Мәліметтер базасында тілдерді басқару

пайдаланылады, олар мәліметтер базасы тілдері деп аталады. Бірінші тілдердің функциясы

бірнеше арнайы мәліметтер базасының басқару жүйесінде қолданыс тапты. Мәліметтер

базасында жұмыс жасауда барлық қажетті амалдар бар және мұнда интегридтелген тіл

қолданылады. Қазіргі уақытта мәліметтер базасының басқару жүйесінде ең көп тараған

стандартты тіл – SQL тілі болып табылады.

SQL (Structured Query Language) тілі мәліметтер базасында арнайы амалдардың

біртұтастығын анықтайды. Мәліметтер базасында біртұтастылықты бақылау тілдік деңгейде

жүзеге асырылады.

SQL тілінің арнайы операторлары мәліметтер базасында представленияны анықтайды.

Жалпы аналитикалық операциялар және кеңістіктік уақытша модельдеу әдістері.

Геоақпараттық жүйеде сақталып жатқан ақпараттар бағалы болса да, есептерді шығарған

кезде пайда әкелмейді.

Геоақпараттық жүйеде көптеген операциялар қолданылады. Олар:кластеризация, жіктелу

процедуралары, изосызықтар құрылысы, статистикалық байланыстарды тексеру, геометриялық

процедуралары.

Кеңістіктік талдауладың қатынастары:

• 
  құрылыс заңдылықтары және объекттерді бөлу, оның кеңістіктегі сипаттамасы;
  
• 
  бірнеше объекттер кластарының кеңістікте таралуына байланысты, олардың бір-бірімен байланысы;
  
• 
  кеңістіктік құбылыстардың даму тенденциялары;
  

1. 
   Кеңістіктік объекттердің шығарылуы, олардың локализация сипаттамасын бейнелеу,
   

2. 
   Кеңістіктік ұяшықтық пішіндер;
   

сипаттамалары жайлы айттық. барлық сипаттамалар сапалы және сандық болып екіге бөлінеді.

Сандық сипаттамалармен әртүрлі операцияларды орындауға болады, ал сапалы сипаттамалармен -

салыстыруға болады.

Сандық сипаттаманы анықтау үшін шкала қолданылады. Бұл сипаттамада 2 типті шкала

беріледі. Бірінші типті шкалаға шартты отчет, ал екінші сала нөлге сәйкес келеді. Мұндай

шкалаларға мысал ретінде – температура Цельсий және Кельвин шкалалары жатады.


15.2. Геокодтау.

Қазіргі кезде геоақпарат жүйесінде геокодтауға көп көңіл бөлінеді. Ол объекттер картасында

байланысы, мәліметтер базасында орналасуын таблицада көрсетеді. Бұл ақпарат келесідей

берілуі мүмкін: олар географиялық және тікбұрышты объекттер координаттарымен. Мысалы

геологиялық немесе топырақ зерттеулерінде шурф нүктелерінің байланысуы, олардың

координаттары глобальді жүйеде позициаланады. Осы мәліметтер глонасс немесе навстар

қабылдағыштарымен алынды.

-территорияның жүйелік урбанизациялануы;

- почталық индекстер;

- сызықтық маршруттардың арақашықтығы;

Кеңістіктік желіде пользовательге әртүрлі тапсырмаларды орындауға мүмкіндік береді.

Мысалы: транспорттық байланыста әртүрлі жол кластары беріледі. Олар бір-бірімен 

перекрестоктар арқылы жалғасады, ал электорлық байланыс әртүрлі кабельдер типімен

сипатталады.

Байланыс дегеніміз 2 нүктенің басқа сызықтармен қоса байланысы. Бұл нүктелердің басы

және аяғы болады. Байланыс нүктесін - түйін (узел) деп атайды.

Келесі маңызды факторлардың бірі – ол элементтердің байланысуы. Барлық байланыс

типтерінде екі қосылу нүктелері болады: ол «из/в», «из/через».

«Из/в» типі су ағындарында кездеседі.

«Из/через» А және В аралық объектімен байланысады. Бұл байланысу типі электрлық

байланыстарда кездеседі.

Геоақпарат жүйесінде байланыс сараптамаларының функционалды модульдері қолданылады.

ArcView G/3 жүйесіне -Network Analust модулі, Geo Media Provessional - Geo Media Network.

Network Analust модулі ArcView G/3 те коммуникация сызығы.

Орындайтын тапсырмалары:

- жақын жерде зерттеу орнын іздеу;

- қысқа мерзімді маршрутты өңдеу;

- маршрутты даярлау;

- күтуші зонаны анықтау;

Байланыстармен дұрыс жұмыс жасау үшін, олар қосымша мәліметтерді қамту керек:

Жер бедерін цифрлік модельдеу геоақпарат жүйесінде негізгі модельдеу функциясы болып

табылады, оның құрамына 2 операция тобы енгізілген: біріншісі жер бедерінде есептерді шешуді

қамтамасыз етеді, ал екінші топ осы шығарылған есептерді пайдалану.

Жер бедерін цифрлік модельдеудің бірінші эксперименттері 20 ғасырдың 60 жылдардың

бірінші жартысында картографиялық автоматизациялау геоинформатиканың ең ерте даму сатысы

болып табылады. Сол кезден бастап әртүрлі есептерді шешу алгоритмдері және әдістер,

программалық модельдеу, сонымен қатар глобальді және халық мәселелері шешіле бастады.

Жер бедерін цифрлік модельдеудің АҚШ-тағы шығуы. Геологиялық түсірім АҚШ-та елдің

ұлттық топограф карта жасау қызметтері жұмыс істеді.

DЕМ де мәліметтер жинағын дайындауда 4 технология қолданылды. Біріншісі цифрлік

аэрофототүсірімдер, автоматизациялы өңдеу, цифрлік стереофотограмметриялық станцияларда

GRM2 қамтамасыз ету программасын пайдалану, ал екіншісі –цифрлік шығару., үшіншісі –

горизонтальдардың параллельдік цифрлеуі, төртіншісі цифрлік топографиялық караталардың

DLG форматында түзілуі.

АҚШ DЕМ ЖБЦМ негізгі сипаттамалары.

топографиялық масштабқа сәйкес келуі	жоспарлы жүйенің координаттары	блоктар	биіктің берілуі	кеңістіктік рұқсат	мәліметтер жинағы
7,5 - minute DEM 1:24 000 (1:25 000)		сфералық трапецияда топографиялық карта шекарасының номенклатура беті 7,5 х 7,5 мин.	NG VD 29 АҚШ тың континентальді бөлігі және Гавай аралд.,	30х30	Биікт., 30м интерв., оңт.профиль б/ша, бат. шығ, қарай 30м арақашықтық
30 - minute DEM 1: 100 000	геодезиялық координаттар NA D27 немесе NA D83 жүйесінде	орташа 15 мин сфералық трапеция 30х30 мин.	NG VD 29 АҚШ тың континентальді бөлігі және Гавай аралд	2х2с	Биікт., 2с интерв., оңт.профиль б/ша, бат. шығ, қарай 2м арақашықтық
1 degree	ендік және бойлық д.ж. барлық геодезиялық жүйелерде WGS72 немесе WGS84	топографиялық картаның сфералықтрапециясы 10 х10 номенклатуралық беті	NG VD 29 АҚШ тың континентальді бөлігі және Аляскааралд	Биіктіктік интервал 3с профиль б/ша оңт. ендік 500с.е. 6с ендік белдеуге 50-700с.е	Биікт., оңт.солт. профиль б/ша, бат. шығ, қарай арақашықтық
7.5 - minute Alasha DEM 1:24 000 (1:25 000)	геодезиялық координаттар NA D27 немесе NA D83 жүйесінде	Блоктар көлемі 7,5х10минут оңт.енд. 590 с.е. 7,5 х 11,25 мин.ендік белдеуі 59-62 с.е.	NG VD 29 АҚШ тың континентальді бөлігі және Гавай аралд	Биіктіктік интервалы 1с профиль б/ша, арақашықтығы 2с	Биікт., оңт.солт. профиль б/ша, бат. шығ, қарай арақашықтық
		7,5 х 15мин. ендік белдеуі, 62 -68с.е. 7,5 х 18мин. с.е.
15 - minute Alasha DEM 1:63 360	геодезиялық координаттар NA D27 немесе NA D83 жүйесінде	блоктар көлемі 15 х20мин. оңт.енд. 590с.е. 15х22,5 мин.		биік. интерв. 2с профилі б/ша, арақашықтығы 3с

15.4. Жер бедерінде цифрлік модельдеуді пайдалану.

Дайын цифрлік модель әртүрлі функциялды есептерді шығара алады:

- жер бедерін цифрлік модельдеу программаларының өнімдерінің функциалары топтары;

-морфометриялық көрсеткіштер есебі;

-беткейлер пішіндерінің көлденең бағалануы;

- тальви және суайрықтардың генерация және де басқа жер бедерінің сызықтарымен

байланысы;

- жер бедерінің профильдерінің көлденең қимасы;

- жер бедерінің блок диаграммалары;

-аэро және ғарыштық түсірімдер;

Адамның цифрлік мәліметтерді қабылдау, олардың компьютер орталығында пайдалану

мәліметтерді визуализациялауға әкеледі.

Геоақпараттық жүйеде картографиялық графиктердің негізгі функциясы – адам және машина

арасында интерфейс болу. Қазіргі кезде геоақпараттық жүйеде программалық функкционалдығын

өсіру. Картографиялық визуализация арнайы – картографияны автоматтандыру, картографиялық

жүйелердің автоматтануына әкеледі.

Картографиямен геоинформатиканың өзара байланысы жаңа карта типтерін шығаруға

геобейнелерге, электронды карталарды шығаруға әкелді.

Электронды карталар – бұл картографиялық бейнелеуледің компьютер экранында көрсету.

1. Геоақпарат жүйеде картографиялық мәліметтердің болуы немесе цифрлік каталар

мәліметтер негізінде компьютер дисплейінде бейнелеу;

2. Электронды түрде, цифрлік мәліметтер; СD ROM дискі;

Электронды атлас бірінші рет халықаралық картографиялық конференцияда Мексикада

1987ж Арканзас атласы болды. Арканзас атласының АҚШ кешенді атластарынан айырмашылығы

аз болды. Бұл атлас 16 тарауға біріккен 100 карта физико-географиялық, әлеуметтік

экономикалық, тарих және география тарауларына бөлінген.

Электронды атластар жыл сайын шығарулада, оның басты бір жақсы жері аз шығындалады.

Электронды атлас дайындауда 118мың $ кетті, «қағаз» атлас штатта 500 мың /нан 1млн $ кетті.

белгінің ішкі құрылысы.

Анимациялық
1. Пішін анимациясы. Мысалы: халық көп қоныстанған қала, туу. Олар шартты 

белгілер арқылы қолданылады;

көрсетіледі, дөңгелек көлемі халық санына пропорционал;

№ 1 Жалпы географиялық карталарды оқу .

және географиялық , топографиялық картаны оқи , түсінуі керек

карталар, дәптер, карандаш, циркуль, сызғыш, А-4 форматты қағаз және калькулятор

1.Карталарды жіктеу.

2. Берілген жалпы географиялық карта бойынша жергілікті жерді сипаттау.

3. Карталардың элементін сипаттау.

4. Карталарды оқу әдісі.

5. Бақылау сұрақтары.

№ 2 Топографиялық карталарды оқу .

және географиялық , топографиялық картаны оқи , түсінуі керек

карталар, дәптер, карандаш, циркуль, сызғыш, А-4 форматты қағаз және калькулятор

1. Топографиялық карталарды масштабтары бойынша жіктеу.

2. Берілген топографиялық карта бойынша жергілікті жерді бағдарлау.

3. Берілген топографиялық карталармен жұмыс.

4. Бақылау сұрақтары.

№ 3 Картадағы бұрмалану.

және географиялық , топографиялық картаны оқи , түсінуі керек

карталар, дәптер, карандаш, циркуль, сызғыш, А-4 форматты қағаз және калькулятор

1. Картадағы бұрмалану.

2. Проекциядағы бұрмалану түрлері.

3. Картадағы бұрмалану мөлшерін аңықтау..

4. Бақылау сұрақтары.
№ 4 Картографиялық проекция.


Мақсаты : студенттер географиялық және топографиялық картамен жұмыс істей білуді үйрену

және географиялық , топографиялық картаны оқи , түсінуі керек

карталар, дәптер, карандаш, циркуль, сызғыш, А-4 форматты қағаз және калькулятор

1. Картографиялық проекцияларды жіктеу.

2. Картографиялық проекция.

3. Тең бұрышты конустық проекцияны есептеу.

4. Бақылау сұрақтары.

№ 5 Картографиялық проекцияларды салу және есептеу.

және географиялық , топографиялық картаны оқи , түсінуі керек

карталар, дәптер, карандаш, циркуль, сызғыш, А-4 форматты қағаз және калькулятор

1. Цилиндрлік, конустық, азимутальдық, жартылай конустық, жалған цилиндрлік, жалған

конустық проекцияларды қағаз бетіне салу.

2. Тен бұрышты цилиндрлік проекцияны есептеу.

3. Бақылау сұрақтары.

№ 6 Картадағы ауданды өлшеу.

және географиялық , топографиялық картаны оқи , түсінуі керек

карталар, дәптер, карандаш, циркуль, сызғыш, А-4 форматты қағаз және калькулятор

1. 1:25000 масштабты У-34-37-В-в (Снов) топографиялық картасынан палетка көмегімен,

кестеде көрсетілген варианттардың бірін пайдалана отырып участок ауданын анықтау.

2. Голубая өзенінің және Андога өзенінің жағалауындағы орманымен екі орман өсінділер

массив (6611,6711 және 6610 квадраттарының біраз бөлігі ) ауданның өлшеу.

3. Бақылау сұрақтары.

және географиялық , топографиялық картаны оқи , түсінуі керек

дәптер, карандаш, циркуль, сызғыш, А-4 форматты қағаз және калькулятор

1. Картадағы нүктенің геграфиялық координаталарын анықтау

2. 1: 25 000 У-34-37-В-в топографиялық карта бойынша ұсынылған кестедегі варианттардың

бірі бойынша картадағы нүктенің географиялық координаталарын анықтау.

3. Бақылау сұрақтары.

№ 8 Сызықтарды бағдарлау

1. Ұсынылған кестедегі тапсырманың варианттарының біріндегі дирекциондық бұрыш пен

меридиандардың жақындасуы мәндері бойынша нағыз азимуты анықтау.

2. Кестеде көрсетілген варианттардың бірін тандай отырып нағыз азимут пен меридиандардың жақындасуы мәндері бойынша дирекциондық бұрышты анықтау.

3. Ұсынылған кестедегі варианттардың бірі бойынша румбы мәні бойынша азимутты анықтау.

4. Бақылау сұрақтары.

және географиялық , топографиялық картаны оқи , түсінуі керек

карталар, дәптер, карандаш, циркуль, сызғыш, А-4 форматты қағаз және калькулятор

1. Берілген координаталармен (оқытушы көрсетеді) 1:10 000 масштабтағы топографияялық

карта қағазының номенклатурасын табу керек.

2. Беріліген номенклатурамен (оқытушы көрсетеді) карта қағазының көршілес карталар

рамкаларының бойлықгар мен ендіктерін табу қажет.

3. Берілген номенклатурамен қағаздарының көршілес карталар номенклатурасын табу керек.

4. Бақылау сұрақтары.

№ 10 Картаны жасау жолдары .

және географиялық , топографиялық картаны оқи , түсінуі керек

карталар, дәптер, карандаш, циркуль, сызғыш, А-4 форматты қағаз және калькулятор

1. Жалпы ережелер

2. Картографиялық материалдарды дайындау .

3. Картаны жасау жолдары .

4. Картаны компьютерлік бағдарламаларда құру.

5. Бақылау сұрақтары.

№ 11 Картографиялық генерализация.

және географиялық , топографиялық картаны оқи, түсінуі керек

карталар, дәптер, карандаш, циркуль, сызғыш, А-4 форматты қағаз және калькулятор

1. Жалпы ережелер

2. Масштабтың өзгеруіндегі генерализация ерекшелігі.

3. Бақылау сұрақтары.

№ 12 Әртүрлі карталарды жасау.

және географиялық , топографиялық картаны оқи , түсінуі керек

карталар, дәптер, карандаш, циркуль, сызғыш, А-4 форматты қағаз және калькулятор

1. 1: 25 000, 1: 50 000, 1:100 000 масштабтағы карталарды жасау.

2. 1:1000 000 және 1:5000 000 масштабтағы карталарды жасау.

3. Тақырыптық карталарды жасау.

4. Электронды карталарды жасау.

5. Бақылау сұрақтары.