дәріс Күлсіздендіру және жұмсарту

Жартылай фабрикат күлдеуден кейін (жарғақ) жоғары сілтілікке ие болады. Оған кальций гидроксидінің жарғақпен химиялық байланысқан және капилярлы сіңген мөлшері мен натрий сульфиді себепші болады.

Келесі үрдістерді жақсы жүргізу үшін жарғақты күлден арылту керек, яғни артық сілтілікті бейтараптап, оның ісінгендігін жою қажет. Жарғақты жүннен арылту үшін былғары өндірісі практикасында көбінесе аммоний тұздарын қолданады, әдетте аммоний сульфатын, сонымен қатар басқа да реагенттерді қолдануға болады (органикалық және минералды қышқылдар, натрийдің гидросульфит және гидросульфаты т.б.).

Аммоний сульфатын күлден арылтуға қолдану, бұл қосылыстың гидролиз үрдісі кезінде бейтараптауға әсерін тигізетін, күкірт қышқылының түзілуіне негізделген.

Сонымен қатар, түзілетін аммоний гидроксиді жарғақтың ісінуін туғызбайды және жұмсақтығын сақтайды, кейіннен аммоний гидроксиді оңай ұшып кетеді. Бұл жүйе теңдікте болғандықтан күкірт қышқылы сілтілерді бейтараптауға қанша кетсе, сонша түзіледі, сөйтіп үрдіс автоматты түрде реттеледі.

Әдетте, аммоний сульфатын қиын еритін гипс түзілуін болдырмау үшін артық мөлшерде алады. Жұмсарту үрдісі тәртіп бойынша күлден арылтумен бірге жүргізіледі және онымен тығыз байланысқан.

Жұмсарту жүннен арылған жарғақты қысқа уақытта ферментті препараттармен өңдеу арқылы жүргізіледі. Осының нәтижесінде жарғақтың беткі қабаты және былғары жұмсақтыққа, созымдылыққа және тегістікке ие болады. Сонымен қатар, ақуыздың шірік қалдықтарын (гнейст) және колаген өнімдерінің ыдырау заттары келтіріледі. Ферментті препараттар ретінде ірі қара малдың асқазан асты бездерінен алынған протеолитикалық ферменттер (мысалы панкреатин) және микробтан шыққан препараттар қолданылады. Күлден арылтуды бақылаудың негізгісі - жарғақты тіліктерінің рН-ын тексеру. Күлден арылғаннан кейінгі жарғақ бейтарапқа жақын болуы керек. Практика жүзінде үрдістің соңын фенолфталейн көмегімен анықтайды (0,1% спирттегі ертіндісі). Әдетте кесінділерді жарғақтың сауыр жағынан алады. Ауыр шикізаттардан алынған жартылай фабрикат үшін тіліктің ортасы барлық қалдықтың 30% дейін сынақ кезінде фенолфталейнмен қызыл түске боялуы керек. Бұл кезде терінің қалың жағы толық күлден арылуы керек, яғни тіліктің барлық қалыңдығы түссіз болуы керек.

Майда шикізаттардан тұратын жартылай фабрикаттар үшін тілік толық түссіз, яғни толық күлден арылған болуы керек. Ферментті препараттардың шығыны олардың белсенділігіне байланысты, препараттың белсенділігі қаншалықты жоғары болса, оның шығыны соншалықты аз болады және керісінше. Сондықтан өндіріс әдістемелерінде ферментті препараттардың концентрациясы оның белсенділігіне байланысты берілген. Айта кететін жағдай, Жұмсартқыштың концентрациясы мен белсенділігінің арасында тікелей байланыс жоқ. Жұмсарту ұқыпты түрде бақылануы керек, әсіресе оның ұзақтығы және босансытқыш сұйықтықтың белсенділігіне айрықша көңіл аудару керек. Жұмсартқыш сұйықтықтың өте жоғары белсенділігі былғарының бос және ақаулы болуына әкеліп соғады.

Жұмсарту үрдісінде жартылай фабрикаттарды бақылау органолептикалық түрде жүргізіледі. Жұмсартудан кейін жарғақтың беткі қабаты біркелкі және тайғанақ болуы керек, ал бетті саусақпен басқанда із қалуы керек. Майда жартылай фабрикаттар үшін жұмсарту үрдісінің аяқталғандығын "желқабық" сынауы арқылы тексереді, яғни ауа өткізгіштігіне байланысты жарғақты қап ретінде бүктеп, содан соң ауа жібермей қысады. Дұрыс жұмсарған жарғақтың бетінен ауа көпіршіктері шығуы керек.

№ 11 дәріс

Пикельдеу - былғары жартылай фабрикаттарын илеуге даярлау үшін және өзеңнің талшықты құрылысын жұмсартып сонымен қатар, мех терілерінде илеуге даярлау үшін қолданылады. Бұл үрдісте тері өңдеу пикельде яғни, өзеңнен колаген талшықтарын кептіру мен борпылдақтар, ас тұзы мен қышқыл ертіндісінде жүреді.

Пикельдеуді жарғақты консервіленгенде де қолданады. Былғары өндірісінде пикельдеу үшін күкірт, кей кезде сірке қышқылын, ал мех өндірісінде күкірт және сірке, көбінесе құмырсқа қышқылын, қолданады. Қышқыл тек өзең бетінің борпылдақтануына әсерін тигізеді. Бейтарап түз ретінде әдетте, натрий хлоридін пайдаланады. Тұз теріні ісіндіреді де, кейін жарылуына әкеліп соғады. Ертінділер келесі концентрацияға сәйкес болғаны жөн: H₂ SO₄ - 9-12 г/л, ас тұзы - 50-60 г/л. Оптимальды температура 25-28^оС, жібіген және шелденген теріден ертінді 5-6 есе артық болады. Теріні пикельдегенде орташа 10-12 сағат ұстайды, егер оның температурасы мен концентрациясына параметр қойылса, тіпті бірнеше күн жатса да ештеңе етпейді.

Осыдан кейін тері жұмсақ және икемді болады да, одан өнім жасау оңайға соғады. Егер қайтадан жуып кептірсе, тері қатайып кетеді. Бұны болдырмас үшін, тағы бір операция илеу қажет. Илемес бұрын теріні ертінділерден жуып, сығып, мех жағын жоғары қаратып, оның үстіне тақтай жауып, жүкпен бастырады да, 2-3 тәулікке қояды. Сосын бейтараптау керек. Бейтараптау үшін 1-1,5 г/л сода және фотографиялық гипосульфит - 10 г/л концентрациялы зат пайдаланылады. Теріні осы ертіндіде 20-60 минут ұстайды.

Кейде кейбір шикізаттардың түрлерін пикельдеу кезінде (қоян, түлкі, шиебөрі т.б.) қышқыл мен алюминийдің ашудас қоспаларын қолданады. Былғары және мех сапасы пикельдеудің дұрыс жүргізілуіне байланысты. Мысалы жарғақты пикельдеу кезінде қышқылдар жеткіліксіз болса, онда жарғақтың беті хром илегіштерінің негізділігінің күрт көтеріліп кетуіне байланысты тартылып қалады. Керісінше пикельде қышқылдың артық мөлшерімен берілуі былғарының қатты болып кетуіне әкеліп соғуы мүмкін.

Қышқылдың мөлшерін анықтау. 5 см³ пикельді 20 см³ тазартылған сумен (мех жартылай фабрикатына арналған пикельді сумен сұйытпайды) араластырарда қызғылт индикатордың қатысуымен 0,1 н натрий гидроксиді ерітіндісімен титрлейді.

Органикалық қышқылдарды пайдалану кезінде титрлеуді фенолфталейннің қатысуымен әлсіз қызғылт түстің 20 мин. аралығында жойылмағанға дейін жүргізеді,

бұл жерде: а - титрлеуге кеткен 0,1 н натрий гидроксиді ерітіндісінің көлемі, см³; к - натрий гидроксідінің ерітіндісінің титріне түзетпе; 0,00365 - 0,0049 және 0,006 - 1 см³ 5,1 н натрий гидроксиді ерітіндісіне сәйкес, қышқылдың мөлшері.

Пикельдің құрамында күкірт қышқылы кірген жағдайда натрий хлоридінің мөлшері, г/л

бұл жерде а - титрлеуге кеткен 0.1 н күміс нитраты ерітіндісінің көлемі, см³; К - күміс нитраты ерітіндісі титріне түзетпе; 0,005845 - 1 см³ 0,1 н күміс нитраты ерітіндісіне сәйкес натрий хлоридінің мөлшері, г.

Пикельдің құрамына тұз қышқылы кірген жағдайдағы натрий хлоридінің мөлшері, г/л

бұл жерде: а - хлоридтердің барлық қосындыларын анықтау кезінде титрлеуге кеткен 0,1 н күміс нитраты ерітіндісінің көлемі, см³; в - тұз қышқылының мөлшерін анықтауға кеткен 0,1 н натрий гидроксиді ерітіндісінін көлемі, см³. Натрий хлоридінің мөлшерін пайданалынған пикелъдік сұйықтықтан анықтау ұқсас жағдайда өткізіледі, бірақ сыйымдылығы 250 мл өлшемі бар шыны ыдысқа 20 см³ сүзілген пикельді сұйықтықты алып, одан титрлеу үшін 10 см³ ерітіндіні алады.

(NH₄)₂SO₄+2NaOH=Na₂SO₄+2NH₃+2H₂O

Аммоний сульфатының мөлшері, г/л

бұл жерде: К және К, - сілті және қышқыл ерітіндісінің титріне түзетпе; а - кері титрлеуге кеткен 0,1 н күкірт және тұз қышқылдарының ерітіндісшің көлемі, см³; 6,6 - 1 дм³ 0,1 н натрий гидроксидінің ерітіндісіне сәйкес, аммоний сульфатының мөлшері, г.

Пикелдің және жартылай фабрикаттардың рН-ын анықтау үшін ерітінді индикаторын немесе қағазды индикаторды қолданады. Ерітінділердің рН-ын дәл анықтау үшін рН-метрлердің әртүрлі конструкцияларын (патониметрлер) қолданды.

Индикаторлардың көмегімен ерітіндінің рН-ын анықтауды былайша жүргізеді: шыны түтіктерге 10 см жуық саналатын сұйықтықты құяды да , олардың әрқайсысына 2-3 тамшыдан индикаторларды қосады. Тәжірибені, қашан сұйықтық бір индикатормен қышқылдың, соның жанында тұрған индикатормен сілтілік реакциясын бергенше жүргізеді. Мысалы, егер сұйықтық бромфенол көк бойынша сілті, ал метил қызыл бойынша қышқыл болса, онда оның рН-ы 4,1 мен 5,1 арасында болады, дәлірек айтқанда рН 4,5 шамасында болады. Ерітінділердің рН анықтау кезінде қағаз индикаторларды сыналатын сұйықтыққа малады, содан соң қайтадан алып қағаздың түсін белгілі рН-қа сәйкес келетін эталонның түсімен салыстырады.

Жартылай фабрикаттың рН-ын анықтауды былайша жүгізіледі. Жартылай фабрикаттың, әдетте барынша қалың және тығыз бөлігін кеседі де кесіндіге бірнеше тамшы болжам сәйкес келетін индикаторды тамызады. Индикатордың бергі түсі арқылы, кесіндінің рН-ын анықтайды. Мысалы бром крезолды жасыл индикатордың мүйізді ірі қаранын терісінің кесіндісіне пайдаланған кезде, кесінді сарғыш-жасыл түске боялуы керек. Ал кесіндінің ішкі бөлігі көк түске боялса, онда ол оның жеткіліксіз пикельденгендігін білдіреді. Жұмысқа арналған сұйықтардың рН-ын әмбебап индикатордың көмегімен анықтауға болады. Ол мынадай заттардан дайындалады:

Түбі жалпақ фарфорлы ыдысқа 0,5-1 см³-ге жуық сыналатын сұйықтықты енгізеді де, 1-2 тамшы әмбебап индикатормен мұқият араластырады, содан кейін бояудың өзгергенін оңай байқау үшін, ыдысты жайлап қисайтады. Ыдыстың түбінде қалған сұйықтың бояуының түсі арқылы рН-ын анықтайды.

Әмбебап индикатор рН-2 болған кезде қызыл, ал 4 болса сарғыш, 6-да сары, ал 8 болса жасыл, 10-да көк түсті береді. Аралық түстер рН-тың аралық мәніне сәйкес келеді. Жартылай фабрикаттың рН-ын дәл анықтау үшін рН-метрде оның хлор калийлік сығындысын (вытяжкасын) өлшейді. Бұл үшін 5 г жуық майдалана кесілген жартылай фабрикатты үйкелген тығыны бар шыны ыдысқа салады да, 100 см³ 0,1 н. калий хлориді ерітіндісіменен өңдейді. Әлгіні қайта-қайта шайқап 4 сағаттан кейін анықтауды жүргізеді.

12 дәріс

Майлау үрдісі

Теріні қандай әдіспен өндесе де, оны жұмсақ және иілгіш болуы үшін майлайды. Майлаудан кейін терінің тін талшықтарының желімденуі тоқтап, созу оңай жүреді. Сонымен қатар, терінің ылғал ұстамдылығы артады. Майлауға арнайы дымқылдағыш ертінділер дайындалады, мысалы:

1. 1:1 қатынаста, жақсы араласқан глицерин мен жұмыртқа уызы.

2. Кез-келген малдың 0,5 кг майы мен 50г сабынды 0,5 л суға ерітіп, араластырады да, оған 5-10 мл нашатыр спитртін қосады.

3. Алдыңғы үлгі бойынша дайындалады, бірақ майдың орнына мынадай құрам кіреді: 25г машина майы, 30г глицерин, 250г жұмыртқа уызы, 30г нашатыр спирті. Барлығын мұқият араластырады.

Былғары және мех жартылай фабрикаттарын майлау. Майлаудың нәтижесінде, былғары және мех, өзеңнің құрылыс элементтерінің ішкі қабатында майдын жұқа пленкасы түрінде бөлінуінін арқасында, белгілі жұмсақтыққа ие болады. Майлы қабаттар, құрылыс элементтерінің, бір-бірімен үйкеліс кезінде біршама тайғанауына жағдай жасап, желімдену мүмкіндігіне кедергі жасайды, бұл былғары және мехтің эксплуатациялық қасиетін арттырады.

Эмульсиямен майлау кезінде, эмульсияның тұрақтылығының үлкен мәні бар. Майлағыш эмульсия, мехтің былғары тінінің және былғары жартылай фабрикатының ішкі қабатына енгенге дейін бұзылмау керек. Сол кезде эмульсия тұрақтылығы өте жоғары болмау керек, өйткені эмульсия былғары тініне енгеннен кейін бұзылмауы немесе толық бұзылмауы мүмкін. Бірінші жағдайда жартылай фабрикаттар және мех терілерінің түкті жабыны өте майлы болады, ал екінші жағдайда өзеңнің майды сіңіруі толық болмайды, ол былғары және мех сапасына әсерін тигізеді.

Әдетте майлағыш заттардың тұрақтылығын аммиакты сумен ретке келтіреді. Эмульсия рН-ның оптималды мәні 8,2-8,5, рН-ты патонциометрде шыны электродтың көмегімен анықтайды. Сонымен қатар майлы эмульсиянын рН-ын нндикатордың көмегімен анықтауға болады. 5 г майлы эмульсияның қабатқа бөлінуін анықтау үшін, оны үйкелген тығыны бар цилиндрге құяды да, көлемді (100 см³) 20^оС температурада тазартылған сумен белгіге дейін жеткізеді.

Цилиндрдің ішіндегілерін 1 мин аралығында мұқият шайқайды да, 2 сағатқа қалдырып қояды. Содан кейін майлы эмульсияның тұрақтылығын келесі белгілерімен анықтайды:

- тұрақты эмульсияның беткі қабатында онша үлкен де емес (10 см³ -ге дейін) сүзбе тәріздес қабат бөлініп шығады, ал қалғаны ақ сүттес немесе ақшылдау түсті;

- тұрақты емес эмульсияның бетіне бірінші майлы қабат, ал оның астында сүзбе тәріздес қабат бөтенді қалғаны ақ сүт түстес.

Эмульсияны мақта, шеткалармен жоғады. Терінің шел жағын шел жағына қосақтап 4-8 сағаттай сіңіртеді. Содан соң теріні бөлме температурасында құрғатады.

Майлауды дұрыс жүргізген кезде жартылай фабрикаттың және мех терілерінің түкті жабынның беткі қабаттары майлы болмауы керек. Аяқ киімнің жоғарғы бөлігіне арналған жартылай фабрикаттың тері асты (шел) шағын саусақпен басқан кезде оның беткі қабатында пайда болған су тамшылары жоқ болып, сіңіп кетуі керек. Егер майлаудын соңында жартылай фабрикаттың майлығы білінсе, онда оны барабанға түсірместен, сүрленген жартылай фабрикат салмағымен 0,1 пайыз сулы аммиак ерітіндісін енгізеді де үрдісті тағы 10-15 мин жүргізеді.

Аяқ киімнің төменгі бөлігіне арналған жартылай фабрикатты майлау кезінде, міндетті түрде барабанға үрленетін ауаның температурасын (60-65°С) бақылау керек. Майлағыш қоспанын ыстық ауамен бір мезгілде берілуі, оның жартылай фабрикатқа біркелкі кіруін қамтамасыз етеді. Ерітілген майлармен майлауды дұрыс жургізу үшін былғарының ылғалдылығының үлкен мәні бар. Майды бір қалыпты және тез сіңіру үшін жартылай фабрикаттың барлық бөлігіндегі ылғалдылық 40-50% аспауы керек.

Жүн түгінің майлылығын анықтау. Фарфорлы шыны аяққа суы сығып алынған 2 г тері түгіне 2 г сірке ангидриді мен 1г концентрациялы күкірт қышқылынан дайындалған қоспаны құяды. Бұл кезде жақсы майдан арылған түк боялмайды (түктегі майдың мөлшері 2 % кем). Егер түктегі майдың мөлшері 2 % -дан көп болса, онда түк жасыл түске боялады.

Майын кетіру. Жартылай фабрикаттың және мех пен былғары шикізаттарының майын кетіру негізінде эмульсиялық әдіспен, әртүрлі беткі активті заттарды (БАЗ) қолдану арқылы өткізіледі (сопал, сульфонол, «новость» ұнтағы т.б.). Әдетте мех шикізатының майын кетіретін сұйықтықтың құрамына натрий корбанаты кіреді. Сондықтан мехтық қой терілерін өндеген кезде сілтінің әсеріне жүн түтігінің тұрақтылығын күшейту үшін, майын кетіретін сұйықтыққа формалин қосады. Шошқа терісінің қылшығының майын кетіруде де натрий корбанатын қолданады. Мех шикізаттарының майын кетіру үшін органикалық еріткіштерімен бірге БАЗ-дың эмульсиясын да пайдаланады. Сөйтіп май кетіретін сұйықтықта әдетте, натрий карбонатының құрамына (БАЗ-ды енгізгенге дейін), жалпы сілтілікті (БАЗ-ды енгізгеннен кейін), формалин мөлшерін және көбіктенуін анықтайды. Әдетте БАЗ-дың тиісті концентрациясын есептеуге болады. Үрдіс соңында жүн түгінің майының кету дәрежесін анықтайды.
13 дәріс

Майсыздандыру.

Былғары өндірісінде табиғи майы мейлінше көп, шошка терілерінің жартылай фабрикаты майсыздандырылады. Өзең бойына әркелкі орналасқан табиғи май бояғанда кедергі келтіреді, былғарының жоғарғы бетінің адгезиялық қасиеттерін кемітеді. Мысалы, шошқа терісінде 6-19% май бар.

Мех өндірісінде майсыздандыру ерекше маңызға ие. Мех шикізатының жүні мен терісінде май тектес заттар өте көп, олар жүнді майландырып жібереді, әрі түсін өзгертеді, мех тканін қышқылдандырады және беріктігін азайтады.

Майсыздандыру түкті жабынға жалтыраған өң береді және арасын ашады, оның бояуын біркелкілендіреді, әрі жандандырады. Жүнде 1,5-2% май қалуы керек, егер азайып кететін болса терінің физикалық-механикалық қасиеті нашарлайды, сынғыш келеді.

1) Еріткіштермен майсыздандыру. Еріткіштер экстракциялау арқылы майсыздандыруға болады. Еріткіштер ретінде перхлорэтилен уайт-спирит, фреон-113, тетрахлорэтилен қолданылады. Үрдіс герметикалық аппаратта өтуі керек, сондықтан бұл әдіс көп қолданылмай келеді. Пайдалы жағы жүн түспейді, ұзақ емес, су өте аз жұмсалады.

2) Эмульсиялы майсыздандыру. Мех және былғары өндірісінде қолданылатын негізгі әдіс болып табылады. Сульфонол НМ-3, "Новость" пастасын т. б. майды кетіретін заттар салып, 40-45 минут көлемінде, 40°С температурада, натрий карбоңаты және формальдегидтін қатысуымен жартылай фабрикатты жуады.

Хромды былғары шығарғанда майсыздандыру үшін керосин эмульсиясы, эмульгаторлар және жуғыш затгар пайдаланылады.

Практикалық қолданылуы. Мех жасауға арналған қой терілерін майсыздандыру бірнеше кезеңнен тұрады. Бірінші майсыздандыру "Новость" ұнтағымен (концентрациясы 3-5г/л), натрий карбонаты Na₂CO₃ және формальдегидтің қатысуымен 40°С температурада, СК - 10, ұзақтығы 45 минут ішінде жүреді. Механикалық операциялардан кейін сол құраммен 1 сағат, бірақ СК-7, 42°С температурада екінші майсыздандыру атқарылады. "Новость" ұнтағы жүнді өте жақсы тазартады.

Былғары өндірісінде шошқа терісі 2 рет майсыздандырылады. 1-ші қылтық майсызданады, сонан кейін ол алынып тасталынады. Үрдіс натрий карбонатының қолданылуымен (концентрациясы 15-18 г/л), бейтарап жуғыш заттың қатысуымен 36-38°С температурада атқарылады. Сүргіленген жартылай фабрикат жуғыш заттар (беттік активті заттар - БАЗ) және керосин эмульсиясы қолданылып екінші рет майсыздандырылады, параметрлері: керосин 3-5%, жуғыш заттар (БАЗ) - 1,5-2%, температура 35-40°С.

Жартылай фабрикаттың және мех пен былғары шикізаттарының майын кетіру негізінде эмульсиялық әдіспен, әртүрлі беткі активті заттарды (БАЗ) қолдану арқылы өткізіледі (сопал, сульфонол, «новость» ұнтағы т.б.). Әдетте мех шикізатының майын кетіретін сұйықтықтың құрамына натрий корбанаты кіреді. Сондықтан мехтік қой терілерін өндер кезде сілтінің әсеріне жүн түтігінің тұрақтылығын күшейту үшін, май кетіретін сұйықтыққа формалин қосады. Шошқа терісінің қылтығының майын кетіруде де натрий корбанатын қолданылады. Мех шикізаттарының майын кетіру үшін органикалық еріткіштерімен бірге БАЗ -дың эмульсиясын да пайдаланады. Сөйтіп май кетіретін сұйықтықта әдетте, натрий карбонатының құрамына (БАЗ - ды енгізгенге дейін), жалпы сілтілікті (ВАЗ -ды енгізгеннен кейін), формалин мөлшерін және көбіктенуін анықтайды. Әдетте БАЗ -дың тиісті концентрациясын есептеуге болады. Үрдіс соңында жүн түгінің майының кету дәрежесін анықтайды.

Натрий карбонатының мөлшерін анықтау. Конус формалы шыны ыдысқа 25 см³ сыналатын ерітінді енгізіп, 0,1 н тұз қышқылының ерітіндісімен, қызғылт сары метилдің қатсуымен титрлейміз. Натрий карбонатының мөлшері, г/л, мьгаа формуламен анықталады:

мұнда, а - 0,1 н тұз қышқылы ерітіндісінің титрлегенде кеткен көлемі, см³, К - тұз қышқыл ерітіндісінің титрдегі түзеуі, 5,3 - 1 дм³ 0,1 н тұз қышқылының ерітіндісіне тең натрий карбонатының саны, г,

Содан соң 12 см³ 0,1 н тұз қышқылының ерітіндісін қосады да, артық иодты 0,1 н натрий гипосульфиттің ертіндісіменен крахмалдың қатысуымен титрлейді.

Формальдегидтің құрамы, г/л

бұл жерде: а - 0,1 н иод ерітіндісінің көлемі, см³, К - иод ертіндісінің титрдегі түзетуі, в - гипосульфит ерітіндісінің титрлегенге кеткен көлемі, см³, К₂ - гипосулъфит натрий ерітіндісінің титрдегі түзетуі, 1,5 - 1 дм³ 0,1 н натрий гипосульфиті ерітіндісіне тең формальдегидтің саны, г.

Илеу былғары және мехті өндеудегі ең негізгі үрдістердің бірі болып табылады және минералды немесе органикалық илегіш заттардың, өзеңнің немесе түк талшықтың құрылымына кіріп, олардың ақуыздық функционалды тобымен әрекеттесіп, берік қосымша көлденең байланыстар түзуден тұрады. Илеу кезінде тері тінінің гидротермиялық, механикалық және химиялық беріктігі жоғарлайды. Тері өндірістерінде илеу айтарлықтай маңызды болып саналады.

Илеудің көптеген түрлері бар. Негізгі үш түрі: хромдық, танидтық және ашытқымен илеу. Ең көп қолданатын және жақсы нәтиже беретіні - хромдық илеу. Үй жағдайында хром жетіспейді. Бірақ квасцпен, танидпен илеу теріні жұмсартып, қылшыққа әл береді, сыртқы көрінісі әдемі көрінеді.

Илеудің нәтижесінде өзеңнің химиялық және физика-механикалық қасиеттері айрықша өзгереді:

- жарғақпен салыстырғанда кептіру кезінде өзеңнің көлемі, ауданы, және қалыңдығы бойынша келуі азаяды;

- жоғарғы температураның әсеріне тұрақтылығы артады;

- суда ісіну дәрежесі төмендейді;

- ферменттердің әсеріне шыдамдылығы ұлғаяды;

- ылғалданғанда созылу беріктігі артады және т.б.

Бірақ, илеудің тиімділігі жоғарыда көрсетілген өзең қасиеттерінің әртүрлі өзгеруімен емес, олардың қосындысымен сипатталады. Сонымен қатар, илеудің тиімділігіне ең негізгі дәлел ретінде ылғал күйіндегі колагеннің қыздыруға беріктілігінің жоғарылауы мен пісу температурасының өсуі бола алады.

Былғары өндірісінде илеу үшін кеңінен қолданылатын илегіштер - хромның, цирконийдің титанның негізгі тұздары, таннидтер және синтетикалық илегіштер болып табылады, ал мех өңдірісінде хромның негізгі тұздары, формальдегид, алюминий тұздары.

Илеу - өте күрделі химиялық үрдіс. Оны уақтылы бақылау жоғары сапалы былғары және мех алуға себебін тигізеді. Илеуді қате жүргізу мынадай ақауларға алып келуі мүмкін: былғарының бетінің тырысуы, сынуы және қатты болуы, ал сонымен қатар мех былғары тінінің майысқақтық қасиетінің күрт төмендеуі.

Хром илегішіне даярлау күшті газ бөліну, ерітіндінің қатты қайнап тасуы және көпіршіктенуімен бірге жүреді. Сондықтан илегіш даярлайтын ыдыстың (реактордың) көлемі, ерітіндінің көлемінен 2-3 есе үлкен болуы керек. Сонымен қатар ауа соратын желдеткіш керек. Дихроматты салмағынан 200-250% мөлшерде көп алынған суда ерітеді. Содан соң реакторға жайлап күкірт қышқылының есептелген мөлшерін құяды. Араластыра отырып, тотықсыздандырғыш ерітіндісін бірте-бірте жайлап құяды. Ерітіндіні үнемі қатты қайнаған күйінде ұстап тұру керек, әйтпесе тотықсыздану реакциясы тоқтап қалуы мүмкін. Егер реактордағы сұйықтық деңгейі жоғары қарай қатты көтеріліп кетсе, онда тотықсыздандырғышты қосуды уақытша тоқтатып, оған аз мөлшерде суық су құю кажет.

Дихроматты тотықсыздандыру кезінде ерітінді бірте-бірте қызғылт-сары түстен лайлы-сары түске ауысады, ал тотықсыздандыру үрдісінің соңында ерітінді хромның негізгі сульфатты комплексі қосылыстарындағыдай жасыл түске ие болады.

Тотықсыздандыру реакциясының аяқталғанын анықтау үшін былай істейді: 20 см³ 20% күкірт қышқылының ерітіндісін сыйымдылығы 150-200 мл шыны ыдысқа өлшеуіш цилиидрмен құяды. Содан кейін осы ыдысқа 50 см³ крахмал ерітіндісін қосады. Крахмалды қосқан кезде ерітінді көгеріп кетпеуі керек. Егерде ерітінді көгерсе, оған 0,01н. натрий тиосульфаты Na₂S₂O₃ ерітіндісін бояуы жойылтанға дейін қосады. Содан кейін шыны таяқшамен 2-3 тамшы сыналатын хром илегішін жоғарыда даярланған дихромат бар болса, ерітінді көк түске боялады. Кейде алынған хром илегішінің негізділігі өндірістік талапқа сәйкес келмейді, сондықтан оны өзгертуге тура келеді. Хромды илегіштің негізділігін төмендету күкірт қышқылымен, ал жоғарылату - натрий карбонатымен жүргізіледі.

Илеу барабанынан, ұлу тәріздес ерітінді алатын аспап арқылы илегіш ерітіндінің бір бөлігі рециркуляциялық құбыр жіберіледі. Айналым барабанның әрбір айналғанда ерітіндінің жаңа бөлігі сорылып келіп тұрады. Мәлімет беретін детектерлеу блогы, рецикуляциялық құбыр жүйесіндегі доға тәріздес бөлігінде бекітілген, сондықтан оның өлшенетін камерасында әркашан талданатын сұйық болады. Детектерлеу блогы талданатын сұйықтың сәулеленуін қамтамасыз ететін, сәулеленудің шашырағандығын тіркеу және оны электрлі сигналға өзгертетін құрылғы болып саналады. Өлшейтін камераның бүйір қабырғаларына бекітілген плутоний - 238 ИРИПЛ-3 түріндегі радиоактивті көздің гамма сәулеленуі қалыңдығы 0,1мм лавсан пленкасымен бөлінген ерітіндінің жазық беткі қабатына бағытталады. Бұл сәулелену талданатын сұйықтығы хромға тән рентген сәулесін қоздырады және біршаманы шашыратады. Екінші сәулелену йодты натрийдің сцинтилляционды кристалына тиеді де, рентгенді квант қуатына, интенсивтілігі пропорционалды жарықтың жарқылдауына мәжбүр етеді. Жарықтың импульстерін электрлі қозғалысқа өзгертуді ФЭУ-85 фотоэлектронды көбейткішімен іске асырады. Квант қуатына пропорционалды электрлі қозғалыстар теңселісі ФЭУ-мен бірге адыңғы күшейткішке түседі, содан соң кабелі бойынша электронды өлшегіш блокқа жеткізіледі, ал ол блок технологиялық жабдықтармен бөлек жерде тұрады.

Электронды өлшегіш блокта электрлі-импульстер сызықты импульс күшейткішімен % күшейтеді және дифференциалды дискриминаторға түседі.

Дискриминатордың біреуі тек сцинттилляцияған импульсты өткізеді, ал екіншісі тек бірінші сәулеленудің шашыраған квантын ғана қабылдайды. Дискрининаторлардың шығатын жерлерді осы сәулеленуге сәйкес келетін санағыш аспаптарымен қосылған.

Санағыштан алынған сәуленің сандары талданатын сынақтағы хром (III) кояцентрациясына пропорционалды. Бұл сан тіркегішке тіркелеп сақталынады және индикация схемасына шығарылады, ал содан соң ұқсас сандар түрінде ЭВМ АСУ ТП-ға, өзі жазатын аспапқа, және цифрлі көрсеткішке беріледі.

"Хром-КРД" аспабы хром илегішінің жұмыс ерітіндісіндегі хромның (ІП) концентрациясын үздіксіз автоматты түрде бақылау жасайды.

Лайлану соңы құрамында 1 г/л хром тотығына бар негізгі хром тұздары ертіндісіне лай пайда болу үшін қандай мөлшерде 0,1 н. сілті ерітіндісін қосу керектігін көрсетеді. Лайлану санын арнайы аспап - тиндалемердің көмегімен анықтайды.

Негізінен титан кешендері колагеннің негіздік азотқұрамдас топтарымен әрекеттеседі, сонымен бірге қарбоксил, гидроксил және пептид топтарымен байланысуы мүмкін, сондықтан ХТИ-ін қолданудың былғары өңдірісінде болашағы мол.

ХТИ-дің илегіштік қасиеті, оның құрамындағы титан мен хромның қатынасына, негіздікке, көнді дайындау тәсіліне, ерітіндіңің рН көрсөткішіне және басқа фақторларға байланысты. ХТИ-ің ерітіндісін алу үшін өп жағдайға қалийдің, дихроматы мен СТА алады. Илегіш ерітінді былай дайындалады: хромпикті ерітіп оған күкірт қышқылының есептеулі мөлшерін құяды (титан тұзының қышқылдығын ескергенде) оған аммонийдің сульфаттитанилатын, онан кейін тотықсыздандырғышты аздап, бөліп-бөліп ерітінді ашық жасыл тұске енгенше қосады. Осындай әдіспен ХТИ-ің Сг₂Оз/ТіО₂ = (9,6 + 1) - (2 :1) қатынасындай ерітіндісі алынған. Салмақтық қатынасы Сг₂Оз/ТіОг = 5:2 тең болатын ХТИ ерітіндісі тұрақты болады.

Хромтитанмен иленген былғарының қасиеті таза хроммен иленген былғарының сапасынан кем болмайды. Соған қарамастан ХЦИ-мен салыстырғанда ХТИ-ң илегіштік қасиеті бәсөңдеу, сондықтан да ХТИ аяқ киімнің жоғарғы бөлігіне былғары шығаруда онша көп қолданылмайды.

Бірақ, титан қосылыстарының арзандау бағасы және олардың толықтырғыштық қабілеті ХТИ әдісін жетілдіріп, илегіштік әсерін жоғарылатып онымен илеу әдістемелерін нығайтудьщ маңызы зор.

Хромциркониймен илеу (ХЦИ) Қазіргі уақытта комплекстік илегіштер өндірісте үлкен қолданыс табуда. Оның себебі, біріншіден ХЦИ комплекстерінің беріктігі мен тұрақтылығы, екіншіден, хром мен цирконий кешендерінің колагенмен байланысының әртұрлі болып, илеу кезіндегі ХЦ комплекстерінің көп функциональды болуында, үшіншіден ХЦИ-де жоғары илегіштік қасиеттеті хром қосылысының жақсы толықтырғыштық қабілеті бар цирконий қосылысымен үйлесуінен. Олардың құрамына бірнеше минералды илегіштер кіреді, мысалы хромцирконийлік илегіш.

Ауыр салмақты мүйізді ірі малдың терілерін илеуде ХЦИ қолданғанда Сг₂О₃:2гО₂ = (1 : 0,3) - (1 : 0,5) қатынасы ең тиімді деп есептеледі. Бұл кезде жартылай фабриқаттың жиырылу температурасы артып, барлық топографиялық бөліктерінде терінің тығыздығы бірдей болады, ХЦИ былғарыға жоғары тығыздық беріп толықтыратын болғандықтан илеудің алдында, қатты болып қалмау үшін алдын ала майлау жүргізіледі. Қатионды сипаттағы майлағыш қосылыстарды колданғанда, былғары беті тартылмай, жұмсақтау, сүргілеуге икемді болады, бұл кезде шикізаттың шығыны кеміп, ерітіндідегі илегіш жақсы сініріледі және майлағыш заттар, бір екі таралуының нәтижесінде, май мөлшерін 20-30% ке азайтуға болады.

Кейде илеудің алдында көнді уротропин, мочевина, алқамон, қатиоиды сипаттағы ұстатқыш У-2, дициандиамид шайырларымен өңдейді.

Хромалюминийлеп илеу (ХАИ). Аяқ киімнің жоғары бөлігіне арналған былғары жасауда ең алғашқы қолданылғандардың бірі хромалюминийлеп илеу әдісі. И.П. Страхов және оның шәкірттері мен әріптестерінің зерттеулері керсеткеніндей, ХАИ илеу барысында илеу эффектісін төмендетпей-ақ, хром мөлшерін 50% дейін алюминий тұздарымен алмастыруды мүмкін етті.

Шет елде (Чехия) хромалюминийдің ұнтақ тұрдегі илегіші "Хромзаз А" деп аталады, ондағы АlОз : Сг₂О₃ = 2:1 қатынасына тең бұл илегіш ақ және ақшыл тұсті былғары шығаруда қолданылады. "Хромзаз А" илегішін қолдану өндіріс циклінің ұзақтығын 3-4 сағатқа қысқартуға, суды және шайынды судың құрамындағы хромды үнемдеп, мақпал былғарынын түгін жақсартып, оның біркелкі боялуын мүмкін өтеді. Хромалюминийлеп илеу диффузияны жылдамдатып, ерітіндідегі хром жақсы сіңіп қабаттарға біркелкі таралады, нәтижесінде сырткы ені жақсы, жұмсақ былғары алынады және айын былғарынын ауданы ұлғаяды.

Алюминий илегіштің колагенге жоғары реақция қабілеттігі азеннін термиялық тұрақтылығы мен бор пылдақтығын арттырып хром илегішімен салыстырғанда қаттылығын азайтады.

Алюмоцирконийлеп илеу (АЦИ). КМИ-дің ішінде алюмоцирконий илегіштері (АЦИ) оңды технологиялық қасиеттерімен белгілі. Олар, өндіріс жағдайында илегіш ерітіндісін дайындаудың оңайлығы, оны дайындауға қажетті алюминий тұзының молдығы, ерітіндідегі жоғары тұрақтылығы жартылай фабриқатқа ақ тұс беруі, жақсы илегіштік және толықтырғыштық қасиетінің болуы. Осы қасиеттері АЦИ-ін болашақта алдыңғы қатарлы илегіштердің санына қосады.

Әсіресе АЦИ-ін қой терілерін илеуге қолдануда оның борпылдақ құрылымын нығайтып, толықтырып, физиқалық-механиқалық қасиеттері, көлденең және тік бағыттағы шамалары біркелкіленеді және өңделген жартылай фабрикат ақ тұске ие болады. Илеу үрдісін ерітіндінің біршама жоғарғы рН көрсөткішінде жүргізуге болады, өзеңнің жиырылу температурасы да жоғары болып илегіш заттар оған біркелкі тарайды. Бейтараптау уротропин мен натрийдың гидросульфитінің қоспасымен жүргізіледі. Илеудің алдында аммоний сульфаты мен ас тұзының қоспасы мен тұзбен өңдеу жүргізіледі.

Илегіш ерітінді былайша дайындалады: алюминий сульфатының ерітіндісінде есептеулі мөлшердегі натрийдың сульфатцирконатын 20-35°С температурада араластыра отырып ерітеді. Онан соң жайлап 10% натрийдың гидроқарбонатты ерітіндісі рН 3,7-3,8 жеткенше қосады, ерітіндіні араластырылып отырады. Осындай әдіспен өңделген былғарының физиқалық-механиқалық және суға төзімділік қасиеттері жоғары, жылуға шыдамды болып, дайын былғарының ауданы кемімей шығады.

АЦИ басқа да илегіштермен ыңғайлы үйлесе алады, мысалы хром тұздарының анионды комплекстерімен, нафталинсульфоқышкылмен және формальдегидпен, жарыққа төзімді ақ тұсті синтетиқалық илегіш "Танниған супер ДЛЕ" және басқаларымен. Мысалы Германияда көнді АЦИ-мен және альдегидтермен алмастыра отырып илеудің бір тұрі ұсынылған, бұл әдіспен иленген былғарының бөткі жағы әсем, ақ тұске ие болған.

АЦИ-ін қолданудың тиімді бағыттарының бірі, оны илеуді жетілдіру мен толықтыруда қолдану. Ерітіндігінің жоғары рН көрсөткіші (3,7—3,8), жақсы толықтырғыштық қасиеті оны хроммен иленген ауыр салмақты мүйізді ірі малдың терілерін (жартылай фабриқат) толықтыру үшін колдануға мүмкіндік жасайды.

Ауыр салмақты мүйізді ірі малдың терілерін илеуде ХЦИ қолданғанда Сг₂О₃: 2гО₂ = (1 : 0,3) - (1 : 0,5) қатынасы ең оптимальды деп есептеледі. Бұл кезде жартылай фабрикаттың жиырылу температурасы артып, барлық топографиялық бөліктерінде терінің тығыздығы бірдей болады. ХЦИ былғарыға жоғары тығыздық беріп толықтыратын болғандықтан илеудің алдында, қатты болып қалмау үшін алдын ала майлау жүргізіледі. Қатионды сипаттағы майлағыш қосылыстарды колданғанда, былғары беті тартылмай, жұмсақтау, сүргілеуге икемді болады, бұл кезде шикізаттың шығыны кеміп, ерітіндідегі илегіш жақсы сініріледі және майлағыш заттар, бір екі таралуының нәтижесінде, май мөлшерін 20-30% ке азайтуға болады.

Кейде илеудің алдында көнді уротропин, мочевина, алқамон, қатиоиды сипаттағы ұстатқыш У-2, дициандиамид шайырларымен өңдейді.

Алюмотитанмен илеу (АТИ). КМИ-дің басқа тұрлеріне қарағанда алюмотитан илегішінің (АТИ) әсері, оның алғашқы компоненттерінің илегіштік әсерінің әлсіздігіне байланысты бәсеңдеу.

Алюминий мен титанның илегіш тұздарымен өңделген былғарының жиырылу температурасы 70°-75°С екендігі белгілі. Бірақ алюминий мен титанның ерітіндіде комплекс түзуі алюмотитан илегішінің илегіштік әсерін жоғарылатады, сонын нәтижесінде илеуден кейін былғарының жиырылу температурасы 80-85°С болады. Тәжірибелердің нәтижесі қой терілерін АТИ ерітіндісімен өңдегенде галантереялық бұйым жасауға жарамды, ақ түсті, жұмсақ былғары алынатынын көрсетті.

Көнді илеуге дайындау тұзбен өңдеу арқылы атқарылады және илеу кезінде терінің ісінуін бәсөндету үшін ас тұзы беріледі.

Бірақ, АТИ илегіштік әсерінің төмеңдігі, оларды аяқ киімнің ұстіңгі бөлігіне былғары жасауда жеке илегіш ретінде қолдануды шектейді. Соған қарамастан АТИ-ің арзандау бағасы, толықтырғыштық қабілеті және былғарыға ақ тұс беруі, оларды былғары өндірісінде аралас илеудің бір компоненті ретінде қолдануға жол ашады.

Титанцирконийлеп иленген былғарының, хроммен иленген былғарымен салыстырғанда беріктік қасиеті жоғары, созылғыштығы аздау және бөткі қабаты жарылуға төзімді болып келеді.

Илеу таза суда СК-1, 25°С температурада атқарылады. Кен салмағына есептегендегі илегіштің шығыны 2%, оксидтердің массалық қатынасы ТЮ? : 2гО_г = 2:1 болуы керек. Бұл әдістің ерекшелігі пикельдеу үрдісі тұзбен өңдеумен атқарылады, бұл кезде майсыздандыру бірге жүргізіліп аммоний сульфаты мен ас тұзының мөлшері 5%, беттік ақтив заттар БАЗ (ОП-7)— 3% болады. Тұзбен өңдеудің ұзақтығы 2—2,5 сағат, көн қиындысының рН көрсеткіші 6,5.

Алюмоцирконийтитанмен илеу (АЦТИ). Алюминий сульфатының титан және цирконийдің илегіштік тұздарымен берік комплекске түзсуі АЦТИ-ін алуға негіз жасады, ондағы металдардың қатынасы АI/ 2г/ Ті = 3 : 0,5 : 0,5. Цирконий қосылысының белгілі мөлшерін титанның илегішімен алмастыру, олардың илегіштік әсерін төмендетпей, оиың өзіндік құнының бағасын азайтуға мүмкіндік жасайды.

Қой терілерін АЦТИ-мен илеу жақсы толықтырылған, ақ түсті, беріктік қасиеттері жоғары, беткі жағы тегіс былғары алынатынын көрсетті. Бұл әдістің артықшылығы илегіш ерітіндіні даярлаудың қарапайымдылығында.

Өсімдіктің түріне қарай таннидтер олардың жапырағында, тамырында және қабығында кездеседі. Илегіш материалдардан алынған, қажетті концентрацияға дейін қоюландырылған немесе қатты күйге жеткенше кептірілген су сорындысы илегіш экстрактілер деп аталады. Оның құрамына таннидтер, анотаннидтер және ерімейтін заттар кіреді. Оларды әзірлеу үшін емен, шырша, үйеңкі қабығы, қылқан жапырақтылар және бірнеше тамырлы өсімдіктер пайдаланылады.

Таннидтердің құрылысы әртүрлі болып келеді, бірақ олардың барлығына тән ортақ нәрсе - құрамында кеп атомды фенол қосылысатрының (пирокатехин, резорцин т. б.) болуы. Фенол гидроксилы таннидтердің молекула массасының 15-30% қүрайды. Молекуланың белгілі бір беліктерінің өзара байланысына қарай таннидтер: гидролизденетін, конденсацияланған және аралас болып бөлінеді.

Бұлар қышқылдардың, негіздердің және ферменттердің әсерінен гидролизге жылдам ұшырайды. Ол спирттермен, глюкозамен, фенолды карбон қышқылдарымен әрекеттеседі. Гидролизденетін таннидтер галл қышқылын беретін галлотанивдерге және эллаг (эллаговая) қышқылын беретін эллаготанивдерге бөлінеді.

Бірақ, кей жағдайда бұлай бөліну дұрыс емес, себебі эллаготаниндер гидролиздену кезінде галл қышқылын береді және керісінше. Галлотаниндер - фенолды карбон қышқылдарының қантпен немесе көп атомды спиртпен байланысқан күрделі эфирлері. Олар илегіш затқа жатады. Олардың ішіндегі ең танымалдары қытай және түрік таниндері, олар сумах ағашының жапырақтарында кездеседі.

Эллаготаниндер, гидролизденентін илегіш заттар, құрамында глюкозидті немесе күрделі эфирмен байланысқан эллаг қышқылы болады.

Эллаг қышқылы суда нашар ериді. Оны пиридиннің судағы ерітіндісінен және гексаоксидифен қышқылын синтездеу арқылы алады. Синтездеуге метанол ерітіндісі пайдаланылады, қыздыру үрдісінің жүруін тездетеді.

Құрамында эллаготаниндері бар, илегіш заттар ерітіндісінде эллаг қышқылы тұнба түрінде жүреді. Бұл ерітіндіге ферменттер және қышқылдармен әсер еткенде гидролизденіп, сары түсті тұнба мөлшері көбейе түседі. Эллаготаниндер тобына волоней, диви-диви, каштан сияқты таннидтер кіреді.

Диви-диви экстрактысынан (қайнатпасынан) кристалды зат корилагин бөлініп алынған, ол эллаготанинге жатады.

Конденсацияланган таннидтер қышқыл қосып қыздырғанда және ферменттермен әсер еткенде суда ерімейтін аморфты флобафен деп аталатын затқа айналады, олардың түсі қызыл-қоңыр болып келеді.

Флобафендер жоғары молекулалық қосылыстарға жатады. Конденсацияланған таннид молекуласындағы бензол ядросы гидролизге түспейді, олардың гидролизденетін таннидтерден айырмашылығы молекула бөліктері өзара көміртекті байланыс арқылы байланысқан.

Конденсацияланған илегіш заттар тобына мимоза қабығындағы, квебрахо, катеху үгіндісіндегі және шай жапырағындағы таннидтер жатады.

1. 
   Желатинді судағы ерітіндісінде тұнбаға түсіреді.
   
2. 
   Органикалық негіздермен тұнбаға түседі.
   
3. 
   Кальций, барий, алюминий, қорғасьн тұздарын таннидтерге косқанда тұнба түседі.
   
4. 
   Таннидтердің судағы ерітіндісіне темір тұзын (III) қосқанда, теріні илеген кезде темір тұздары қосылып кетсе, бұл реакция тері бетінде қошқыл дақтар түрінде көрінеді.