КОНЦЕПТ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЗЕРТТЕЛУІ

Когнитивтік лингвистика нысандарының ерекшелігі: біріншіден, олар адамның психикалық, мәдени қызметінің негізінде жатады, олар инвариантты және көлемді, жеке сөз мағынасының өрісінен әлем бейнесіне дейін түрленеді, екіншіден, тілдік сипаттаудың өзіндік құралдарын иемденбейтін ерекше бейнелілік арқылы сипатталады.

Тілдің когнитивтік қыры ретінде тек адамның танымдық қабілетінен туындайтын мағынаны қалыптастырудың тетігі ғана емес, сонымен бірге адамзаттың сол ұғым мен білімді қалай қабылдайды және оны қалай тұжырымдайды деген мәселелер алға тартылуда. Мұндай объективті әрі субъективті факторлар белгілі бір халықтың әлемдік бейнесін қалыптастыруға маңызды күш салады.

Когнитивтік ғылымның басты назар аударатын негізгі ұғымдары – «әлем бейнесі» (картина мира), «әлемнің тілдік бейнесі» (языковая картина мира), «әлемнің ұлттық (тілдік) бейнесі» (национальная картина мира) және «әлем моделі» (образ мира) немесе когнитивтік модель (кейде «әлемнің концептуалды бейнесі» деп те аталады).

Ю. Степановтың көрсетуінше «әлем» сөзіндегі екі мағына (1.ғалам шар, әлемді жарату жүйесі және 2.тыныштық, келісім, тыныш өмір) ең алғашында байланысты болған: орыс тіліндегі «мир» сөзіне көне грек тіліндегі «хаосқа» қарсы қойылған «космос» сөзі сәйкес келеді. Қазіргі «әлем» концептінде осы екі ұғым да бірге қолданылады.

Әлем – адам мен қоршаған ортаның өзара әсерлесуінде көрініс табуы, ал әлем бейнесі – « адам мен орта туралы ақпараттың өңделген нәтижесі».

Тілшілер (Б.А.Серебреников, В.И.Постовалов, А.А.Уфимцева, Е.С.Кубрякова, В.Н.Телия т.б.) тілдегі адамзаттың рөлін айта отырып, әлем бейнесін адамның барлық рухани шығармашылығы, оның әлеммен байланысының нәтижесінде қалыптасқан «әлемнің глобальді бейнесі» деп анықтайды.

Әлем бейнесі дегеніміз – адамзатты қоршаған объективті шындық. Ол танымға тәуелсіз өмір сүреді. «Әлем» концептіне кең мағына беріледі – Әлем – Вселенная, универсум (реалді әлем). Ол әрқашан да «ментальді әлеммен» өзара байланыста болады.

Ғалымдардың әлем бейнесіне берген анықтамаларына тоқталайық. В.М.Сергеев әлем бейнесінің қалыптасуындағы теория мен тәжірибенің өзара әсерлесуінің маңыздылығын атап өтеді: «Картина мира формируется в ходе познания окружающей действительности в результате сложного взаимодействия теории и практики» [2, 3б].

Э.Д.Сүлейменова оны танымдық когнитивті феномен ретінде таниды: «Картина мира – это познавательный когнитивный феномен, который не складывается из значений или суммы значений отдельных слов» [3,131б].

Тұманова: «Әлем бейнесі – жалпы адамзаттық әлем бейнесі, әлем туралы білімнің жиынтығы» [4, 20-22б] – деп ауқымды түрде түсінеді.

В.И.Постовалованың көрсетуінше, әлем образы әлем бейнесінің өзегі болып табылады: «Образ мира – это ядро картины мира, основа мировидения человека, репрезентирующего сущностные свойства мира в понимании ее носителей и являющегося результатом всей духовной активности человека» [5, 20-21б].

Әлем бейнесі – өмір шындығының нақты ақиқат құбылыстары, оның санадағы, адамдар танымындағы, ұғымындағы оймен жасалған бейнесі.

Біздің әлем туралы білімімізді анығырақ бейнелейтін адамның дүниені тану құралы – тіл.

«Шындық немесе идеалды әлем затын бейнелейтін ұжымдық сананың кез-келген дискретті бірлігі тілде, ұлттық жадта вербальді белгіленген күйде сақталады» [6, 11б].

Н.Н. Аитова ғылыми еңбектерде «әлем бейнесі» «әлемнің тілдік бейнесінің» орнына қолданыла беретінін (мүмкін үнемдеу үшін) айтып, бұл екеуі екі түрлі ұғым болғандықтан ажыратып қолдану керектігін айтады: «Ғаламның тілдік бейнесі» термині философия мен логика аспектісінде Л.Витгенштейннің ұсынуымен қолданылған. Ал антропология, семиотикаға – лингвистикаға оны енгізген Л.Вайесгерберде ол «ғаламның тілдік құрылуы» (языковое миросозидание) – Sprach liches Weltbild деп аталады. Ғаламның тілдік құрылуы деп туған тілдегі барлық әрекет ететін бағытталған рухани энергия түсініледі, онда тілдік бірлестік арқылы ғаламның қайта құрылуы жүзеге асырылады» [7, 185б] (автор «әлем» сөзінің орнына «ғалам» сөзін қолданады).

Б.А.Серебреников: «Язык и мышление – две самостоятельные области, хотя и тесно между собою связанные» [5, 15-16б] – дей келіп, осыған орай екі түрлі, екі басқа «әлемдік бейне» танылатындығын айтады. Оның бірі – тұжырымдық бейне болса, екіншісі – тілдік бейне. Мұның біріншісі – ойлауға, ұғымға қатысты, ал екіншісі – тілге қатысты.

Әлемнің тілдік бейнесіне бейнелер емес, бейнеленгендер енеді. Ол субъективті тәжірибе жемісі. Осыған орай А.Вежбицкая әр тіл о бастан өз иелеріне белгілі бір әлем бейнесін беретіндігін айтады: «Нельзя на естественном языке описать «мир как он и есть»: язык изначально задает своим носителям определенную картину мира, причем каждый данный язык – свою...Языковое значение – это интерпретация мира человеком, и никакие операции над «сущностями реального мира» не приближают к пониманию того, как устроено это значение» [8, 5-6б].

И.А.Стернин әлем туралы білімді сол не басқа затқа қатысты білім жиынтығы деп түсінеді және әлем туралы білімді ғылыми тұрмыстық энциклопедиялық білім ретінде қарастырады. Оның ойынша, әлем туралы тілдік білім тілдік емес білімге қарсы тұрады. Тілдік білім сөз мағынасында дербес семантикалық компоненті ретінде көрінсе, тілдік емес білім сөз мағынасында қандай да бір компоненттерді жасайды. Тілдік емес білім адам санасында нақты, көрнекі, сезімдік түрде сақталады және жан-жануарлармен адамның ортақ ойлауының нәтижесі екенін айтады [9, 20-32б].

Е.М.Абақан «Тілдің мәдени философиясы» еңбегінде: «Тіл білімінде «әлемнің бейнесі», «әлемнің ұлттық бейнесі» сияқты термин ретінде қолданылып жүрген сөйлемдерде әлем бейнесінің жасалуы жеке адамға, я болмаса, бүкіл адамзатқа тән құбылыс ретінде қарастырылады. Оның когнитивтік (санаға қатысты), гносеологиялық (танымдық) сипаты адам ойында пайда болады. Бірақ «әлемнің тілдік бейнесі» қоршаған ортаның тікелей, тура бейнесі бола алмайды екен. Себебі, болмыс пен тіл арасында адамның санасы тұрады» [10, 75б],– деген пікір айтады.

Г.А.Брутян қоршаған орта туралы білімді әлемнің екі моделі ретінде сипаттайды: «Мыслительная модель» (концептуальная картина мира) – знание, зафиксированное в понятийном составе познающего субъекта; «языковая модель» – знание, выраженное языковым багажом» [11, 58б].

Сонымен, адамдар үшін дүниені танудың ең бірінші кілті – ұғымдық, сезімдік негіздерден бастау алған сана әрекеті. Сол себепті тілдік белгі – логикалық тұрғыдан екінші процесс.

Ойлау процесі – мида болатын құбылыс, сана әрекеті, ал тіл санадағы сол ойлау әрекеті «ұғым» түріндегі формаға енгізіледі. Демек, ойлау – логикалық категорияның өмірдегі көрінісі. Олардың өзара шартты түрдегі байланысынан ұғым қалыптасады. Басқаша айтқанда, ұғым айтылмақ болғанда, оған сөз таңбаланатынын туралы профессор А.Салқынбай былайша түсіндіреді: «Танылған іс зат не құбылыс адам санасында белгіленіп, ұғым болып бекіп, тілдік таңбаға айналады. Адамның табиғатқа еліктеп, табиғаттан үйренуі, оның тілінде мифосимволикалық бейнелер жүйесін қалыптастырады. Бұл таным ретінде тілде көрініс табады, сөз арқылы таңбаланады» [12, 86-87б]. Бұл айтылғандардан сана әрекетінің сөйлеу әрекетімен байланысын былай көрсетуге болады:

1. Халықтың дүниетанымы. 

   
   

2. Уақыт. 
   

3. Танымның дамуы. 
   

Демек, ұғым – дүниетанымның санадағы бейне суреті. Сонымен ой мен тіл арасындағы бейне не ұғым тудыратын процесс когнитивтік ғылымның негізгі нысаны, тірегі тұжырымдық құрылым болып табылады. Оның басты мақсаты ой мен тіл арқылы қалыптасатын тұжырым қалыптастыру.

Ұғымдық бейне – ойлау жемісі. Ал дыбыстық бейне – сол ұғымдық бейненің материалдық көшірмесі. Бұл бейнелердің қай-қайсысы да заттың (денотаттық) өзі емес, оның негізгі образдық бейнесінің суреттері: ұғым санадағы сәуле арқылы салынған сурет болса, сөз – дыбыс арқылы салынған сурет. Тіл – табиғат пен адамзат аралығындағы сана арқылы болатын байланысты адамдардың өзара қарым- қатынасында бейнелейтін аралық құрал.

Әлемде өмір сүре отырып адам тек тілмен белгілі бір «құрал» ретінде ғана қамтамасыз етілмеген, «бірақ адам үшін жалпы әлем не екені осы тілде негізделген және онда сипатталады» [13, 512б]. Тіл бізге әлемді тануға мүмкіндік береді, « мұнда әр жеке адамның санасынан жоғары тұратын шындық көзге көрінерліктей болады» [13, 520б]. Және де тіл рөлі – адам мен әлем арасындағы аралықтағы үзбе (звено) рөлі емес, себебі онда адамның өмір сүруі (бытие) ғана жүзеге аспайды, «тілде әлем өзін- өзі бейнелейді» [13, 524б]. Осылайша тілде әлем өзін біз үшін бейнелейді және осы тіл аясында біз әлемтануға ие боламыз.

Әлемнің тілдік бейнесінің философиялық мәнін түсінуге арналған теориялық еңбектерде (Степанов Ю., Булигина Т.В., ШмелевА.Д., Караулова Ю.Н., Кубрякова Е.С., Арутюнова Н.Д.) әлемнің тілдік бейнесінің түрлі белгілері көрсетілген. Оның фундаментальді белгісінің бірі ретінде идиоэтникалық жүйесіаталады. Сонымен бірге ғаламның тілдік бейнесінің өзгергіштігі, тұрақсыздығы айтылады.

В.Б.Касевичтің ойынша, тілдік семантиканың құралдары арқылы кодталған әлем бейнесі уақыт өтісімен осы не өзге деңгейде реликтті, көне, қалдық болып есептеледі.

Ю.Д.Апресян: «Әр табиғи тіл әлемді қабылдау мен ұйымдастырудың (концептуализациялаудың) белгілі тәсілін көрсетеді. Онда көрініс тапқан мағыналар ортақ көзқарастар жүйесін, былайша айтқанда белгілі бір міндеттілік ретінде тіл иелеріне таңылатын ұжымдық философияны құрайды. Осы тілге тән шындықты концептуализациялау бір жағынан әмбебап, бір жағынан ұлттық ерекшеліктерге ие, сондықтан әр тіл иелері әлемді өзгеше, өз тілдерінің призмасы арқылы көруі мүмкін. Әлемнің тілдік бейнесі «аңғал», яғни «ғылыми» әлемнен өзгеше» [14, 350б] – дей отырып, тілде көрініс табатын аңғал түсініктердің қарапайым еместігін, тіпті көп жағдайда ғылымидан күрделірек және қызығырақ болатынын атап өтеді.

Әлемнің тілдік бейнесі бір-бірімен байланысты, бірақ өзгешеліктері бар екі идеяны қамтиды: 1) тілдің ұсынатын әлем бейнесі «ғылымидан» өзгеше (осы жерде сонымен қоса «әлемнің аңғал бейнесі» термині қолданылады) және 2) әр тіл шындықты бейнелейтін бейнені өзге тілдерден ерекше етіп, өзінше салады.

И.В.Черемысина әлемнің тілдік бейнесін былайша жіктейді:

1. Әмбебап және идиоэтникалық әлем бейнесі.

2. Әмбебап және идиоэтникалық әлем бейнесі материалды (шындық) және рухани (ментальді) әлем, эмперикалық және рационалды: кеңістіктік- уақыттық, реалды- қиялды, жерлік- аспандық, жалпы ұлттық-әлеуметтік салада шектеулі аймақтық, кәсіби т.б. әлемнің тілдік бейнелері қарама-қарсы қойылады.