормошонда - ил я2мышы.

(З. Биишеваны4 "К9м8етелг9нд9р" романы)

Ма3сат: 1) З. Биишеваны4 "К9м8етелг9нд9р" романыны4 идея-тематик

й5км9тке8ен 72л9штере7;

2) баш3орт хал3ыны4 XX быуат башында1ы тормошона тарихи

бай3ау я8ау;

3) логик фекерл972е, телм9р2е 76тере7; 72 фекере4де аны3 итеп

9йтерг9, я3лай белерг9, сы1ыш я8ар1а 5йр9те7;

4) тыу1ан ере49, хал3ы4а 85й57, 1орурланыу той1олары т9рби9л97;

Йы8азландырыу:

- З, Биишеваны4 "Я3ты1а" трилогия8ы;

- К. (хм9тй9нов "(29би9т теория8ы";

- И. В9литов, (.В9хитов "З9йн9б Биишева ижады";

- "Баш3орт 929би9те тарихы" 5 том;

- а4латмалы 872лек;

- компьютер, экран, проектор.

I Ойоштороу.

II Т5п 5л5ш. "...!92ел8е2лек сикт9н аш3ан са3та,

Сарса1анда кеше ха3лы33а…"

З. Биишева

- Б5г5н д9рест9 З. Биишеваны4 "К9м8етелг9нд9р" романы тура8ында 85йл9ш9с9кбе2. %й29 8е2 роман мен9н танышты1ы2.

- З. Биишеваны4 "Я3ты1а" трилогия8ы "К9м8етелг9нд9р", "Оло Эйек буйында", "Емеш" китаптарынан тора.

Экранда китаптар2ы4 тышлы1ы к7р89тел9.

- Романда, я2ыусы 72е 9йтк9нс9, "к9м8етелг9н, л9кин бер 3асан да к9м8енеп, ме6кен булып 3алма1ан, и2елг9н, л9кин батшалы33а баш эйм9г9н 1орур" халы3ты4 я2мышы 87р9тл9н9.

Бер у3ыусы д9ресте4 тема8ын у3ый .

*72лек эше: сарсау-8ыу8ау, жаждать.

Д9ресте4 ма3сатын билд9л97.

- " !92ел8е2лек сикт9н аш3ан са3та,

Сарса1анда кеше ха3лы33а…". Был юлдар З. Биишеваны4 бер ши1ырынан алын1ан. !92ел8е2лек бул1анда, ха3лы3 булма1анда, кеше ним9 эшл9рг9 тейеш? Та3тала бирелг9н ши1ыр2ы дауам ите7еге22е 8орайым. Д9рес барышында 8е2 ошо 8орау1а яуап табыр8ы1ы2, 9 а2а3тан 89р кем 72ене4 уйла1ан яуабын 9йтер.

- Роман буйынса семинар-д9рес 7тк9р9бе2 (семинар 872ен9 а4латма бире7). Б5т9ге2 29 сы1ыш я8аяса38ы1ы2. Е4елер9к бул8ын 5с5н, 89р береге2г9 эш бир9м. Сы1ыш я8аусылар2ы ты4ла1ы2, улар1а 8орау2ар биреге2.
У3ыусылар т5рк5мд9рг9 бирелг9н эшт9р мен9н танышалар. Кабинетта "М91л7м9ттт9р" 56т9ле бар, у3ыусылар к9р9кле материалдар2ы шунан 8айлап алалар. Т5рк5мд9 эшл97сел9р 72-ара 94г9м9л9ш9л9р, б9х9сл9ш9л9р, 8ы1ымталар я8ай2ар. *орау2ар1а яуаптар 92ерл97г9 ун биш минут ва3ыт бирел9.

Яуаптар 92ер бул1ас, класс алдында 89р бер т5рк5м сы1ыш я8ай. Т5рк5мд9ге у3ыусылар бер-бере8ене4 яуаптарын тулыландыралар, 72 фекер29рен я3лай2ар.

Ты4лаусылар м58им м91л7м9тт9р2е д9фт9р29рен9 терк9й29р, 56т9м9 8орау2ар бир9л9р.
1-се т5рк5м. Тема: "!92ел8е2лек сикт9н аш3ан са3та…"

(Романда 192ел8е2лек проблема8ы)

Т5рк5мг9 эшт9р:

1. С917р9не4 7леменд9 кем 19йепле?

2. С9лим9не4 тормошо ни 5с5н фажи19ле тамамлана?

3. Закир д5р56 юлды таба алмай, а2ашып 3ала тиг9н фекер мен9н килеш98еге2ме?

4. *ы1ымта я8ау.
Я3ынса яуаптар (3ы63артып алынды).

1. С917р9, к7пселек баш3орт 3атын-3ы22арына хас бул1анса, сабыр, к7рк9м холо3ло, б5т9 ауырлы3тар2ы 5нд9шм9й кисер9 тор1ан кеше. Уны ауыр тормош уты2 ике ген9 й9шенд9 ауырыу1а 8абыштыр1ан. Сыуа3ай 9бей2е4 уны им-том мен9н дауалар1а тырышыуы, на2ан, тупа6, 3ом8о2 (хм92улланы4 кешелек8е2, аяу8ы2 "дауа8ы" уны4 фажи19ле 7лемен ти2л9т9. ( Сыуа3ай 9бей "72енс9 89р кешене, тормошон, 3ай1ы8ын, шатлы1ын белеп торор1а, к9р9к са3та 89р кемг9 3улынан килг9нс9 яр2ам итерг9, уны4 я2мышын е4ел9йтерг9 тел9й". Тап шуны4 5с5н д9 ул С917р9г9 8ауы1ыр1а яр2ам итерг9 тел9й. Сыуа3ай 9бей ысын к74елд9н (хм92улла мулланы4 им-томона ышана. Я2ыусы Сыуа3ай 9бей ми6алында халы3ты4 на2анлы3 эсенд9 у3ыу, медицина яр2амынан м9хр7м булып, тома 8у3ырлы3ты4 3орбанына 97ереле7ен к7р89т9. А2а3тан ул 72ене4 нинд9й 2ур хата еб9рг9нен а4лай, л9кин 8у4 була.

Т5рк5мг9 эшт9р:

1. (хм92улла мулла ни 5с5н С917р9не дауалар1а ризалаша?

2. Собхан, #ормош бай2ар, (хм92улла, !аббас муллалар, *атыбал 7229рене4 тормошонан 39н919тме? Ни 5с5н?

3. С9рбиямал 72 тормошонан 39н919тме? Уны4 етем балалар1а м5н9с9б9тен а4латы1ы2.

4. Ни 5с5н 3ара41ылы3 х5к5м 85р9?

1. #ара41ы тормош в9килд9ре ара8ында 3ом8о2 (хм92улла айырылып тора. Ул 17мер буйы бай2ар1а ярлылар2ы та1ы ла ны1ыра3 и2ерг9, талар1а яр2ам итк9н дин 98еле. Хаммат у1а: "Изге кеше 3и9ф9тенд9 й5р5г9н иблес", - тип д5р56 3ылы38ырлама бир9. С917р9не ул дауалайым тип т7гел, барлы-ю3лы 9йбер29рен9, малына хужа булыу 5с5н ген9 дауалар1а ризалаша.

Т5рк5мг9 эшт9р:

1. Хаммат, Тимербай2ар ни 5с5н к5р9ш юлына ба6алар? Та1ы кемд9р2е улар р9тен9 3уйыр1а була?

2. Хаммат, Тимербай2ар2ы4 эшен дауам ите7се икенсе быуын в9килд9ре кемд9р?

3. Байгилде а1ай нинд9й 2ур 8ынау2ар аша 7т9? Был 8ынау2ар уны4 рухын 87ндер9ме 9лл9, кире8енс9, ны1ытамы?

4. Романды4 т5п геройы Емеште4 был тормош3а 3арашы нисек, ул рухи ны3лы33а 8ынау2ы 7т9 алды, тип 9йтеп буламы?

1. Тимербай 2а, Хаммат та 7229рене4 б5т9 к5с5н, б5т9 17мерен халы3 б9хете 5с5н к5р9шк9 арнай2ар. Тимербай б9хетле к5нд5 я3ынайтыу 5с5н 72ен-72е аямай к5р9ш9. Л9кин у1а был б9хетле к5нд5 к7рерг9 насип булмай, ул я4ы тормош 5с5н к5р9ш фронтында 89л9к булла. Хаммат та 72ене4 ил алдында1ы бурысын я3шы а4лай. Был турала 969р29 бына ним9 9йтел9: "Ауыр 8у1ыш йылдары у1а, ирмен тиг9н кешег9, 3атын-3ы2 м5х9бб9тен9н д9 м539дд9сер9к икенсе бер б5й5к той1о - Тыу1ан илг9, и2елг9н халы33а 3арата бул1ан 3айнар 85й57 той1о8о ла й9ш9рг9 тейешлеген, халы3 б9хете 5с5н к5р9шеп й9ш9729н д9 оло б9хет ю3лы1ын ны3 3ына т5ш5нд5р25".

а)- Тим9к, 969р29 образдар2ы нинд9й т5рк5мд9рг9 б7лерг9 була?

- Ул т5рк5мд9рг9 нинд9й образдар2ы индерерг9 була?

&2 аллы эш (д9фт9р29р29):

- таблица тултырыу;

- ни 5с5н теге й9ки был образды билд9ле т5рк5мг9 я2ыу2арын у3ыусылар а4латалар;

в) -#ай8ы т5рк5мд9р2е бер-бере8ен9 я3ын торалар тип 9йтеп була? Ни 5с5н?

- "К9м8етелг9нд9р"2е 89м "Я3ты1а ынтылыусылар"2ы. С5нки улар б5т98е л9 ябай халы3 в9килд9ре.

- Был тормоштан улар ни 5с5н 39н919т т7гелд9р?

У3ыусылар 72 фекер29рен 9йт9л9р.

1) Тим9к, тормош 192ел8е2 бул8а, айырым кешел9р ген9 72 фай2а8ын 3ай1ыртып й9ш989, ябай халы3 ирекле, б9хетле була алмай.

- Эпиграф3а 9йл9неп 3айтабы2.

- "!92ел8е2лек сикт9н аш3ан са3та,

Сарса1анда кеше ха3лы33а,

………………………………..

- %с5нс5 юлын уйлар1а 9йтелг9йне, х92ер 89р кем 72 872ен 9йт8ен.

Яуап варианттары:

- «К5р9шерг9 к9р9к халы33а»

- «К7т9релерг9 к9р9к к5р9шк9»

- «Азатлы3 5с5н к5р9шерг9»

- «Б9хетте 72е49 яулар1а»

- «Ынтылыр1а я4ы тормош3а»
V %йг9 эш.

1. "Оло Эйек буйында" романынан 525кт5 у3ып килерг9.