1. 2 Қазақстан Республикасындағы экономикалық реформа

Ауаның, судың, жердің ластануы салдарынан адамдардың өміріне және олардың өмір сүру ортасына зор қауіп төніп келеді. Көптеген индустриялы аудандарда айналадағы ортаның ластануы қажетті нормалардан асып түскен. Қазіргі уақытта табиғат және биологиялық орта тұтас алғанда бүкіл адамзат алдына кұрделі талап қойып отыр.

Біздің планетамызды барлық тіршіліктің өмір сүруіне тиімді етіп сақтау үшін табиғатты, оның байлығын тұтыну тәсілдерін түгелдей өзгерту қажет. Кезінде белгілі жазушы Л.Леонов: “Адам баласының алдында бүгінде бірінші кезектегі екі мәселе тұр: бейбітшілікті және табиғатты қорғау, екеуі де болашақ өиір сүрудің шарты” деген. Ал Ш.Айтматов: “Біз бүгінде өркениеттің шыңына жеттік, онда адам табиғатты тұтынушы ғана емес, сонымен қатар бағындырушы, жасаушы болады. Біз бүгінде оған тәуелді ғана емеспіз, ол да бізге тәуелді” – деп жазады.

Біздің республикамыздың табиғи байлық қоры мол. Бізде 48 мың көл, 85022 өзен бар. Өсімдік және жануарлар әлемі бай. Қазақстан жерінде 6 мыңға жуық өсімдіктің түрлері, сүтқоректілердің 172, құстардың 490 түрі бар. Осы байлықты тиімді түрде, аса зор қамқорлықпен пайдалануымыз қажет.

Су қорларын, қоймаларды сақтау – экологиялық проблеманың ең күрделі саласы болып табылады. Бұл әсіресе Арал теңізінің тағдырымен байланысты. Соңғы отыз бес жылдың көлемінде Арал теңізі 700 км³ су қорынан айырылды. Теңіз суының тұздылығы бір литрге шаққанда 20 грамнан асып түсті. Теңіз деңгейі 17 метрге төмендеп, жиектен жүздеген километрге қашықтап кетті. Жыл сайын 75 миллион тонна топырақ пен тұзды шаң ұшады. Ол барлық тіршілікті түбірінен құртуда.

Арал экологиялық апатты аймаққа айналды. Шаң мен топырақ Арал қаласын тұншықтырды. Оның халқының жартысынан астамы көшіп кетуге мәжбүр болды.

1960 жылға қарай Арал қандай болды? Ол КСРО – ның құрлықтық көлдері ішінде төртінші орын алған. Аралдың су қорын толтыратын Орта Азияның екі ірі өзені - Әмудария және Сырдария еді. Олардың суы өте нәрлі, егістікке пайдалы болатын. Арал теңізінен жыл сайын 450 мың тонна бағалы балықтар ауланды, миллион ондатра терісі алынды. Балықшылар қайығы мен жол қатынас кемелері – теңіздің көркі еді. Арал теңізі сол аймақтың ауа райына жағымды әсер еткен табиғатты реттеуші болды.

Алпысыншы жылдардан бастап, екі өзеннің суын егістікке пайдалану өлшеусіз, шамадан тыс қарқын алып, соның салдарынан теңіз суы тартыла бастады. Қазіргі уақытта олардың суы теңізге құймайды.

Теңіз суының сапасы нашарлап, көлемінің күрт кемуі өсімдік әлеміне кері әсерін тигізді. Бағалы ормандар, мал жайылымдары мен көгалды аймақтар жоғала бастады. Олардың орнын зиянды тұзды сорлар басты. Өңірді мекендеген 57 жабайы аңдардың 13-ақ түрі қалды. Арал теңізінен балық мүлде ауланбайтын болды. Жер тұзданып, оның өнім беруі тоқтады.

Бүкіл Арал аумағында іш ауруы етек алды. Балалардың өлімі Жапониядан 20 есе асып түсті. Қарын, бүйрек, бауыр аурулары адамдарды өмірлік мүгедекке айналдырды. Балалар ауруы болып тууда.

Чернобыль апаты 8 миллиардтан астам шығынға түсті, ал Арал – “үнсіз Чернобыль” зардабының шығыны одан әлдеқайда асып түседі.

Семей аймағындағы ядролық сынақ халықтың қайғысына айналды. Бұл аймақта бірінші рет 1949 жылы тамыз айында 16 мың км² кеңістікті қамтыған жарылыс басталды. Ашық аудағы ядролық сынақ 14 жылға жалғасты. Осы кезкңде 500 ядролық жарылыс өткізілді. Ядролық техниканы сынаудың салдары: рак, катаракта, туберкулез, аллергия, екі басты, қолы жоқ, бүйрексіз балалардың өмірге келуі. Мұндай аурулар әрбір отбасын дерлік қамтыды.

Тек 1991 жылы тамыздың 29-ында Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев Семей ядролық полигонын жабу туралы жарлық жариялаған соң, ядролық сынақ тоқтатылды.

1967 жылы Іле өзенінде Қапшағай су электр станциясы салынды. Қапшағай қойнауы суға толтырылды. Соның салдарынан Іле өзенінен Балқашқа құятын су мөлшері азайды. Кішігірім көлдерге су келмейтін болды, көбі құрғап кетті. Бұл аймақ түгелдей сортаңға айнала бастады. Балық аулау көлемі қысқарды.

Үлкен Алматы каналының салынуына байланысты, химиялық тыңайтқыштарды есепсіз пайдаланудың нәтижесінде егістік жерлер тұзданды. Арал тағдыры қайта басталды. Балқаш – Іле аймағының экологиялық жағдайы күрделі мәселеге айналды.

Республикамызда жұмыс істеп тұрған кәсіпорындарды тазалау қондырғыларының сапасы мен тиімділігі 30% -дан аспайды. Өндіріс сарқынды, шайма және қолданылған суларының әсерінен, Ертіс, Орал, т.б. өзендерінің суы, зияндылығы жөнінен нормативтік көрсеткіштерден әлдеқайда асып түседі. Өзендердегі судың өздігінен тазаруы, тек 300 километрлік жол жүріп өткен соң ғана турбулентті және ламинарлы араласулар әсерінен жүзеге аса алады. Тіпті, бұл су көздерінің есте сақтау қабілеті де зақымданған. Қазіргі экожүйені қалыптастыру, ғылым мен техника жетістіктерін ендіру, осы мақсаттарға қаржы жұмсау мөлшері теңізге тамған тамшыдай...

Жер және минералды шикізат ресурстары, ауыл шаруашылық алқаптары, тозудың аз-ақ алдында десе де болады. Бұл айтылғандарға, үлкен аумақтардағы жер дефляциясы дәлел болады. Суармалы жерлердегі құнарлылықтың төмендеуі, топырақ қабатындағы гумус қабатының көз алдымызда жұқалануы, Қазақсатан далаларының егіс алқаптарында жиі байқалып отыратын құбылыс. Ал, табиғатта қалыңдығы 5 см гумус қабатын жинау үшін жүздеген жылдар қажет болса, аридті климатты аймақтар үшін бұл мақсатқа мыңдаған жылдар кететіні анық. Топыраққа рекультивация жасау да қымбатқа түсетін іс-шара: 1 га үшін 300 мың теңгеге дейін, кейде одан да көп шығын жұмсалады. Мұның тағы бір зиянды, экожүйенің микроклиматы енді қайтып орнына келмейтін күй кешеді [14,3б].

Пайдалы қазбалардың ішінен, республикаға, әсіресе ең максималды экономикалық, экологиялық және әлеуметтік зиян шектіріп отырғаны полиметалл кендері, түсті металлургия, ал микроэлементтерден - қорғасын, хром оксиді, марганец және уран. Олардың басым көпшілігі, шикізат күйінде басқа елдерге жөнгелтіліп, дайын өнім мен қымбат бұйымның тиімділігін солар көріп отыр. Біздің маңдайымызға әзірше жазғаны, шикізат өндіретін орындардың маңындағы зиянды қалдықтар мен бүлінген су, ауа, топырақ әсерлері.

Қоршаған ортаның, Республикамыздағы халықтың науқастануына тигізер әсері 60 пайыз шамасында. Ол әсіресе, тау-кен өнеркәсібі орналасқан қалаларда жоғары. Қалаларда экологиялық ахуал, соматикалық аура түрлерінің өршуіне ықпал етуде.

Қоғам мен табиғат арасындағы қатынас шиеленісе түсті. Осылайша экологиялық апат адамдардың денсаулығына, оның болашағына қауіп төндірді.

Теңіз кенішінде тау болып үйілген күкірт мәселесі облыстық әкімдіктегі үлкенді – кішілі басқосуларда талай мәрте талқыланды. Әрине, одан күкірт көлемі кеміп кетпегенімен, расын айту керек, шешімді шаралар алынып жатыр, бастапқы қадамдар жасалуда. Алайда, Қазақстандағы ең ірі мұнай өндіру компаниясы ауқымды экологиялық проблемаларға тап болып отыр. Мысалы, облыста атмосфералық ауаға шығарылатын барлық залалды қалдықтардың жартысынан астамы бірлескен кәсіпорын үлесінде. Теңіз кеніші аумағында 9 млн тоннадан астам күкірт ашық аспан астында жатыр. Бұл дүние жүзі бойынша осындай әдіспен сақталған күкірттің 40 пайызын құрайды [15,5б].

Табиғатпен қайшылықтың шиеленісуіне техника, өндіріс қана кінәлә емес, кінә адамдардың іс-әрекетін дұрыс басқармаудан, қабілетсіздіктен, қоршаған ортаны сақтауға ынтаның жоқтығынан болып отыр. Табиғатпен тиімді қатынасты қалыптастыруда адам шешуші фактор.

Табиғатты қорғаудағы басты стратегиялық бағыт – мүмкіндігінше қалдықсыз технологиялық процестерді енгізу. Бұл қоршаған ортаның ластануын азайтады немесе түгелдей жояды, шикізаттың бастапқы түрлерін өңдеуге мүмкіндік береді және қосымша өнім алуға да жағдай жасайды.

Айналадағы ортаны, негізінен табиғатты адамның пайдалану сипатындағы қалыптасқан қайшылықты өзгертудің үлкен маңызы бар.

Табиғат қорықтары, парктер өсімдіктер және жануарлар әлемін сақтауға мүмкіндік береді, сирек кездесетін немесе жойылып бара жатқан жануарлар мен өсімдіктер дүниесін қорғайды. Табиғатты қалпына келтіріп, байытудың маңызы өте үлкен. Ол үшін көгалдандару, бау-бақша өсіру, суқоймаларын жасау жұмыстарын үздіксіз жүргізу керек. Ағаш отырғызу жұмыстың жартысы ғана, істің нәтижесі – оны өсіруде.

Табиғатты қорғау саласының бірі – экологиялық бақылау. Бұл бағытта бірсыпыра жұмыстар іске асырылуда. Республика блйынша облыс, аудан, қалаларда айналадағы ортаны қорғау, экологиялық бақылау мекемелері құрылды.

Адам мен табиғат арасындағы қайшылықты шешуді қоғам реттейді, оның қызметі – адамдардың санасын тәрбиелеу және олардың өзін қоршаған әлемді қорғауға бағытталған ынталы жігерін қолдау.

Қазіргі уақытта барған сайын көптеген елдер оны шешу үшін өздерінің күш-жігерін біріктіре бастады. Ұзаққа созылатын экологиялық қауіпті жоюмен қатар, төтенше экологиялық жағдайларда көмек көрсетілуде. Осының бәрі БҰҰ-ның ұсынған “Жер біреу ғана!” деген ұранын жүзеге асыруды көздейді. Дүниежүзілік қауымдастық мынадай жағдайды басшылыққа алады: экологиялық проблеманы шешудің басты жолы – адамдардың өндірістік және өндірістік емес іс-әрекетін қалыпты экологиялық дамуды – айналадағы ортаны бүкіл адамзаттың және әрбір адамның мүддесіне сай өзгертуді қамтамасыз ететіндей етіп ұйымдастыру [11,97б].

Мінеки енді осы экологиялық апаттан қалай құтылуға болады? Табиғатты қалай сауықтыруға болады. Бұл өте күрделі мәселе. Бұл үшін ең алдымен, адамдардың табиғатқа деген көзқарасын өзгертіп, дұрыстау керек, тәрбиелеу керек. Ол үшін балалар бақшасынан бастап, мектептерде, жоғарғы оқу орындарында, адамдардың табиғатқа, қоршаған ортаға деген көзқарасын өзгертіп, қалыптастыру керек. Қазіргі заманға сай экологиялық идеология қажет. Егер біз, жас ұрпақты кішкентай кезінен бастап табиғатты сүюге тәрбиелемесек көп нәрседен ұтылатынымыз хақ. Әрбір тәрбиеші, мұғалім, маман, басшы, экология негіздерін жақсы білуі қажет. Сонда ғана, әрбір адамның миында, қанында, көзқарасында қоршаған ортаны бүлдірмеу керектігі туралы негіз қалыптасады. Адамдар сонда ғана туған өңір табиғатын қорғауға белсенділік көрсете алады.

3.Адамның табиғатқа, табиғи өмір сүру ортасына тәуелділігі адам қоғамы тарихының барлық кезеңдерінде байқалған.

Қоғамның өндіріс күшінің дамуына, адамның өмір сүруінің табиғи ортасымен байланысына сәйкес, олардың “екінші табиғатпен” байланысы кеңейе бастады. Адамның табиғаттың стихиялы күштерінен қорғанысы күшейе түсті. Киімді жетілдіру, жасанды желдеткіштері бар үйлер салу, су тасқынынан қорғайтын бөгеттер, т.б. өмір сүруге қажетті жағдай жасауға, сонымен қатар жаңа ортаны, еңбек етуге қажетті жерлерді игеруге мүмкіндік жасады.

Адамның табиғатқа тәуелділігін әлсірететін осы процестермен қатар, өндіріс күшінің дамуына байланысты оның табиғатқа зиянды, кері әсері де байқалды. Адам іс-әрекетінің шеңберіне табиғаттың өзгеру процестері, құбылыстары кең түрде ене бастады.

Адам мен табиғаттың бір-біріне әсері, қатынасы көп қалдықты технологияға негізделген өгдірістің қарыштап дамуы нәтижесінде өзінің мөлшерлі шегіне жетті. Табиғи қорлардың шектелуі және айналадағы ортаның ластануы адамның өмір сүруіне қауіп тудыруда.[5,47б]

“Таза қоршаған орта – таза адами қарым-қатынас!” осы дивизиямен Қазақстандағы бірінші экологиялық Невада-Семей қозғалысы өз жұмысын бастаған еді.

Біздің мақсатымыз – ядролық қарусыздану жөнінде халықаралық парламенттік референдум өткізу болатын, кеңес одағы тарап кетпегенде бұл ойымыз сөзсіз жүзеге асатын еді.

Біздің “Невада-Семей” қозғалысымыз гуманитарлық реформаның осы жаңа жобасымен әлемге жар салмақ. Біз Қазақстан осы істе мұрындық болуы тиіс деп санаймыз. Семей сынақ айлағының жабылуы бүкіл әлемдегі сынақ айлақтарына мораторий жариялауға ұласқаны бізге күш береді.

Академияның 2002 жылдан бері БҰҰ-да бас кеңесшілік статусы бар, онда мықты мамандар тобы шоғырланған, олардың қазіргі айналысып жатқан бағдарламасы “Оңтүстік Қазақстан өлкесін табиғи газ бен көмірді алмастырушылармен қамтамасыз ету үшін төменгі Іле сұр көмір кенішіндегі жер асты газдандыру” деп атады. Алматы қаласы мен, бүкіл Оңтүстік Қазақстан аумағы үшін бұл бағдарламаның тиімділігі мен өзектілігін техника-экономиканың көрсеткіштер мен жинақталған бай материал дәлелдеп тұр.

Экономиканың табиғи ресурстармен қамтамасыз етілуі ұзақ уақыт табиғи заңдылыққа тәуелді екендігі мойындалмай келді. Өндіргіш күштердің соңғы онжылдықта қарыштап дамуына байланысты бұл тәуелділік қатты сезілуде. Мәселен, топырақ құнары 1%-ке төмендесе, өткен жылғы егін шығымдылығын сол деңгейде сақтау үшін шығынды 10%-ке арттыру керек болды. Кесілген орманның орнына өскен жаңа ағаштың сапасы бұрынғы шырышы бұзылмаған орман ағашынан кем болатыны анықталды. Көріп отырғанымыздай ресурстарды пайдалануда шаруашылық қызметтерінің ұқыпсыздығы, немқұрайдылық бізге өте қымбатқа түсуде. Ең бастысы - әлеуметтік және экологиялық –экономикалық зиянның аса зор болуынан қоршаған орта ластануда.

Бұл проблеманы әлеуметтік – экономикалық саланың экологияландыру жолымен келесі жағдайлардың негізінде шешуге болады:

- экологиялық факторлар мен ресурстарды, оның ішінде байлықтың өзге категорияларымен тең болатын экономикалық категориялар санында қайта жаңғыртылатындарды қосу;

- экологиялық шектеулер мен төлем жүйесінің кеңеюімен балансталған табиғатты пайдаланудың принципін және ресурстарды пайдалану мен өндіріс экономикасын бағындыру;

- табиғатты қорғаудың функциясын тікелей өндіріс экономикасына енгізу;

- өндірістің техникалық жарақтану негізінде сапалы өсудің стратегиясына көшуі;

Осы күнге дейін табиғат қойнауынан қанша ресурстарды алуға болады және оның салдары қөандай болатындығы туралы нақты негіздеме жоқтың қасы. Біздің экономиканың ресурстарды тұтынуға (пайдалануға) бейімделгендігі ғана белгілі нәрсе. Әрине, оны

пайдаланудың өсе түсуі ұлттық табыстың өсу тепе – теңдігіне (бірдейлілігіне) әкелмейді. Шетел тәжірибелері көрсеткендей, қай мемлекет табиғи ресурстарды аз пайдаланса, сонда ұлттық табыстың өсуі жоғары болып отыр [12,103б].

Ғылыми – техникалық дамудың негізінде табиғат ресурстарын жасанды жолдармен алмастыруды енгізудің дәрежелері туралы мәселелер принципті бола бастады. Әрине, мұндай алмастырудың мүмкіндігі тым шектеулі. Ал, адам баласы үшін бірқатар маңызды экологиялық жүйе мен табиғи игіліктер тіптен алмастырылуға келмейді. Мысалы, отын ресурстарының орнына күн немесе жел энергиясын пайдаланатын болса, табиғи ландшафтарды, өсімдік пен жануарлар әлемін, озон қабатын және т.б. жасанды жолмен алмастыру мүлде мүмкін емес.

Қазіргі заманғы экономикалық теориялардың ең бір қиындығы экологиялық факторлардың категорияға енгізілуі. Өйткені Маркстік саяси экономия тек қана адам баласынаң еңбек өнімін экономикалық категория айналымына (шеңберіне) енгізуге рұқсат етті. Шындығында бағалы ретінде құн шығын мен табиғат ресурстарының бірлігінен көрінеді. Қоршаған орта факторы мен оның қандай да болсын құрылған формасына әсер етпейтін құн өмірде жоқ. Экологиялық факторлардың экономикалық категориялар санына енуі пайдалы шекті теориясына сай болады.(еңбек, табиғи ресурс және капитал)

Елде өндірілген барлық соңғы тауарлар мен қызмет өрсетулердің нарықтық құны - экономикадағы маңызды экономикалық көрсеткіштердің бірі. Өйткені, өнімдердің әрбәр бірлігіне 10 бірлік қалдық массасы өндіріледі, ал табиғатты пайдалануда біршама жоғары. Осы қалдықтар ортаны ластап, адамдардың тіршілік ахуалын нашарлатады және олардың тұрмыс жағдайын төмендетеді. Шығындар жалпы ұлттық өнімдердің есебінен шығарылмайды, ал адамдардың тұрмыс халінің бағасы арты түседі. Біздердің қолымыздан келгені жалғыз-ақ нәрсе, ол – табиғатты пайдалануды мемлекет тарапынан реттелуі мен қоршаған ортаның ластануына, табиға ресурстарына төмен жолымен ғана белгілеу болып табылады [16,102-104б].

Уақытша типтік әдіспен экономикалық зиянның экономикалық тиімділігін анықтауда осы ықпал етумен келген реципиенттер мен шығындарға әсер етудің алдын алуға кететін ұсынылған шығындардың ең аз әрі қажетті сапасы жобаланады.

Н.Н.Федоренко, К.Г.Гофманның пікірлері бойынша ластаушылар әрекеттерінің салдарынан келеңсіздіктің туындауы, қоршаған ортаның ластану деңгейінің көтерілуі, халық арасында және халық шаруашылығындағы экономикалық зияндардың қосымша шығындары деп түсінген жөн.

Бұл жерде өндірушінің көзқарасымен атап айтқанда мәселен, ауыл шаруашылығы зиян – ортаның ластану нәтижесінде өнімнің ысырабы экономикалық көрсеткіштердің ахуалын нашарлатады. (пайда, тиімділік т.б.)

Ал мемлекет алынбаған өнімдер мен ысыраптардың орнын толтыру үшін қосымша қаржылар қарастыруға мәжбүр болды. Сонымен, халық шаруашылығы тұрғысынан алғанда, зиян құн түрінде нақты ысырапты ашып көрсетпейді, тек ысыраптың өтеміне кеткен шығындарды ғана көрсетеді. Белгіленген облыста немесе саладағы өнім ысырабынан зияндардың шамасы өлшеусіз үлкен болуы қажет.

Кейбір зерттеушілердің пікірлері бойынша экономикалық тұрғыдағы зиянды таза табыстың, пайданың немесе ұлттық табыстың ысырабы деп қабылдады. Экономикалық әдебиеттерде іске асырылмаған мүмкіндік немесе пайданың уыстан шығып кетуі деген анықтамалар жиі қолданылады.

Уыстан шығарылған пайданы ластанудың нәтижесінде кәдімгі игіліктердің ысырабы немесе жоспарланған еңбек нәтижесінің алынбауы, қоршаған ортаның ластану салдарынан реципиенттерге мүмкін болатын зиянды әсерлерді, іске асырылмаған шығындарды жою ретінде түсінуге болады.

Қоршаған ортаның ластануынан болатын шығындар (зиян) екі бөлімнен тұрады, атап айтқанда: табиғатты қорғау шараларын жүзеге асырулардан болатын шығындар және экологиялық тепе – теңдіктің бұзылуынан болатын экологиялық зияндар.

Қоршаған ортаның ластануынан болатын экологиялық зиянның құрамына табиғатты қорғау шығындарын, зияндардың өтпеу шығындары мен уыстан шыққан пайданың алынбаған табыс түрін немесе жерін де есепке алу қажетті деп санаймыз.

Атмосфераның кейбір көрсеткіштері жайлы сөз болғанда, әрине, есептеу нүктесі туралы сұрақ туындайды. Өзгергенге дейін атмосфераның бастапқы күйінің қандай болғандығын немесе қангдай болуы керектігін білу қажет [12,143б].

Атмосферадағы шығарындының зиянын бағалау үшін осы әдістеме бойынша коэффициентін анықтауда мына екі ьелгіні білу керек – табиғат ерекшелігі мен аумақтың типі. Осы аумақта орналасқан объектінің он бір типі мен аумақтың төрт түрі есепке алынады. Кештеу болса да аймақтың барлық ерекшеліктерін, соның ішінде ассимиляциялық әулетін де ескертетін бірыңғай коэффициентін пайдалануға тура келді. Бірақта, бір коэффициентте зиян мен ластанудың ықпал дәрежесін аумақтағы барлық өзгешелікті есепке алу қиын.

Сонымен f коэффициенті туралы да осыны айтуға болады. Нақты есептеуді қиындата түседі. Ал, нақтылаусыз шығарындының таралу сипаты есепке алынбайды.

γ – коэффициенті келтірілген шығарындыдан болған зиянның ақшалай бағасының мөлщеріне қызмет етеді. Ол зиянның соңғы кезеңдегі есебінде пайдаланылады. Бұл коэффициенттер жиі түзету жасауға жатады. Өйткені, олар экономикада болып жатқан барлық өзгерістерді ашып көрсетулері қажет. Экономиканың өтпелі кезеңінде инфляция жағдайында γ – коэффициентін тұрақты түрде пайдалану тым проблемалы. Оның мәніне өте жиі түзетулер енгізіп тұруы қажет.

Жоғарыда баяндалған атмосфераның ластануынан болған зиянды бағалау әдістемесінің жақтастары мен қарсыластары да бар. Оның сөзсіз артықшылығы – есептеудегі қарапайымдылығында болып тұр. Бұндай артықшылықтығы оның бір мезгілднгі кемшілігі де болып саналады – есептеудің нәтижесі өте нақты емес. Біздің көзқарасымыз бойынша бұл әдістеменің кемшілігінің маңызы да аз емес, сондықтан ластану зияны үшін болған төлемді зиянның бағалануымен байланыстырылмайды. Зиянның бағалануы бір әдістеменің негізінде жүзеге асырылады, оны шартты түрде нәтиженің тәсілі деп атауға болады, ал төлемді басқа шығын тәсілі бойынша анықтайды [17,234б].

Атмосфераның ластануынан болған экономикалық зиянды анықтау – зиян шамасының өзгеруіне факторлық талдау жасау әдістемесі болып табылады. Бұл әдістеме шынында жоғарыда айтылған әдістеменің тура есептеулерінің жалғасы. Шығарындының саны мен ластану көлемінің анықталуына байланысты, алдымен зиянның базалық деңгейі белгілі болуы керек. Ал, одан кейін төмендеген немесе жоғарылаған зиянның факторлары есептеледі.

Бірақта, барлық факторлардың ықпал - әсерін бір мезгілде зерттеу өте қиын. Сондықтан, өзгермені басты фактор жорамалданып шығады да, басқа фактор өзгеріссіз күйде қалады. Бірақ, факторлардың ықпалы кещенді сипатта болады. Бұдан басқа атмосфераның ластануынан келген зиянның шамасы ластану фонына (аясына) және ластану көлеміне, ауқымына қарай өзгеріп тұрады. Аз мөлшерде ластанған кезде, көп мөлшердегіге қарағанда зиян мүлде басқа болуы мүмкін. Зиянды заттектің қарапайым сомасы емес, әдетте интегралды зиян жеклеген ластаушының қарапайым зиян сомасынан үлкен болып табылады.

Тұтастай алғанда осы әдістеме бірінші әдістеменің жалғасы және тікелей есептеу әдістемесінің кемшіліктері мен барлық күрделілігі өзіне ғана тән.

Атмосфераның ластануынан болған экономикалық зиянды анықтаудың басқа әдісі – эксперименттікті қосқанда субъективті сипатта болады. Сондай – ақ зиянның дәл шамасын белгілей алмайды және экономикалық есептеу негізіне атмосфераның ластануы үшін болатын төлемге қызмет істей алмайды.

Жоғарыда келтірілген “Табиғатты қорғау шараларының экономикалық тиімділігінің уақытша типтік әдістемесін анықтау мен ластанған қоршаған ортаның халық шаруашылығына келтірген экономикалық зиянның бағалануының”, ластаушы заттектің келтірілген коэффициенті адам организміне сәйкес жол берілетін шоғырлану шамасының нормасына байланысты жүзеге асырылады. Сондай-ақ, бұл коэффициенттер негізгі қордың, ауыл шаруашылығының т.б. салаларының зияндарын есептеу кезінде қолданылады [18,112б].

Ластаушы заттектердің түрлі объектілерге (шығындарға) әсер – ықпалдары бірдей емес. Мәселен, адам денсаулығына қауіпті болатын сынап буының металға ешқандай әсері жоқ. Сондықтан, ластаушы заттектердің келтірілген коэффициенттері әрбір ортаға арнайы түрде белгіленуі керек.

Қоршаған ортаның ластануынан болатын зиянды бағалау әдістемесін қолданудағы басты кемшіліктің бірі – қоршаған ортаны ластайтын шығарындылар (қалдықтарды орналастыру) үшін төлемдер мен зиянды бағалау арасындағы өзара байланыстың болмауы. Зиянды бір шамаларды пайдаланып анықтайжы, ал төлемдерді басқамен біріншісі – зиян, екіншісі – шығын тұжырымдамасы негізінде анықтайды. Белгілі уақытта анықталған аумақтағы шығарындыға төлем нормаларын анықтау үшін атмосфераны қорғау шараларына кеткен барлық шығын сомасын ластаушы заттектің келтірілген массасына бөледі.

Сонымен, ластанғаны үшін бар төлемдердің орнын тек табиғатты қорғау шығындары ғана толтырады. Ал, зиян айыппұл төлемдерімен орны толуы қажет. Айыппұл мен өтемақының сомалары көп жағдайларда тура келмейді және олардың дәл келмейтіндері екендігі белгіленуі керек. Өйткені, айыппұлдардың белгіленуі өзгеше болады. Қоршаған ортаның ластануынан алынбаған өнімдер, табыстар, уыстан шығып кеткен пайдалардың өтемақысы туралы сөз айтып отырғанымыз жоқ. Олардың өтемақысын ешкім төлемейді, өйткені олар төлем құрамында қарастырылмаған [19,154б].