\\Ъ 5 И. Нугыманүлы, Ж. Ә. Шоқыбаев

Егер қосылыстың қүрамына үш немесе одан да кѳп атомдар кіретін болса, онда бірнеше тотықтыргыш немесе бірнеше тотықсыздандырғышы болуы мүмкін. Мэселен, күкірт қышқьшында сутек жэне күкірт атомдары - тотықтыргыш. Сүйылтылған қышқыл ѳзінің тотықтыргыш қасиетін сутегі арқылы, концентрлі күкірт қышқылының күкірт атомы арқылы кѳрсететіні сызба-нүсқадан байқалады. Түзілетін ѳнімдердің қүрамы тотықсыздандырғыштың күшіне тэуелді.

Тотығу дэрежесі туралы үғым периодтық жүйенің V, IV негізгі топтарының элементтерін (N, Р, С, Si) жэне олардың қосылыстарын ѳткенде, металдардың жалпы қасиеттерін жэне жеке металдарды қарастырғанда одан эрі дамытылады. Бүл материалдарды оқығанда оқушылар элементтер қосылыстарының кѳрсететін қасиеттерінің зат қүрамына жэне зат қүрамына кіретін атомның күйіне тэуелді екенін түсінеді, соларға неғіздеп болжамдар жасайды. Мысалы; азот элементінің атом қүрылысына байланысты кѳрсететін тотығу дәрежелері және оларға сәйкес келетін қосылыстары:

Азоттың шегіне жетіп тотықсызданған қосылыстары (аммиақ жэне нитридтер) азот арқылы теқ тотықсыздандырғыш қасиеттер қѳрсетіп, ѳздері бос азотқа немесе оқсидтерге дейін тотығады. Нѳл жэне аралық тотығу дэрежесіндегі қосылыстары екі жақты қасиеттер білдіреді. Бұл мысалдар арқылы химиялық реакциялардың ішкі қайшылықтарын, тотығу - тотықсыздану әрекеттерінің ѳзара тэуелділіғі, шарттастығы кѳрсетіледі. Оқушылар жеке қосылысты эр жағынан қарастыруға, оның басқа қосылыстар ішіндегі орнын бағдарлай білуге үйренеді. Мұның ѳзі оқушылардың химиялық ойлауьш дамытуға, диалектикалық-материалистік кѳзқарас қалыптасуына жэрдемін тигізеді.

Органикалық химия курсын ѳткенде тотығу дэрежелері мен валенттілік ұғымы генетикалық байланыс, молекуладағы атомдардың ѳзара эсері, электрон тығыздығының орналасуы ұғымдарымен ұласып, жаңа мысалдармен толықгырылады.

Кѳмірсутектерден оттекті орғаникалық қосылыстар кластарына ауысқанда кѳміртегі атомының теріс тотығу дэрежесі ѳсіп отырады;

Д -2 О +2 +4

Бұл қатардағы эр қосылыс ѳзінің тотығу дэрежесіне сай, мэселен, ортада тұрғандары екі жақты қасиет кѳрсетеді. Құмырсқа альдегиді тотығып, құмырсқа қышқылын түзсе, тотықсызданып, метил спиртіне айналады.

Оқушылар бір ғана тотығу дэрежесіндегі сутеғінің эр түрлі қосылыстардағы қышқылдық қасиеттері, мэселен, спирттерде, фенолда, карбон қышқылдарьшда, карбон қышқылдарының галоген туындыларында;

Г-R-COOH

түрліше болуымен танысады. Мұның мәнісі атомдардың езара эсері, электрон тығыздығының орналасу заңдылықтарымен түсіндіріледі. Бұдан оқушылар молекуланың тек атомдардың жай жиынтығы гана емес, жаңа бір сапалық түзіліс екені, молекуладағы атомдар бір-біріне эсер ететіні жѳнінде ңақгылы ұғым алады.

Қорытынды: валенттілік жэне тотығу дэрежесі ұғымдары мектептегі химия курсын жэне химиялық тілді саналы меңгерумен бірге, оқушыларға жан-жақты тэрбие беруге, психикалық жағынан жетілдіруге жэрдемдеседі.

жэне тотығу дэрежелері арасындағы тэуелділік нақтылы ашылмайды. Заттың құрылымы бойынша анықталатын координация саны туралы жеке деректер келтіріледі. Эдістемелік эдебиеттерде валенттіліктің бүтін санмен рим цифрлары арқылы белгіленетіні, таңбасы болмайтыны айтылады. Тотығу дэрежесінің оң, теріс жэне пѳл, бѳлшек сан түрінде болып, араб цифрларымен керсетілетініне назар аударылады. Тағы бір ескертілетіні валенттілік пен тотығу дэрежесінің сан мэндері сэйкес келуі де, келмеуі де мүмкін:

га га1 IV1 11V II

Валенттілігі Щ NH3 NH4 HNO3

0. 
   -3+1-3+1Н+5-2
   

Тотығу дэрежесі N2 NH3 NH4 HNO3

Азот молекуласындағы атомдар арасында үш байланыс бар, сондықтан үш валентті. Байланыстырушы электрон жұптары симметриялы орналасқандықтан тотығу дэрежесі нѳлге тең. Аммиактың құрамындағы атомдардың валенттіліктері мен тотығу

Жоғарыда келтірілген мысалда метан, метил спирті, құмырсқа альдегиді, құмырсқа қышқылы, кеміртегі (IV) оксиді қосылыстарындағы кѳміртегінің валенттілігі бірдей - тѳртке тең. Бұл қосылыстардағы кѳміртегінің дэрежесі метанда - -4, метил спиртіңде

0. 
   -2, құмырсқа альдегидінде -О, құмырсқа қышқылында +2, кеміртегі (IV) оксидінде +4.
   

Валенттілік пен тотығу дэрежелерінің сан мәндсріндегі үйлеспеушілікті түсіну үшін мүғалімнің үш түрлі валенттілік болатынын есте үстағаны жен.

Валенттілік заттардың езара эрекеттесулерінің саны, ол үш түрлі эдіспен: а) заттың элементтік қүрамы; э) қосылыстағы атомдардың езара орналасуының геометриялық қүрылымы; б) заттардың электрондық қүрылысы бойынша анықталады.

Заттың элементтік қүрамы бойынша табылатын валенттілік, басқаша айтқанда стехиометриялық валенттілік тэжірибе жүзінде анықталады. Ол сан жағынан қосылыстағы элементтің салыстырмалы атомдық массасын эквиваленттік массасына белгенде шығатын санға тең.