Сурет 2.Оңтүстiк Қазақстан облысындағы 2000-2005 ж.ж. аралығындағы салық түсiмдерiнiң серпiндiлiгi

Салықтық түсiмдердiң серпiндiлiгi

Салық заңдылықтарын бұзудың серпiндiлiгi мен салық қызметкерлерiне салынатын ауыртпалықтың серпiндiлiгi келесi кестеде келтiрiлген (кесте 4 ).

Талдау көрсетiп отырғандай, бiр қызметкерге шаққандағы тәртiп бұзған салық төлеушi заңды тұлғалардың саны 2005-2005ж.ж. аралығында 15 - тен 19 дейiн өскен. Бұл салық қызметкерлерi санының жалпы төмендеуiмен байланысты болып отыр. Сонымен бiрге, осы кезең аралығында салық заңдылықтарын бұзған заңды тұлғалардың саны төмендеп отыр. Бұл салық қызметкерлерi тарапынан жүргiзiлiп отырған салықтық бақылау жұмыстарының белсендiлiгiнiң артып отыруына байланысты.

Республикалық деңгейде заңды тұлгалардың табысына әсер ететiн тағы да бiр фактор ол салық төлеушiлердiң саны болып табылады. Сондай-ақ салықтық әкiмшiлiктендiру процесiн автоматтандыру керек. 2004 жылмен салыстырғанда 2005 жылы заңды тұлғалардың табыс салыгы — 7 %-ға төмендедi. Оған әсер еткен факторлардың бiрi занды тұлғалардың салықтары. Оны 2005-2005 жылдар аралығында талдап көрейiк. Бiр жұмысшымен өндiрiлген есептеуге дейiнгi сомманың үлес салмағы 2005 жылдың нәтижесiнде 2004 жылмең салыстырғанда 36,7 %-на немесе 1614,2 мың теңгеге төмендедi. 2005 жылдың қорытындысы бойынша жалпы 10604 жалпы қатысушы санында республика бойынша орташа алганда әрбiр аймақтық Салық Комитетiне 20 занды тұлғадан келедi. Бюджетке салықтар мен басқа да төлемдер бойынша есеп әрбiр жұмысшыға 2004 жылмен салыстырғанда 2777,8 мың теңгенi құрады. 2004 жылмен салыстырғанда 2005 жылы есептелген соммалардың бiрден төмендеуi Батыс Қазақстан облысы (80%), Алматы, Астана қалалары және Оңтүстiк Қазақстан облыстары бойынша (60%) Салық Комитеттерiмен бақыланады. Еңiрi есептеу 2005 жыл Алматы қаласы бойынша Салық Комитетiнде 5447 004 мың теңгеге, Маңғыстау облысы 2 985680 мың теңге, Қарағанды облысы 2 796 130,0 мың теңгеге, Павлодарда 2318 491 теңгеге жасалды. өткiзiлген талдауда бiр жұмысшыға Салықтық ауыртпалық бойынша Ақмола облысы, 817,7 мың теңге. Алматы 977,0 мың теңге. ОҚО 1198,6 мың теңге. Жамбыл облысы бойынша 1462,9 мың теңгеге тең болды, бұл салық органындағы өте нашар көрсеткiш болып саналады.

Кесте 6 ҚР заңды тұлғалар бойынша салықтар

Республика бойынша салық төлеушiлердiң саны заңды түлғалардың табыс салығына өсер етедi. Яғни әр жылда салық төлеушiлер санының көп болуы немесе аз болуы салық түсiмiне әсер тедi. Мысалы, 2004 жылда табыс салығының көп болуына сол жылдағы салық төлеушi заңды тұлғаның санының кеп болуы тiкелей әсер етедi. Мұны бiз республикалық деңгейде барлық облыстар ойынша келесi кестеден байқай аламыз.

• 
  банк шоттарындағы ақшасының есебiнен;
  
• 
  қолма-қол ақшасының есебiнен;
  
• 
  дебиторларының шоттарынан;
  
• 
  билiк ету шектелген мүлікiн өткiзу есебiнен;
  
• 
  акциялардың қосымша эмиссияларын мәжбүрлеп шығару арқылы жүргiзiледi.
  

Декларациялар және есеп айырысулар бойынша, сондай-ақ салық тексеруi нәтежиелерi бойынша салық төлеушiге есептелген салық берешегiнiң сомалары төленбеген немесе толық төленбеген жағдайда, салық органы салық төлеушiнiң келiсiмiнсiз салық берешегi сомасын заңды тұлғалар мен жеке кәсiпкерлердiң банк шоттарынан мәжбүрлеу тәртiбiмен өндiрiп алуға құқылы.

Салық төлеушiнiң банк шоттарынан салық берешегi сомасын өндiрiп алу салық органының инкассолық өкiмi негiзiнде жүргiзiледi.

Банк салық төлеушiнiң бiр банктiк шоттаррынан салық берешегiн өндiрiп алу туралы салық органының инкассолық өкiмiн орындаған кезде, банк салық органына салық төлеушiнiң аталған банкте ашқан басқа банк шоттарына салық органы шығарған инкассолық өнiмдердi, егер салық органы мұндай инкассолық өнiмдердi сол сомаға, берешектiң сол түрi бойынша сол есептi кезең үшiн Үсынса, салық органының инкассалық өнiмдердiң орындалғандығын растайтын төлем құжатын қоса тiркеп, салық органына орындаусыз қайтарады.

Инкассалық өнiм Қазақстан Республикасының нормативтiк құқықтық актiлерiмен белгiленген нысан бойынша ұсынылады және онда салық төлеушiнiң немесе салық агентiнiң салық берешегi сомаларын өндiрiп алу жүргiзiлетiн банк шоты көрсетiледi.

Салық төлеушiнiң теңгелiк банк шоттарында ақша болмаған жағдайда салық берешегi салық төлеушiнiң валюталық банк шоттарынан салық органдары теңгемен ұсынған инкассолық өкiмдерi негiзiнде өндiрiп алынады.

Салық берешегiн өндiрiп алуға инкассолық өкiмдi банк немесе банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын ұйым бiрiншi кезекте және атылған өнiмдi алған күннен кейiнгi бiр операциялық күннен кешiктiрмей банк шотында бар сомалар шегiнде орындайды.

Салық төлеушiнiң банк шотында ақша жеткiлiксiз болған немесе жоқ болған жағдайда, инкассолық өкiм осы шотқа ақша түсуiне қарай орындалады.

Салық органы салық берешегiн өндiрiп алу туралы инкассолық өкiм шығарған салық төлеушiнiң банк шотында ақша болмаған жағдайда, инкассолық өкiмдi орындауға қабылдаған банк заңдарға сәйкес салық төлеушунiң банк шоты жабылған кезде аталған инкассолық өкiмдi салық төлеушiнiң банк шотының жабылуы туралы хабарламамен бiрге тиiстi салық органына қайтарады.

Салық берешегi сомасын қолма-қол ақша есебiнен өндiрiп алу.

Салық берешегi сомасын қолма-қол ақша есебiнен өндiрiп алу банк шотында ақша болмаған жағдайда жүргiзiледi. Бухгалтерлiк (кассалық) құжаттар бойынша көрсетiлген салық төлеушiнiң қолма-қал ақшасын (соның iшiнде шетелдiк валютамен) салық органының алып қоюы салық берешегi сомасын қолма-қол ақша есебiнен өндiрiп алу деп танылады.

Салық төлеушiнiң қолма-қол ақшасы есебiнен салық берешегi сомасын өндiрiп алуды салық берешегiн өтеу бойынша салық мiндеттемесiн мәжбүрлеп орындату шараларын қолдану туралы Хабарламаның негiзiнде салық органы жүргiзедi.

Қолма-қол ақшаны алып қою уәкiлеттi мемлекеттiк орган бекiткен нысан бойынша алып қою туралы актiмен ресiмделедi.

Қолма-қол ақшаны алып қою тек қана Салық комитетiнiң нұсқамасы арқылы жүргiзiледi. Нұсқаманы алу үшiн салық инспекторы ұйымдастыру-бақылау бөлiмiнiң бастығына белгiленген нысанда нұсқамаға сұраныс толтырады. Нұсқаманы алғаннан кейiн, ол мiндеттi түрде Прокуратурада тiркеуге алынады. Қолма-қол ақшаны алып қоюдың нәтижелерi бойынша Прокуратура мiндеттi түрде есеп алады.

Салық төлеушiден алынған қолма-қол ақша алып қойылған күннен бастап бiр жұмыс күнінен кешiктiрiлмей, кейiннен бюджетке аударатындай етiп салық төлеушiнiң банк шоттарына есептеу үшiн банкке немесе банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын ұйымға тапсырылуға тиiс. Банк шоттары болмаған жағдайда, салық төлеушiден алынған қолма-қол ақша өндiрiп алынған құннен бастап бiр жұмыс күнінен кешiктiрiлмей бюджет есебiне алынуға тиiс (Қосымша 5).

Дебиторлардың банк шоттарындағы ақша қаражаттары есебiнен салық берешегiн өндiрiп алу сүтемелiк iс жүзiнде былайша көрiнiс табады:

1. 
   Салық комитетi салық берешегi бар салық төлеушiлiрдiң барлығына дебиторларының тiзiмiн, олардың деректемелерiн және дебиторлық берешектiң сомасын көрсету үшiн сұрату хатын жолдайды.
   

Дебиторлық берешектi заңды тұлға қармастан кәсiпкерлiк қызметпен айналысатын тұлғалардан өндiрiп алу заңды тұлға – дебиторлардан өндiрiп алғандағы тәртiппен жүргiзiледi. Алайда аталған жағдайда өндiрiп алу кәсiпкерде ашылған банк шоттары болған жағдайда ғана жүзеге асырылады. Дебиторлық берешектi жеке тұлғадан өндiрiп алу тек сот тәртiбiмен ғана жүргiзiледi.

2. 
   Бүкiл ақпарат жиналғаннан кейiн Салық кодексiнiң 49-бабына сәйкес дебиторларға “Дебиторлардың банк шоттарындағы ақшаға өтем салу туралы” хабарлама жiберiледi.
   

Салық төлеушi бюджет алдындағы салық берешегiн өтеу есебiне белгiлi бiр соманы дебитордан өндiрiп алу туралы өтiнiш жазылған хатпен бiрге тапсырған өзара есеп айырысуды салыстыру актiсiне сәйкес дебиторлық берешектi өндiрiп алуға рұқсат етiлмейдi. өйткенi Салық кодексiнiң 52-бабының нормаларына сәйкес өзара есеп айырысуды салыстыру актiсiн дебитор салық төлеушiмен бiрлесе отырып, хабарлама алынған күнге жасайды.

Сонымен, өзара есеп айырысуды салыстыру актiсiн жасау күні хабарламаны дебиторға табыс ету күнінiң алдында болуға тиiс емес.

3. 
   Хабарлама табыс етiлген күннен бастап дебитор жиырма жұмыс күнінiң iшiнде хабарлама жiберген салық органына салық төлеушiмен бiрлесе отырып хабарлама алынған күнге жасалған өзара есеп айырысуды салыстыру актiсiн тапсыруға мiндеттi.
   

өзара есеп айырысуды салыстыру актiсi еркiн нысанда жасалады,бiрақ мынадай мәлiметтердi мiндеттi түрде қамтуға тиiс:

• 
  салық төлеушi мен оның дебиторының атауы;
  
• 
  олардың СТН-i;
  
• 
  салық төлеушi мен оның дебиторы тiркеу есебiнде түрған салық органының атауы;
  
• 
  екi тараптың да банк деректемелерi;
  
• 
  дебитордың салық төлеушi алдындағы берешегi не оның болмауы;
  
• 
  екi тараптың да заңды деректемелерi;
  
• 
  акт жасалған күн;
  
• 
  кәсiпорындардың мөрлерiмен расталған екi тараптың қойылған қолдары;
  

Практика көрсеткенiндей, салық төлеушi салық органының сұрауына жауап ретiнде дебиторлық берешек туралы мәлiмет тапсыратын, алайда, дебитор белгiленген мерзiм өткеннен кейiн салық төлеушiнiң алдында берешегiнiң жоқтығын растайтын салыстыру актiсiн табыс ететiн жағдайлар да кездеседi. Мұндай жағдайларда салық органы тапсырылған өзара есеп айырысуды салыстырудың “нөлдiк” актiсiн шынайылығын айқындыуғы шаралар қолданады. Соңғысының дебиторлық берешектiң бар болуы туралы мәлiметтi тапсырған сәттен басталған кезең үшiн дебитордың салық төлеушi алдында өзара есеп айырысу фактiлерi мен тәсiлдерi анықталады. Дебитордың берешектi өтеу фактiсiн растайтын құжаттар болмаған жағдайда, салық төлеушi немесе оның дебиторы салық органынадұрыс емес (жалған) мәлiмет бергенi үшiн әкiмшiлiк жауапкершiлiкке тартылатын болады. Бұл шара ең алдымен салық төлеушi дебиторымен қарым-қатынасын нашарлатқысы келмейтiн, бiрақ бұл ретте салық берешегiн өз бетiнше өтей алмайтын жағдайда салық төлеушi мен дебитордың арасындағы дебиторлық берешектi жасыру туралы келiсiмiнiң алдын алуға бағытталған.

4. өзара есеп айырысуды салыстыру актiсiнiң негiзiнде салық органы салық төлеушiнiң өкiмдi ұсыну сәтiнде бюджет алдында қалыптасқан, бiрақ салыстыру актiсiмен расталған дебиторлық берешектен аспайтын салық берешегi сомасы шегiнде өкiмдi дебитодың банк шотына ұсынады.

Дебиторға қызмет көрсетушi банкке жолданатын инкассолық өкiмге дебитордың шотынан ақша қаражаттарын өндiрiп алудың дұрыстығын растайтын өзара есеп айырысуды салыстыру актiсi мiндеттi түрде қоса берiледi. өндiрiп алу, сондай-ақ, салық төлеушiден басқа салық төлеушiнiң пайдасына дебиторлық берешектiң сомасын өндiрiп алу туралы сот органдарының шешiмдерiн (дебитор өзара есеп айырысуды салыстыру актiсiне қол қоюдан бас тартқан жағдайда) қоса беру арқылы жүргiзiлуi мүмкiн (“Төлемдер және ақша аударымдары туралы” ҚР заңының 15-бабы). Инкассолық өкiм жоғарыда аталған заңның 15-бабында көзделген құжаттардың бiрi оған қосылмай беоiлген жағдайда, банк мұндай инкассолық өкiмдердi акцепттеуден бас тартуға, яғни инкассолық өкiмдi орындамастан оны жiберген салық органына қайтаруға мiндеттi.

Инкассолық өкiмдер дебитордың кез келген банк шотына, соның iшiнде есеп айырысу, валюталық, транзиттiк, депозиттiк және т.б. шоттарына қойылуы мүмкiн. Инкассолық өкiмде төлемнiң мақсаты, өндiрiп алынатын сомасы көрсетiледi және ақшаны жiберушiнiң келiсiмiнсiз ақшаны алу құқығын көздейтiн заңнама актiсiне сiлтеме жасалады (Салық кодексiнiң 52-бабы). Банкке келiп түскен өкiм, егер мұндай нұсқаудың шарттарында оны орындаудың басқа мерзiмi белгiленбесе, алынған инкассолық өкiм акцепттелген күннен кейiнгi келесi операциялық күннен кешiктiрiлмей орындалуға тиiс. Дебитордың банк шотында ақша болмағанда не бұл шотта бұрын жiберiлген басқа инкассолық өкiмдер болған жағдайда, өкiм картотекаға орналастырады және ақшаның түсуiне қарай орындалуға тиiс. Инкассолық өкiмдердi орындау Қазақстан Республикасының заңнама актiлерiнде көзделген нұсқауларды орындаудың кезектiлiгiн сақтауды ескере отырып, күнтiзбелiк кезектiлiкпен олардың банкке түсу тәртiбiне қарай жүргiзiледi. Күнтiзбелiк кезектiлiк нұсқаулардың алушы банкке түсу күні мен уақытын қарастырады.

Дебитордың банк жағдайда, салық қызметiнiң органдары дебитордың барлық банктiк деректемелерi туралы бүкiл мәлiметтердi анықтау және қосымша өкiмдердi ұсыну жөнiндегi жұмыстарды жүргiзедi. Бұл қатте инкассолық өкiмдер дебитор тiркелген аймаңтан (қаладан) тыс жерде орналасқан қызмет етушi банкттердiң шоттарына да қойылуы мүмкiн.

4. 
   Дебитордың банк шоттарынан ақша өндiрiп алынғаннан кейiн слманың есептеп шығарылуын салық органдары оған қатысты дебиторлық берешектi өндiрiп алу жөнiндегi жұмыстар жүргiзiлген салық төлеушiнiң жеке шоттарында көрсетедi. өндiрiп алуды жүргiзген салық органы салық төлеушiнiң немесе оның дебиторының өтiнiшi бойынша дебиторлық берешектi өтеу фактiсiн бухгалтерлiк есептiлiкте көрсету үшiн инкассолық өкiмдер бойынша есептен шығарылған сомалар туралы жазбаша растама хат бередi.