1 Нарық жағдайында өндірілетін өнім сапасының ұғымы, мағынасы

Экспортқа дайындалатын бидай сау, табиғи түсі мен иісі өзгермеген, бидай, ұн, нан қорларының зиянкестерімен зақымдалмаған және кестеде келтірілген талаптарды толық қанағаттандыруы керек.

Жоғарыдағы бидай стандарттарының көрсеткіштерін пайдалана отырып базалық кәсіпорын «Қызыл Жар» ӨК-нің және бәсекелес кәсіпорын ретінде қабылданған «Қарашоқы» ӨК-нің өнімдерінің сапалық қасиеттері мен бәсекелестік деңгейіне талдау жасау.

15-ші кесте мәліметтерінен біз базалық өнімнің сапалық қасиеттері салыстырмалы өнімнің сапалық қасиеттерінен төмен екендігіне көзіміз жетеді. Бұл өзіндік көрсеткіштер арқылы көрсетілген. Ал бұлай болуының басты себебі табиғи-климаттық жағдайларға тәуелділікпен түсіндіріледі.

16 кесте - Экспортталатын жұмсақ және қатты бидайдың негізгі көрсеткіштері

Сапа көрсеткіштері	Азық-түліктік қажеттіліктерге пайдаланылатын бидай	Жем-шөптік қажеттіліктерге пайдаланылатын бидай
Табиғаты, г/л	аз емес 730	Шек қойылмайды
Ылғалдылығы, %	аз емес 14,5	көп емес 14,5
Құрғақ затқа шаққандағы, белоктың массалық үлесі, %	аз емес 10,0	10,0 дейін

Бидай сапасының типтік құрылымына, дәндік және ластаушы араласпа заттарына, клейковинасына және де басқа көрсеткіштеріне қойылатын талаптар сатушы мен сатып алушы арасындағы келісім-шартта белгіленеді.

Жоғарыдағы келтірілген стандарттарға сәйкес базалық кәсіпорын және осы аудандағы бірнеше кәсіпорындарды бәсекелестер ретінде қабылдап жергілікті тұрғындардан сонымен қатар осы кәсіпорындар астығын өңдеумен айналысатын кәсіпорындар, тамақ өнеркәсібіндегі осы кәсіпорындар өнімдерін шикізат ретінде пайдаланатын мекемелерден бір өнімнің бірнеше көсеткіштері негізінде анкеталық сұраулар жүргізіліп, шағын маркетингтік талдау жасалды.

17 кесте - Өнімнің бәсекелік қабілетін анкеталық сұрау негізінде анықтау.

Осы кесте мәліметтеріне сүйене отырып базалық кәсіпорын өнімінің бәсекелік қабілетін басқа кәсіпорындар өнімдерімен салыстырылуын қарапайым гистограмма түрінде бейнелеу.

8 сурет - Кәсіпорын өнімінің бәсекелестер өнімдерімен салыстырылуы.

Осыған байланысты клейковинаның көрсеткіштерін бағалаудың әдістері мен құралдарын дайындау, осы саланы зерттеумен айналысатын институттар қызметінде басым бағыттардың бірі болып табылады. МемСТ-ға сәйкес клейковинаны жуу, қолмен істелетін болғандықтан, лаборанттың еңбек өнімділігінің төмендігінен талдаудың субьективті және жоғары еңбек өнімділігін қажет етеді.

Институттардың шығармашылық топтарымен – еңбек өнімділігін күрт жоғарылатып қана қоймай, сонымен бірге нәтижелердің обьективтілігін және өндіріс мәдениетін жақсартатын механизирленген клейковина жуу құралы («МКЖ») жасалынды. Бұл құралдар (МКЖ-1; МКЖ-2) 1980 жылдан бері қолданыста кеңінен тараған.

Осы салада жұмыстарды жалғастыру көп ұзамай өз нәтижесін тағы алға тартты, ҚР ауыл шаруашылық ғылыми-зерттеу институттары мен бірлесе отырып бидай сапасын бағалауға арналған отандық инфрақызыл «Бидай талдағыш НаН»; калибрлеу теңдеулері және уақытша жұмыс істеу методикасы; оң нәтижелі лабораториялық сынақтар жүргізілді.

Қазіргі кезде бидай өнімдері әлемдік нарықтарда алатын орындары алдыңғы қатарда, сондықтан өнім сапасын бақылап, реттеу әрқашан жоғарғы деңгейде жүргізіледі. Мәселен 1990 жылдардың аяғына дейін бидай сапасын анықтау ТМД-елдерінде жасалған құралдар (МКЖ-1, МКЖ-2, У1-ЕТК, ИДК-1, ЦКИБ-1М және т.б.) арқылы жүргізілісе, бүгінгі таңда олардың орынын әлемдік ең үздік құралдар (ИТ «Nyr system», MW «CAS» және т.б.) басты. Жалпы тек бидайдың өзі жыл сайын Қазақстанның ЖІӨ-нің 161,5 млрд.теңгесін құрайды. Сондықтан бұл саланы дамытуда қол жеткізген нәтижелері БСҰ-на кіруде жасалған алғашқы қадамдар деп білеміз.


2.3. Өнімнің бәсекелік көрсеткіштерін талдау

Қай тауардың болмасын бәсекелік қабілеті оның тұтынушы қызығушылығына ие және осы сұранысты қанағаттандыратын көрсеткіштерінің жиынтығымен анықталады, ал белгіленген шектен шығатын басқа көрсеткіштер бағалауда есепке алынбауы тиіс, яғни өндірушіге әсер ететін көрсеткіштерге тұтынушы мән бере қоймайды. Осылайша тұтынушыны өнімнің жобаланып, өндіріліп, тасымалданып, нарыққа түсуіне дейінгі жағдайлар қызықтырмайды, ал қызығушылық тудыратыны, өнімнің тұтынушылық құрамы. Мысалға, егер басқа барлық сипаттамларды сақтай отырып, өндірушінің өндірістегі материал сиымдылықты, еңбек сиымдылықты төмендетуіне қол жеткізсе, онда бұл өнімнің сапасы міндетті түрде жоғарылайды, бірақ тұтынушы қызығушылығы, өндірістік шығындарды және материалдық шығындарды төмендетумен байланысты өнім бағасы төмендемесе еш өзгеріссіз болады.

Бәсекелік қабілетті бағалауда талданып отырған және бәсекелес өнімнің параметрлерін сатып алушының талаптарының деңгейімен салыстырып, алынған көрсеткштерді салыстыру керек.

Сапа тұрғысынан алғанда қолдану саласында ғана емес сондай-ақ конструктивті және технологиялық ерекшеліктеріне байланысты тек бір текті өнімдерді слыстыруға болады.

Ал бәсекелестік тұрғысынан алғанда, есепті ретінде нақты бір сұранысты қанағаттандыру алынатындықтан, элементтік базасына, атқаратын функциясына, дайындалу технологиясына байланысты әртекті бірақ, сол бір сұранысты түрлі жолдармен қанағаттандыратын өнімдерді салыстыруға болады.

Заңи күші бар норамтивтік құжаттарға сәйкес орындалған сапа талдауы өнімге бәсекеқабілетті баға деңгейін бермейді. Бұл өнімді өткізу кезінде анықталады, яғни сатып алушы әрекетіне тәуледі.

Сатып алушы әрекетінің үлгісі сатып алушы әрекетінің кей функцияларымен – Z, сатып алушы қалауымен (кей жағдайда рационалды емес) – D, сыртқы ортаның көптеген факторларымен – X, сатып алушының мінез-құлқымен – Y, анықталмаған фактор мәнімен – Q, түсіндіріледі:
Z = f(D,X,Y,Q) (2.1)

Тұтынушы үшін сапа міндетті сипаттама болғанымен, белгілі бір өнімді сатып алу шешімін қабылдау үшін жеткіліксіз. Басқаша айтқанда бәсекелік қабілет тек тауардың үздік сипаттамларымен ғана емес, ал клиенттің сатып алуына бағытталған тартымдылығымен де сипатталады. Тұтынушының тәкаппарлығы осыған негізделген: ол обьективті қателескен жағдайда да шешімді өзі қабылдайды. Бизнес тарихында эксперттердің жоғары бағаларын алған тауарлар тұтынушылардың дәл сол тауарға деген селсоқтық танытулары туралы мысалдар аз емес. Атап өтетін жәйт, тауардың ерекшеліктерінің жиынтығымен анықталатын сапасы мен бәсекелік қабілеті әр салада көрініс табуы мүмкін. Тауар сапасы – жобалау және өндірілу аясында қалыптастырылып, оны қолдану үрдісінде, яғни тұтыну аясында байқалады. Өнімнің бәсекелік қабілеті оны сату нәтижесінде анықталады, немесе ұсыныс аясында. Осылайша «сапа» мен «бәсекелік қабілет» категориялары әр түрлі ортада көрініс табады.

Өнімнің сапасы өзгермеген жағдайда да оның бәсекелік қабілеті кәсіпорынның бәсекелестік ортасымен анықталатын түрлі факторларға әсер етіп, өзгеріп отырады.

Осылайша бәсекелік қабілет екі ғылыми пән ұштастығында жатқан кешенді мәселе болып табылады:

- техникалық пән - квалиметрияның;

- экономикалық пән – маркетингтің;

Сондықтан өнімнің бәсекелік қабілетін талдау мен бағалау мәселесі осы екі ағымға сәйкес теориялық және қойылма аппаратты қолдану негізінде шешіліп, келесі мәселелердің шешімдерін қарастырулары керек:

• 
  өнімді нақты сатып алушылардың талаптары мен сұраныстарын зерттеу;
  

- өнім сапасы көрсеткіштерінің өндірушіге де тұтынушыға да қолданыста біркелкі жүйесін жасау;

- зерттеліп отырған мәселенің жалпылама үлгісін құрастыру, соның ішінде бәсекелік қабілетке әсер ететін және олардың байланыстарын анықтайтын көптеген факторлардың құрылуы;

- өнімнің бәсекелік қабілетін мөлшерлік бағалауда жалпы әдістердің қалыптасуы, осы мәселеге қатысты жекелеген әдістерді, алгоритмдер мен шешімдер үрдісін дайындау;

• 
  жалпы өнімнің бәсекелік қабілетінің және оны анықтаушы факторлардың дамуын атлдау;
  
• 
  нарықтың қажетті бөлігін немесе тапсырылған табыс көлемін беретін өнімнің бәсекелік қабілет деңгейін анықтау;
  

Біз ашық нарықтық экономика құрудамыз, сондықтан бәсекелік қабілет мәселелері шешілмей экономикалық дамуда оң нәтижелерге қол жеткізу мүмкін емес.

Бүгінгі таңда Қазақстан ірі ауыл шаруашылық өнімдерінің өндірушісі және оларды экспорттаушы болып табылады. Қазір біздің негізгі бағытымыз ауыл шаруашылық өнімдерінің және басқа сала өнімдерінің өткізу нарықтарын кеңейту үшін БСҰ-на мүше болу. Бұл үшін барлық саладағы өндірілетін өнімдердің жоғары сапалы және бәсеке қабілетінің өте жоғары болуы шарт. Сондықтан, біз өндірістерге әлемдегі соңғы жетістіктерді, жаңа технология, жаңа құрал-жабдықтар, жаңа ұйымдастырушылық-басқарушылық әдістер енгізуіміз керек. Бұл үшін ең алдымен қаржы көздері қажет, қазіргі кезде негізгі қаржы көздері болып – шетелдік және отандық инвестициялар, мемлекет тарапынан бөлінетін субсидиялар мен дотациялар табылады. Қазіргі кезде инвестицияларды тартудың басым бағыттары болып: өнеркәсіптік, өңдеуші және ауыл шаруашылығы табылады.

´»äåóøi æ¸íå òàìຠ¼íåðê¸ñiïòåði ¼íiìäåðiíi» á¸ñåêåëiê ºàáiëåòií àíûºòàó ¾øií êåëåñi ôîðìóëà ½ñûíûëàäû :

Ҳĺ Áá ѵĺ

Á²º = * *

Ò²Äá Áº ѵÄá (2.2)

Ҳĺ æ¸íå Ҳĺ- ºàðàñòûðûëûï îòûð¹àí æ¸íå á¸ñåêåëåñ òàóàðëàðäû» ò½òûíó º½íûíû» äå»ãåéií áà¹àëàó;

Áá æ¸íå Áº- ºàðàñòûðûëûï îòûð¹àí æ¸íå á¸ñåêåëåñ òàóàðäû» áà¹àñû;

ѵĺ æ¸íå ѵÄá- ñàëûñòûðûëûï îòûð¹àí òàóàðëàðäû» ñàòûëóûíû» ½éûìäàñòûðûëó äå»ãåéií áàëëìåí áà¹àëàó.

°ðáið áà¹àëàíûï îòûð¹àí á½éûì¹à ýêñïåðòòåðìåí 0-äåí 10-¹à äåéií áà¹à ºîéûëàäû. Åãåð Ò²Ä 10-¹à òå» áîëñà, îíäà òàóàðäû» á¾êië ò½òûíó ºàñèåòiíi» äå»ãåéi á½ë ºàñèåòòåðãå ò½òûíóøûìåí ºîéûë¹àí òàëàïòàðäû» äå»ãåéiíå òîëû¹ûìåí ñ¸éêåñ êåëåäi.

Á²Ä êâàëèìåòðèÿ åðåæåëåðiíå ñ¸éêåñ, îðòàøàëàí¹àí ãåîìåòðèÿëûº øàìàëàð ðåòiíäå àíûºòàëàäû.

q1, q2,….,qn – á½éûìíû» æåêåëåãåí ò½òûíó ºàñèåòòåðiíi» áàëëäûº áà¹àñû;

m1, m2,….,mn – ò½òûíó ºàñèåòòåðiíi» ñàëûñòûðìàëû ìà»ûçäûëû¹ûíû» êîýôôèöèåíòi.

Íàðûºòà òàóàðäû òà»äàé îòûðûï, ñàòûï àëóøû òåê îíû» áà¹àñû ìåí ò½òûíó ºàñèåòòåðiíå ¹àíà ºûçûºïàéäû. Îë ¾øií ìà»ûçäû ð¼ëäi òàóàðäà» ñàòûëóûíû» ½éûìäàñòûðûëó äå»ãåéi äå àòºàðàäû. Îë íåãiçiíåí ñàòóäû ½éûìäàñòûðó îðíû ìåí óàºûòû ê¼ðñåòêiøòåði.

b1 b2……bp – òàóàðäû» ñàòûëóûí ½éûìäàñòûðó äå»ãåéií ñèïàòòàéòûí ¸ð ò¾ðëi ê¼ðñåòêiøòåðäi» áàëëäûº áà¹àñû;

n1 n2……np - òàóàðäû» ñàòûëóûí ½éûìäàñòûðó äå»ãåéiíi» ê¼ðñåòêiøòåðiíi» ñàëûñòûðìàëû ìà»ûçäûëû¹ûíû» êîýôôèöèåíòi.

Ñàòûï àëóøû À òàóàðûí æ¸íå áàñºà á¸ñåêåëåñòåðäi» òàóàðëàðûíû» á¸ñåêåëiê ºàáiëåò äå»ãåéií, áà¹àñûí æ¸íå ñàòóäû» ½éûìäàñòûðûëó äå»ãåéií ñàëûñòûðàäû, æ¸íå îñû ñàëûñòûðó íåãiçiíäå áið òàóàðäû ºàëàéäû.

2.2-øi ôîðìóëàäàí á¸ñåêåëiê ºàáiëåòòi àðòòûðóäû» íåãiçãi áà¹ûòòàðû øû¹àäû. Á½ë áà¹ûòòàðäû ¾ø òîïºà á¼ëóãå áîëàäû : òåõíèêàëûº, ýêîíîìèêàëûº æ¸íå ½éûìäàñòûðó.

Òåõíèêàëûº áà¹ûò å» àëäûìåí ¼íiìäi äàéûíäàó òåõíîëîãèÿñûí, ä¸ìií, èiñií, ñi»iìäiëiãií æ¸íå ò.á.-íû æåòiëäiðóìåí áàéëàíûñòû.

Ýêîíîìèêàëûº áà¹ûò áà¹àëûº ñàÿñàòïåí òiêåëåé áàéëàíûñòû. ̽íäà ì¸ñåëå áà¹àíû» ò¼ìåíäåóiíå ¸êåëåòií áà¹àëûº á¸ñåêå æàéëû áîëàäû. Ôèðìàëàð êåéäå íàðûºòà ºàëó ¾øií ¹àíà áà¹àíû òàóàðäû» ¼çiíäiê º½íûíàí ò¼ìåíäåòåäi äå øû¹ûí¹à ½øûðàéäû. Á½ë îäàí äà ê¼ï øû¹ûí áîëäûðìàé æ¸íå óàºûò æå»óãå æîë áåðåòií ñû øàðà. Óàºûòòû ½òó ¼íäiðiñòi ºàéòà º½ðó¹à, æà»à òåõíîëîãèÿ åíãiçóãå æ¸íå øû¹ûíäàðäû ºûñºàðòó¹à æîë áåðåäi.

Íàºòû ¼íiìíi» á¸ñåêåëiê ºàáiëåò äå»ãåéií àðòòûðó ¾øií ¼íäiðóøi :

- ñàòó áà¹àñûí ò¼ìåíäåòåäi;

- ¼íiìíi» ñàïàñûí æ¸íå ò½òûíó ºàñèåòòåðií àðòòûðàäû;

- òàóàðäû» ñàòûëóûí ½éûìäàñòûðó äå»ãåéií æàºñàðòàäû.

Áà¹àíû áåëãiëi äå»ãåéãå äåéií ò¼ìåíäåòóãå áîëàäû. ´çàðà áàéëàíûñòû ¾ðäiñòåðäi» áàéëàíûñû êåëåñiäåé : áà¹àíû ò¼ìåíäåòó – ñàòó ê¼ëåìií ½ë¹àéòó - ¼íiìäi ê¼ï ì¼ëøåðäå øû¹àðó - ¼íiìíi» ¼çiíäiê º½íûí øàðòòû ò½ðàºòû øû¹ûíäàð åñåáiíåí æ¸íå îçûº òåõíîëîãèÿíû ïàéäàëàíó àðºûëû ò¼ìåíäåòó – ïàéäàíû ê¼áåéòó.

3. ӨНІМНІҢ САПАСЫН КӨТЕРУДІҢ НЕГІЗГІ БАҒЫТТАРЫ

3.1. Өнімнің сапасын көтерудің ұйымдастырушылық-экономикалық тетіктері

ʼï ñàëàëû ýêîíîìèêà æà¹äàéûíäà æåðãiëiêòi àãðî¼íåðê¸ñiï êåøåíií äàìûòóäà¹û ½éûìäàñòûðó-ýêîíîìèêàëûº òåòiêòåðií áàñºàðó àñïåêòiëåði òîëûº æåòiëìåãåí áîëäû.

Àóûëäûº æåðëåðäåãi áàðëûº ½éûìäàñòûðóøûëûº-º½ºûºòûº øàðóàøûëûº ò¾ðëåðiíi» äàìóûíà ¸ñåð åòåòií íåãiçãi ôàêòîð, ñàëààðàëûº ºàòыíàñòàðäû ìåìëåêåòòiê ðåòòåó òåòiãiíi» ºàëûïòàñó òèiìäiëiãi, àóûë øàðóàøûëû¹ûíäà¹û ¼íäiðóøiëåð ìåí ¼íåðê¸ñiïòiê ºîð ¼íäiðóøi ñàëàëàð àðàñûíäà¹û ¼íiì àéûðáàñûíû» áàëàìàëûëû¹û, ñîíûìåí ºàòàð èííîâàöèÿëûº ê¸ñiïêåðëiêòi ûíòàëàíäûðó áîëûï òàáûëàäû.

²àçiðãi æà¹äàéäà, iøêi îðòàíû» òåç ¼çãåðó ºàðºûíûíà áàéëàíûñòû «¼òêåííåí êåëåøåêêå» ïðèíöèïi íåãiçiíäå øåøiì ºàáûëäàó, áàñºàðó øàðàëàðû ìåí ºàëûïòàñûï ºàë¹àí ¼íäiðiñòiê-ýêîíîìèêàëûº æà¹äàéëàðäû» ñ¸éêåñ êåëìåóiíå ¸êåëói ì¾ìêií, àë á½ë ì¸ñåëå ¼ç êåçåãiíäå ê¾ðäåëi íåãàòèâòi í¸òèæåëåðãå àëûï êåëói ì¾ìêií. Îïåðàòèâòi áàñºàðóäû» êîíöåïòóàëäû íåãiçi áîëûï «êåëåøåêòåí îñû ø຺໠ïðèíöèïi áîéûíøà øåøiì ºàáûëäàó èäåÿñû ºûçìåò åòåäi, á½íû» ìåòîäîëîãèÿëûº íåãiçi ðåòiíäå æ¾éåëi òàëäàó ñàíàëàäû. Á½ë æåðäå ýâðèñòèêàëûº ¸äiñòåð ºîëäàíûëàäû, á½ë äåãåíiìiç êåëåøåê æà¹äàéëàð ñöåíàðèéií æàñàóäû æåòiëäiðó, ýêñïåðòòiê áà¹àëàóëàðäû ºîëäàíó, ñîíûìåí áiðãå ñòîõàñòèêàëûº ïðîãðàììàëàó æ¸íå èìèòàöèÿëûº ìîäåëäåó, ò¾ðëi ì¼ëøåðäåãi æ¸íå òèïòåãi àºïàðàòòûº æ¾éåëåðäi äå ïàéäàëàíó.

ƾðãiçiëãåí ðåôîðìàëàð áàðûñûíäà¹û æà¹ûìñûç àñïåêòiëåðäi» áiði ðåòiíäå àóûë øàðóàøûëûº ¼íäiðóøiëåði ñàòûï àëàòûí ìàòåðèàëäû-òåõíèêàëûº ðåñóðñòàð¹à æ¸íå ¼òêiçiëåòií àóûë øàðóàøûëûº ¼íiìäåðiíå áà¹à äèñïîðèòåòi áîëûï òàáûëàäû.

Àãðî¼íåðê¸ñiïòiê êåøåíäi æî¹àðû òèiìäiëiêïåí äàìûòó ïåðñïåêòèâàñû ê¼áiíå ºàéòà ¼»äåóäi ½éûìäàñòûðó ê¼ëåìiíå æ¸íå àóûë øàðóàøûëûº äàéûí ¼íiìií ñàºòàó æ¸íå ¼òêiçóãå áàéëàíûñòû. Ñîíäûºòàí äà ºàçiðãi êåçäå ¼òêið ïðîáëåìàëàðäû» áiði áîëûï àóûë øàðóàøûëûº ¼íiìäåðií ¼íäiðóøiëåð ûíòà-æiãåðií èíòåãðàöèÿëàó ñàíàëàäû. ²àòíàñòàð ¼çàðà ýêîíîìèêàëûº æ¸íå ìîðàëüäiê ºûçû¹óøûëûºòàðûí ºàíà¹àòòàíäûðó ïðèíöèïi íåãiçiíäå º½ðûëàäû.

Ñîíäûºòàí äà íàðûºòûº æà¹äàéäà øàðóàøûëûº åòóäi» ýêîíîìèêàëûº òåòiãiíi» áið ýëåìåíòi ðåòiíäå àãðàðëûº ¼íäiðiñòi áà¹äàðëàìàëàó, ¼íäiðiñòi ºîñà àë¹àíäà, àóûë øàðóàøûëûº ¼íiìií ºàéòà ¼»äåó æ¸íå ¼òêiçó áîëûï òàáûëàäû.

Àóûë øàðóàøûëû¹ûíû» ìà»ûçäû àðòûºøûëû¹û ðåòiíäå íåãiçãi ¼íäiðiñ º½ðàëû áîëûï æåð, òàáè¹è ðåñóðñ æ¸íå ½ëòòûº áàéëûº ðåòiíäå ïàéäàëàíûëóû æåð ¼»äåóäi» ¹ûëûìè – íåãiçäåëãåí æ¾éåñi åñåáiíäå iñêå àñûðûëóû òèiñ.

Êåði æà¹äàéäà òîïûðàºòû» º½íàðëûëû¹û ò¼ìåíäåï, îíû» ¼íiìäiëiãi àçàéûï, ñû êåçåêòå å»áåê ¼íiìäiëiãi, ìàòåðèàëäûº æ¸íå ºàðæûëûº ºîðëàðäû íåãiçñiç æ½ìñàó áîëûï òàáûëàäû.

Æîñïàðëàó àóûë øàðóàøûëû¹ûíäà áåëãiëi áið ïðèíöèïòåð íåãiçiíäå æ¾çåãå àñûðûëàäû. Îëàð êåç-êåëãåí ¸ëåóìåòòiê-ýêîíîìèêàëûº ºàòíàñòàðäà ºîëäàíûëóû ì¾ìêií, àë áàñºàëàðû á½ë ºàòíàñòàðäû» ºàéòà ºàëûïòàñóû áîëûï òàáûëàòûíäûºòàí àãðàðëûº ñàÿñàòòû» ¼çãåðóiíå áàéëàíûñòû ¼ç ºûçìåòií òîºòàòàäû. Æîñïàðëàó ìåìëåêåòòiê ðåòòåó ¸äiñi ðåòiíäå, íàðûºòûº ýêîíîìèêàñû äàìû¹àí åëäåðäå êå»iíåí ºîëäàíûëàäû.

Ìàºñàòºà áà¹ûòòàë¹àí æîñïàðëàó¹à æàòàòûí ñiëòåìå ðåòiíäå ìûíàëàðäû àòàó¹à áîëàäû: Îíû» º½ðûëûìûíäà¹û ê¼ïæàºòûëûºòû» ºàëûïòàñóû ìåí æåêå ìåíøiê ôîðìàëàðûíû» ¼çàðà ºàðûì-ºàòíàñû; À´Ê-ãi ýêîíîìèêàëûº ºàòíàñòàðäû» ºàéòà ºàëûïòàñóû, À´Ê-íi» ¼çiíi» õàëûº øàðóàøûëû¹ûíû» áàñºà äà ñàëàëàðûìåí ºàðûì-ºàòíàñû, À´Ê æ¸íå ìåìëåêåò àðàñûíäà¹û ºàðûì-ºàòíàñòàð. Áàñºàøà àéòºàíäà ¸»ãiìå íåãiçiíåí ñàëààðàëûº ºàòíàñòàð æ¼íiíäå áîëûï îòûð, àóûë øàðóàøûëû¹û ìåí ¼íåðê¸ñiï àðàñûíäà¹û ¼çàðà àëìàñó ýêâèâàëåíòòiëiãi æ¸íå ò. ñ. ñ.

Æîñïàðëàóäà¹û áàñòû ì¸ñåëåíi ñàëàëûº àñïåêòiãå á½ðó¹à òóðà êåëåäi. Á½ë øàðóàøûëûº ºûçìåòïåí òiêåëåé áàéëàíûñòû, æåêå ¼íiì ò¾ðëåðií (астық, ñ¾ò, êèiì, ò.ñ.ñ.) ¼íäiðóìåí àéíàëûñàòûí ¼íäiðiñòi äàìûòó, ºîëäàó, iøêi íàðûºòû ºîð¹àó, ýêñïîðòòû íåìåñå èìïîðòòû ûíòàëàíäûðó ñèÿºòû ýêîíîìèêàëûº øàðàëàð æ¾éåñií àíûºòàó. Ауыл шаруашылық ¼íäiðiñiíäå, ìûñàë¹à, æîñïàðëàó¹à ¼çiíäiê ò¸ñië êåðåê, á½ë îíû» ¼íäiðiñi áàëàíñûíà íåãiçäåëãåí, ºîëäàíó (ò½òûíó), ¼ñóäi» áîëæàìäû ì¾ìêiíøiëiêòåðií áà¹àëàó, ¼íäiðiñ ê¼ëåìií ºûñºàðòó ºàæåòòiëiãi, ìàºñàòòàð ìåí ìiíäåòòåðãå àäåêâàòòû øàðàëàð æ¾éåñií àíûºòàó.

Дәнді дақыл ¼íäiðiñiíäåãi æ¸íå îíû ¼òêiçóäåãi ºàëûïòàñºàí æà¹äàéëàð îíû» ñûðòºû æ¸íå iøêi íàðûºòàðäà¹û ¼òêiçiëóií ºàæåò åòåäi. ̽íäàé áà¹àëàó àóûë øàðóàøûëûº ¼íiìäåðií ñ½ðàíûñ æ¸íå ½ñûíûñ íàðûºòàðûíäà¹û ¼çií-¼çi ðåòòåóäi òîëûºòûðûï îòûðàòûí ýêîíîìèêàëûº øàðàëàðäû» äàìûòûëóûíà ºàæåò åòiëåäi. Íàðûºòûº ºàòíàñòàð æîñïàðëàóäû» íûñàíäàðû ìåí ¸äiñòåðiíå, ñîíäàé-àº,îíû» íåãiçií º½ðàóøû ïðèíöèïòåðiíå ¸ñåð åòåäi.

Дәнді дақылдарды ¼íäiðóäåãi æîñïàðëàóäà ò¼ðò êåçåêòi ýòàïòû åñêåðãåí æ¼í: íàðûºòà¹û ºûçìåò áà¹äàðëàìàñûíû» íåãiçäiëiãi; ¼íiìäi æ¸íå øèêiçàòòû ¼íäiðóøiëåðäi» ìàºñàòòàðû ìåí ìiíäåòòåðií àíûºòàó; ¼íäiðiñòi» äàìóûí æ¾çåãå àñûðó; íàðûºòà¹û ò½òûíóøûëàðäû» ò¼ëåìºàáiëåòòi ñ½ðàíûñûí ºàíà¹àòòàíäûðàòûí ¼íiìäi æ¸íå øèêiçàòòû ¼íäiðó åñåáiíåí òàáûñòû àíûºòàó.

ʸñiïîðûí æîñïàðû æîñïàð-áà¹äàð (áîëæàó) áîëûï òàáûëàäû, îíû» æ¾çåãå àñûðûëóû á¸ðiíåí á½ðûí êîëëåêòèâ æ½ìûñêåðëåðiíi» ºûçû¹óøûëûºòàðûìåí ûíòà-æiãåðií ½éûìäàñòûðó¹à áà¹ûòòàë¹àí.

Á½ë áîëæàìäàð ìàçì½íûíû» íåãiçiíå ìûíàëàð êiðói êåðåê: áîëæàìäàíàòûí, à¹ûìäà¹û, îðòà æ¸íå ½çຠóàºûò äàìó òåíäåíöèÿëàðûí (¼íäiðiñòi» äàìó ºàðºûíû, ¼íäiðiëåòií àóûë øàðóàøûëûº ¼íiìäåði ê¼ëåìiíi», º½ðûëûìäûº ñ¸éêåñòiëiãi, ìàòåðèàëäûº және áàñºà äà áàçàëàðìåí æàáäûºòàëóû æ¸íå ò.á.) àéºûíäàó æ¸íå áà¹àëàó; ¼íäiðiñòiê-ýêîíîìèêàëûº æ¸íå ¸ëåóìåòòiê äàìóäû» ñòðàòåãèÿñû ìåí òàêòèêàñûí äàìûòó, ýêîíîìèêàëûº äàìóûíû» íåãiçi ðåòòåãiøòåðiíi» ïàðàìåòðëåðiíi» æ¸íå ñàíäûº ¼ëøåìií àíûºòàó æ¸íå îðíàòó, øàðóàøûëûº åòóäi» ýêîíîìèêàëûº ìåõàíèçìiíi» º½ðàóøûëàðûí-ìåìëåêåòòiê æ¸íå áàñºà äà èíâåñòèöèÿëàð áà¹àñûí, ºàðûçäàð, íåñèåëåð æ¸íå ò.á.

Егін øàðóàøûëû¹û ñàëàñûíû» äàìóûíà ìåìëåêåòòiê ¸ñåð åòó ìåõàíèçìií 5-6 æûë¹à º½ðó ºàæåò, á½ë óàºûò àðàëû¹ûíäà îë ºàéòà ºàðàëìàóû êåðåê. Á½ë ºàðàñòûðûëûï îòûð¹àí ñàëàíû» áàðëûº ñóáüåêòiëåðiíi» ¼íäiðiñòiê-øàðóàøûëûº ºûçìåòií ò½ðàºòû æ¾ðãiçóií ò½ðàºòûëûººà èå áîëóûíà æ¸íå äå ½éûìäàñòûðóøûëûº-ýêîíîìèêàëûº iñ-øàðàëàðäû ¼ç êåçåãiíäå æ¾ðãiçóãå ì¾ìêiíäiê òóäûðàäû.

Егін øàðóàøûëû¹ûíäà¹û ýêîíîìèêàëûº æà¹äàéëàðäû òàëäàó í¸òèæåëåðií ºàðàñòûðà îòûðûï ìûíàäàé ò½æûðûì æàñàó¹à áîëàäû: àãðîíàðûºòû» ò½ðàºòàíûï îäàí ¸ði äàìóûíà áà¹ûòòàë¹àí, егін øàðóàøûëû¹ûìåí àéíàëûñàòûí ñóáüåêòiëåðäi ºîëäàï îëàðäû» ýêîíîìèêàëûº ºûçû¹óøûëûºòàðûí ºîð¹àéòûí ìåìëåêòòiê ðåòòåó ìîäåëi êåðåê. Á¸ðiíåí á½ðûí астық ¼íäiðiñií å» ºîëàéëû òàáè¹è-ýêîíîìèêàëûº æà¹äàéëàðû áàð àóûë øàðóàøûëûº àóäàíäàð¹à îðíàëàñòûðûëóûí ºàäà¹àëàó êåðåê, á½ë ¼ç êåçåãiíäå íåãiçãi ðåñóðñòàð ìåí êàïèòàëäû» ýêîíîìèêàëûº ñåðïiëiñií æî¹àðûëàòó¹à, ýêîíîìèêàíû» àãðàðëûº ñåêòîðûíäà¹û àóûë øàðóàøûëûº åìåñ ôóíêöèÿëàðûí äàìûòóäû ûíòàëàíäûðó¹à ì¾ìêiíäiê áåðåäi. Астық ¼íäiðiñòiê ºàéòà ½éûìäàñòûðó ò½òûíûñ ïåí òåïå-òå»äiêêå àëûï êåëiï ñîíûìåí ºàòàð егін øàðóàøûëû¹û ñàëàñûíû» íàðûºòûº á¸ñåêå ºàáiëåòòiëiãií àéºûíäàóû êåðåê.