1. Пәннің мақсаты мен міндеттері, оның оқу процесіндегі ролі
жүктеу/скачать 1.18 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Тақырып бойынша тест тапсырмасы
- Балқаш экожүйесінің бұзылуының зардаптары.
- Тікелей әсер.
- Ойланбай істелетін іс-әрекеттер.
- 5. Саналы түрде істелетін әрекеттер.
- Экология пәнінен тест сұрақтары.
ОБСӨЖ тақырыбы: Табиғатты қорғау. Табиғи ортаның әлемдік ластануы. ОБСӨЖ жоспары: 1. Қазіргі кезеңнің әлемдік экологиялық мәселелері. 2. Қазіргі кезеңнің әемдік экологиялық мәелелері: климаттық өгерістер, озон қабатының азаюы, қышқыл жаңбырлар, шөдену, биологиялық әртүрліліктің азаюы
Бақылау сұрақтары
Тақырып бойынша тест тапсырмасы: 1. Экологаялық кауіпсіздікті, қоршаған ортаға тигізетін зиянды зардаптарын болжау және бағалау мен қоршаған орта мониторингін қамтамасыз ету міндетін сипаттайтын сала: А) теориялық экология В) географяя С)химия D) қолданбалы экология Е) биология 2.Адам әрекеті нәтижесіндегі ластану былай деп аталады: А) Антропогендік. В) Табиғи. С) Екіншілік. D) Физикалық. Е) Техникалық. 3. Біріншілік периодты түрде ықпал ететін экологиялық факторларға келесілер жатады: А) Жердің айналуы, жыл мезгілдерінің ауысуы. В) Адамзат баласының қоршаған ортаға әсері. С) Суда еріген газ құрамы, температура. D Стикиялық қуұылыстар.
4. Биологиялық жүйелердің өзгерістерге қарсы тұруы және касиеттердің тұрақтылығын сақтау кабілеті: А) Гомеостаз В) Сукцессия С) Адгезия ) Д ) Агротенк Е) Адаптация 5.Адамдардың биосфераға оң әсері: А) Табиғи ресурстарды қалпына келтіру, жерді рекультивациялау, жер асты суының қорын қалпына келтіру шаралары. В) Табиғи ресурстарды калпына келтіру, ормандарды кесу. С) Жерді рекультивациялау, тұщы судың азаюы. Д) Ормандарды кесу, тұщы судың азаюы, жердің кебуі мен тұздануы т.б. Е) Жердің кебуі мен тұздануы, жер асты суының қорын қалпына келтіру. 6. ҚР-ғы шөлденген жер ауданы қанша пайызды құрайды?
В) 75 пайыз С) 50 пайыз
Е) 35 пайыз 7. Атмосфераның метрологиялық факторлары арқылы ластануы:
В) Атмосфераның табиғи процестердің әсерінен ластануы. С) Метрологиялық фактордың атмосфера ластауына әсері. Д) Атмосфераның ластануына қарсы шаралардың жүйесі. Е) Метрологиялық факторлардың үлесімен атмосфераның ластануы. 8. Табиғатты қорғау дегеніміз: А) Биосфера мен атмосфераны ластанудан қорғау. В) Тазалағыш аппараттарды қолдана отырып қоршаған ортаны корғау. С) Қоршаған ортаны ластанудан қорғауға арналған жұмыстар жиынтығы. О) Қоршаған ортаның тазалығын айтамыз. Е) Экологиялык системада тепе-теңдікті сақтау. 13-АПТА
ОБСӨЖ №25 ОБСӨЖ тақырыбы: Қазіргі кезеңнің әлеуметтік – экологиялық мәселелері. ОБСӨЖ жоспары:
ОБСӨЖ мәтіні: Негізгі Қазақстанның экологиялық мәселелеріне Арал, Семей, Балқаш, Каспий және тағы басқалар жатады. Аралға 1960—1965 жылдар арасында 44 мың м3 су құйылса, бұл көрсеткіш 1974—1978 жылдары 13 мың м3, ал 1990 жылдары екі есеге қысқарды. Соның салдарынан Арал теңізінің деңгейі 23 м-ге дейін төмендеп, оның су айдыны 30—200 км-ге дейін қусырылды. Судың тұздылығы 40%о-ге дейін артты. Оның үстіне Әмудария және Сырдария өзендері бойындағы шаруашылықтарда тыңайтқыштар мен химиялық препараттарды қолдану бұрын-соңды болмаған көрсеткішке жетті. Тыңайтқыштарды қолдану 10—15 есеге өскен. Осындай антропогендік факторлар Арал өңірін экологиялық апатқа ұшыратты. Құрғап қалған теңіз түбінен айналаға зияндылығы өте жоғары миллиондаған тонна тұзды шаңдар көтеріліп, желмен тарай бастады. Сонымен, Арал тартылуына себеп болған факторлар:
Балқаш көлі шөлейт және шөл табиғат белдемдерінде орналаскандықтан, оның климаты шұғыл континентті болып келеді. Су айдынының булануы өте жоғары. Осыған байланысты судьщ деңгейі тез өзгеріп отырады. Ұзақ жылдар тіршілігі тұрақты болып келген су айдынының қалыпты жағдайы өзгере бастады. Балқаш көлінің экологиялық жағдайының нашарлау себебі: Қаратал, Лепсі, Ақсу өзендерінің мол суының Балқаш көліне жетпей суармалы егістерге жүмсалуынан. Оның үстіне бұрынғы кездерде Аягөз, Сарқанд және Басқан өзендері Балқашқа құйып, оның табиғи су деңгейін сақтап отырған. Ал қазір бүл өзендер Балқашқа қүймайды. Аталған антропогендік жағдайлар Балқаш көлінің жағдайын шиеленістіріп жіберді. Балқаш экожүйесінің одан әрі нашарлауына Іле өзені бойына салынған Қапшағай суқоймасы да өсер етеді. 1970 жылы Қапшағай суқоймасында Іле өзенінің суын бөгейтін Қапшағай бөгеті салынды. Оған қосымша Іле өзенін қоректендіріп отырған Шелек өзені Бартоғай бөгетімен бөгеліп, онда көлемі 300 мың м3 су жинақталды. Осылайша Үлкен Алматы каналы салынды. Каналдың салынуына байланысты Шелек әзені Ілеге құюын токтатты. Іле — Балқаш алабының ауыл шаруашылығында барынша пайдаланылуымен 1965—1990 жылдар аралығында Балқашқа құятын судың көлемі 25%-ға азайды. Іленің орта ағысы мен төменгі сағасында Шарын күріш, Шеңгелді көкөніс, Ақдала күріш алқаптары пайда болды. Осының бөрі Іле — Балқаш су алабының табиғи жүйесінде қалыптасқан тепе-теңдік заңын бұзды. Балқаш экожүйесінің бұзылуының зардаптары. Іле — Балқаш экожүйесіндегі өзгерістер (әсіресе Қапшағайдан төменгі бөлігі) өте сирек кезедесетін Іле тоғайын, өзен жағасындағы шүрайлы жайылымдар мен оның сағасындағы қамыс-қоғаның жойылуына себепші болды. Көлдің жағалаулары кеуіп, тұзды шаңы ауаға жиі кетерілді. Ауа райы өзгеріп, қуащпылык пен аңызақ желдер үдеді. Балқаш көлі дещейі соңғы жылдары 2 м-ге жуық төмендеп отыр. Сонымен көл жағалаулары батпақтанып, сорланып, тақырлар мен шөлдерге айналуда. Каспий теңізінің көтерілуі оның маңындағы мемлекеттерде көптеген проблема туғызып отыр. Оның бастысы — экологиялық жағдайлар. Біріншіден, су денгейінің көтерілуі теңіз жағалауындағы табиғи жайылымдардың көлемін тарылтып, құстар мен жануарлардың мекенін басып қалды. Суға тосқауыл үшін соғылған бөгеттер жағалаудың фаунасы мен флорасына зор шығын келтірді. Балықтардың уылдырық шашу аясы мен құстардың ұя салу тығыздығы кеміп, биокөптүрліліктің азайып кету проблемасын туғызып отыр. Екіншіден, теңіз деңгейінің котерілуі судың, ауа мен топырақтың ластануына, одан әрі экологиялық апатка апарды. Судың мүнай енімдерімен ластануы 1980 жылдан бастап күшейе түсті. Су қүрамында пестицид және ауыр металдардың кебеюі бекіре сияқты бағалы балықтар, теңіз мысығы мен құстарды жаппай ауруға ұшыратып, қырылып қалу фактілерін жиілетті. Соңғы мәліметтер бойынша, бекіре балықтарын аулау 40%-ға азайды. Үшіншіден, су деңгейінің көтерілуінен теңіз жағалауларындағы мұнай шұңғымаларын, мұнай қоймаларын, мүнай еңдейтін ©неркөсіп орындарын, балық комбинаттарын, елді мекендерді су басып, орасан зор шығын келтіре бастады. Төртіншіден, мұнай игеруге шетелдік инвесторларды тарту Каспий теңізінің экологиясын одан әрі шиеленістіре түсуде. Мұнай өндірумен бірге ауаға шығатын ілеспе газдардың көтерілуі аймақтың ауа ағынында зиянды газдар үлесін көбейтіп отыр. Теңіз жағалауларының тозуы техногендік процестерді жылдамдатып, аумақтың шәлге айналуына себепші болып отыр. Каспий мәселесі бүгінгі танда күрделі аймақтық экологиялық проблемаға айналды. Каспий мұнайын игеру жоғары қарқынмен жүргізіліп, ұзақ жылдарға жоспарлануда. Бұл проблема тек Қазақстан ғана емес, Ресей, Өзірбайжан, Түркіменстан және Иран Республикаларында ортак мәселе. 13-АПТА ОБСӨЖ №26 (5 балл) Тақырып: Қазақстанның экологиялық проблемалары. ОБСӨЖ жоспары:
Студенттердің орындайтын тапсырмалары: Тест тапсырмалары 1. Қазақстанның экологиялық аймақтарына жататындар? А. Арал, Семей, Каспий В. Таулы Алтайда С. Шымкент облысы Е. Павладар облысында 2. Барсакелмес қорығы қайда орналасқан? А. Аралда В. Таулы Алтайда С. Шымкент облысы Д. Атырау облысы Е. Павладар облысында 3. Аралға 1990 жылдары неше есеге дейін қысқарды? А. Екі есе В. Үш есере С. Бес есеге Д. Алты есе Е. Он есе 4. Арал тартылуына себеп болған жүйелердің факторлары? А. Дұрыс жоспарламау В. Таулы Алтайда С. Шымкент облысы Д. Атырау облысы Е. Павладар облысында 5. Балқаш көлі қандай табиғат белдемдерінде орналаскан? А. Шөл және шөлейт В. Таулы Алтайда С. Шымкент облысы Д. Атырау облысы Е. Павладар облысында 6. Балқаш көлінің экологиялық жағдайының нашарлау себебі? А. Қаратал, лепсі, ақсу өзен суының жетпеуі В. Таулы Алтайдан келуі С. Шымкент облысынан келуі Д. Атырау облысынан келуі Е. Павладар облысында 7. Балқаш экожүйесінің бұзылуының зардаптары? А. Іле, Балқаш экожүйесіндегі өзгерістер В. Таулы Алтайда С. Шымкент облысы Д. Атырау облысы Е. Павладар облысында
А. Локальды В. Болжамдық С. Аумақтық Д. Ұлттық Е. Глобальды 9. Алғашқы қышқыл жауын – шашын қай жылы және қай жерде байқалды? А. Англия, 1907-08ж.ж. В. Финляндия, 1978-79ж.ж. С. Бельгия, 1910-11ж.ж. Д. Германия, 1900ж. Е. АҚШ,1945-46ж.ж. 10. Каспий теңізінің— экологиялық жағдайларының себептері? А. Мұнай В. Су С. Топырақ Д. Тас Е. Глобальды 14-АПТА ОБСӨЖ№ 27 ОБСӨЖ тақырыбы: Қоршаған ортаға қатысты заңды және құқықтық қатынастар. ОБСӨЖ жоспары:
ОБСӨЖ мәтіні: Адам биологиялык түр ретінде антропоген дәуірінен бері жер шарының барлық аймактарына таралып отыр. Алғашында адамдар табиғатты санасыз, одан соң саналы түрде пайдалана бастады. Кейінгі кездегі адамзат қауымдастығының даму эволюциясының коғамдық-әлеуметтік формациялар кезеңдерінде (алгашқы қауымдық, қүл иеленушілік, феодалдық, капиталистік, социалистік) табиғат ресурстарын пайдалануы әр түрлі деңгейде болды. Оның қарқыны жер шарындағы халық санының өсуіне және ғылыми-техникалық прогрестің (ҒТП) дамуына тікелей байланысты дамыды. Алғашында адамның іс-әрекеті ірі хайуанаттарды жойып, ормандарды өртеп жіберумен шектелсе, бертін келе қала салу, өнеркәсіпті, ауыл шаруашылығын дамыту, ғылым мен техниканы меңгеру, т.б. кәсіптермен шұғылдана бастады. Кейбір мәліметтер бойынша, жер шарындағы барлық орманның 50%-ы кесілген және барлық жарамды жерлердің 70—75%-ы игерілген. Аталған фактілер адам іс-әрекетінің табиғатқа жасаған теріс көріністерінің бір бөлігі ғана. Яғни, академик В.И.Вернадский айтқандай: "Адам жер шарындагы күшті "геологиялық күшке" айналып, табиғат "тағдыры" оның ақыл-ойына тәуелді болады" деген қағида бүгінде маңызды рөл атқарады. Осы әрекеттердің бәрі антропогендік факторларға жатады. Оның негізгі бағыттары:
5. Адам баласының атом қарулары мен ғарышты игеруіне байланысты табиғатқа тигізіп отырған зардабы ерекше. Олардың кесірінен жекелеген экожүйелер, ландшафтылар жойылып немесе жарамсыз жерлерге айналды. Антропогендік факторлар өсер ету сипатына қарай бірнеше түрге бөлінеді.
5.Саналы түрде істелетін әрекеттер. Жер шарындағы әрбір мемлекет өзінің халқының әлеуметтік-тұрмыстық жағдайын жақсарту үшін, жоспарлы түрде әрі ғылыми негізде барлық техникалық қауіпсіздік және агротехникалық шараларды сақтай отырып, табиғат ресурстарын пайдаланады. Мәдени әсімдіктердің пайдалы іріктемелерін шығарып, бау-бақшаның өнімділігін арттырудың жоғары технологиясын меңгереді. Қорықтар, ұлттық саябақтар, қорықшалар, тәлімбақтар ұйымдастырып, аңдарды қорғап, адамдардың салауатты өмір сүруіне қолайлы жағдайлар жасайды. Өндіріс кешендері шоғырланған жерлерде ағаш отырғызу, көгалдандыру, жасанды су қоймаларын, саябақтар жасау арқылы табиғатты әз қалпына келтіре отырып, эстетикалық тұрғыдағы мөдени ландшафтыларды қалыптастырады. Бұл игі істер, әрине, барлық мемлекетте сақталмайды. Ол көбіне сол елдің саясатына, өркениеттілігіне, білім деңгейі мен мөдениетіне тікелей байланысты. Мүндай елдердің қатарына Швейцария, Финляндия, Канада, Жапония, т.б. жатады. Десе де, көптеген елдерде табиғатты пайдалануда үлкен қателіктер жіберіліп отырады. Ол, өрине, жоспарлы немесе арнайы істелмейді. Тағы да адам қажеті үшін жасалады. Мөселен, атом реакторларын адам энергия қуатын өндіруге жоспарлап (атом реакторлары, кемелер, атом қайықтары, т.б.) жасаса, оны соғыс мақсатына пайдаланып, адамзатка қаншама қайғы-қасірет әкелді (Хиросима, Нагасаки). Атом реакторында жіберілген қателер (Чернобыль) Еуропаны дүр сілкіндірді. Ал соғыс мақсатында қолданылған зымырандардың адам мен табиғаткд тигізіп жатқан зардабы бүгінде жер шарының әр жерінен көрініс беруде. Қазақстан жағдайыңдағы тың игеру науқаны, Арал—Сырдария бассейнін игеру, Іле — Балқаш өңірін игеру, Қапшағай суқоймасы, Семей, Азғыр, Нарын, Сарышаған полигондарының, т.б. табиғатқа тигізіп отырған зардаптарының әсерін адамдар қатты сезінуде. Ал кейбір жерлеріміз мемлекеттің шешімімен ресми түрде "экологиялық апат аймақтары" қатарына жатады. Мұның бәрі азық-түлік, энергетика, шикізат проблемасын шешу үшін жасалатынын ескеруіміз керек. Табиғатты игеру еш уақытта толастамайды, керісінше, үдей түсуі заңды құбылыс. Ал оны тиімді әрі сауатты пайдалану — біздің міндетіміз. Біз қазір өмір сүріп отырған табиғат ертеңгі біздің үрпақтарымыз үшін де қажет екенін үнемі еске ұстауымыз қажет. Өйткені бүкіл адамзаттың тіршілік ортасы, үйі біреу ғана, ол — Жер! 14-АПТА ОБСӨЖ№ 28 (5 балл) ОБСӨЖ тақырып: Тұрақты даму концепциясы. ОБСӨЖ жоспары: 1.Экологиялық құқық.? 2.Энергияның кейбір дәстүрлі емес көздерін пайдалану?
Коллоквиум сұрақтары
Тақырып бойынша тест тапсырмасы: 1. Биосфералық қорықтар туралы халықаралық конференцияда Севилья стратегиясы қай жылы қабылданды?
В)1993 ж. С)1990ж. Э)1949 ж. Е) 1987 ж 2. Жаратылыстану ғылымыңда экологиялық көзқарастын қалыптасу кезеңдері: А) XVIII - XIX ғ В) Х-ХІ г. С) ІХ-Х ғ. Д) VII-VIII ғ. Е) Х-ХІІғ. 3. Ақтау қаласында АЭС-ң базасында теңіз суын тұшыландыратын завод қай жылы іске қосылды? А)1973 ж. В)1966 ж. С)1955 ж. Д) 1981 ж. Е)1983 ж. 4. Толеранттық заңы қашан ашылды?
В)1713 ж. С)1983ж.
Е)1813 ж. 5. Халқааралық Қызыл кітап алғашқы басылымы жарық көрген жыл: А) 1963
В)1984 С)2000
D)2005 Е)1978
6. Әрбір келесі деңгейге әнергияның қаңдай мөлшері өтеді? А) 10% В)1%
С) 15%. Д) 25%
Е) 50% 7. Тіршіліктің жалпы даму заңдылықтарын зерттейтін зкологияның саласы: А) қолданбалы экология В) практикалық экология С) инженерлік экология Д) теориялық экология Е) кеңістіктік экология 15-АПТА
ОБСӨЖ№29 ОБСӨЖ тақырыбы: Қоршаған орта және адам қоғамының тұрақты дамуы. ОБСӨЖ жоспары:
ОБСӨЖ мәтіні: Ғаламдық жүйенің негізгі атқаратын міндетіне геоақпараггык жүйелсрдің технологиялар негізінде жерді пайдалану, климат, әлеуметтік-экономикалық даму жөніндегі көптеген мәлімсттерді біріктіру мен акпаратты ресурстарды басқару жөнінде кеңестік қызмет корсету жатады. Ғаламдық мониторинг Жердің барлық табиғи жүйесінің казіргі жағдайын бағалауға мүмкіндік беріп отыр. Әлемнің әр аймағында бақылауды 40-қа жуық қүрлықтағы жөне 10-ның үстіндегі мұхиттың базалық станциялар жүргізеді. Олардың кейбірі биосфералық қорықтарда орналасқан. Локалды мониторингті жузеге асыратындар түракты, жылжымалы немесе шырақ астындағы тексеру орындары. Осындай жүйелер көбіне Қазакстанның ірі қалаларында. Мысалы, Алматы қаласыңда атмосфералык ауаның мониторингі 6-7 орында жүргізіледі. Монитөринғ жүйесін колданылатын төсілдерге (физикалық-химиялық және биологиялық көрссткіштердің мониторингі, аралық мониторингі) сүйене отырып топтастыруға да болады. Химиялық мониторинт - атмосфераның, жауын-шашынның, жер беті мен жер асты суларының, мүхит пен теңіз суларының, топырактың, түпті түнбалардың, өсімдіктердің, жануарлардың химиялык құрамдарын (табиғи және антропогендік жолмен пайда болған) бақылайтын жоне химиялық ластағыш заттардың таралуын тексеретін жүйе. Химиялық мониторингтің негізгі ең басты міндеті қоршаған ортаның өте улы заттектермен нақтылы ластану деңгейін анықтау. Қоршаған ортаны ластайтын ксйбір зиянды компоненттер мен олардың молшерін бақылайтын дсңгейі келтірілгсн. Физикалық мониторинг - коршаған ортаға физикалык процестер мен құбылыстардың (су тасқыны, жанартау атылыстары, жердің сілкінуі, күргақшылық, топырақ эрозиясы және т. с.) тигізетін әсерін бақылау жүйесі. Биологиялык мониторинг - биоиндикаторлар көмегімен жүргізілетін мониторинг (яғни ортаның озгеруін, ағзалардың күйі мен жүріс-тұрысына қарап пішіп-кеседі). Экобиохимиялъщ мониторинг - қоршаған ортаның екі күрам болігін (химиялық және биологиялық) бақылауға негізделген мониторинг. Дистанциялык (аралық) мониторинг - зерттейтін объектілерді барлауға және тәжірибелік мәліметтерді тіркеп жазып алуға арналған радиометриялық қондырғылармен қамтылған ұшқыш аппараттар қолданылған авиациялык, космостық мониторинг. Топтастыру приіщипіне қарай әртүрлі мониторинг жүйелері бар. Олардың ішінде түрлі қажетке ең жарамды болып саналатын қоршаған ортаның құрама (комплексті) экологиялық мониторингі. Қоршаған ортаның құрама экологиялык мониторингі - бұл қоршаған табиғи орта объектілерінің ластану деңгейіне баға беруге және адам мен басқа да тірі ағзалардың денсаулығына зиян тигізетін өте қиын жағдайдың тууы туралы ескертуге арналған бақылау жүйесін ұйымдастыру. Ол жергілікті (локалды), аймақты және фондық болып бөлінеді. 15-АПТА
ОБСӨЖ№30 ОБСӨЖ тақырып: Қоршаған ортаны бақылауды және мониторингті ұйымдастыру принциптері. ОБСӨЖ жоспары: 1. Қоршаған ортаның жағдайын бағалау әдістері мен көрсеткіштері. 2. Мониторингтің барлық түрлерін (әлемдік, аумақтық, фондық, табиғи-шаруашылық, биоэкологиялық, геоэкологиялық, санитарлы-гигиеналық) ұйымдастырудың негізгі жолдары және принциптері. ОБСӨЖ мәтіні: Экологиялық мониторинг — табиғи құбылыстардың жәнс антропогендік іс-әрскеттсрдің әсерінен коршаған орта жағдайыныіі өзгеруін бакылау, бағалау, тексеру және болжау жүйелері. «Мониторинг» деген термин "монитор" - сактандырушы, қадағалаушы деген латын созінен алынған. Бұл термин БҰҰ-ның қоршаған орта жөніндегі Стокгольм конференциясының алдында (1972 жыл, маусымда) "бақылау" ұғымын толықтыру ретінде пайда болды. Табиғи жөне антропогендік әсерлердің ерекшеліктері жеткілікті. Антропогендік әсердің деңгейін шектеуші корсеткіш больш экологиялык шектеулі рауалы жүктеме саналады (ЭШРЖ), былайша айтқанда, Бұл экожүйенің тұрақтылығы шегінен аспайтын адамның шаруашылык карекеті. Бұл шектен асушылык экожүйенің тұрақтылығының бүзылуына және ыдырауына апарып соғады. Барлық экологиялық жүктемелердің жердегі бүкіл жиынтығы биосфераның шаруашылық сиымдылығы шегінен асып кеткенде ғана қауіпті ахуал, экологиялық дағдарыс басталып, ол бүкіл биосфераның азуына, қоршаған ортаның адамның ден-саулығы мен оның шаруашылығының тұрақтылығы үшін ауыр зардаптары болатындай болып өзгеруіне апарып соғады. Қазіргі уақытта Бұл шектен асушылық орын алып отыр деп пайымдауга барлық негіз бар, яғни жергілікті экологиялық шектеулі жүктемелердің жиынтығы ғаламдық экологиялық шектеулі жүктеме шамасынан асып кетті. Табиғи факторлардың әсерінен биосфера жағдайының үздіксіз өзгеруі қайтадан әдетте бастапқы жағдайға оралып отырады. Мысалы, ауа мен топырактың температурасының, қысымының, ылғалдығының озгеруі кейбір тұрақты орташа шамалар шегінде отеді. Не болса да дағдыдағыдай, табиғи процестердің әсерінен аумақты экожүйелер оте баяу түрде өзгереді. Себебі қоршаған ортаны өзгертетін сырткы әсерді жоюға бағытталған экожүйенің езіне тән тұрақтылық кабілеті бар. Ғаламдық экожүйе қоршаған ортаның түрактылығын антропогендік әсерлерге төтеп бере алатын жағдайға дейін, яғни түрактылық шегінен шықпағанға дейін сақтай алады. Биота мен коршаған орта оздерінің түрактылығын кез-келген геологиялык кезендерде мыңдаған жылдар бойы өзгеріссіз сақтап отырды. Экологиялык мониторинг үш сатыдан тұрады: жағдайды бақылау, бағалау және болатын өзгерістерді болжау. Мониторинг объектілеріне атмосфера, атмосфералық жауын-шашын, құрғақ жердің беткі сулары, мүхит пен теңіздер, жер асты сулары, криосфера (климаттык жүйені құрушылар) жатады. Бакылау объектілері келесі түрлергс болінеді: атмосфералық, ауалық, гидросфералық (жиынтыкты түрде гидрометеорологиялык), топырақтық, климаттык мониторинг, сейсмикалык, ионосферлық, Күн, магнитометриялык, биологиялық, осімдіктер, жануарлар, тұрғындар денсаулығының мониторингі және т. с. Мониторинг жүйесі факторларға, коздерге жоне әсер ауқымына байланысты да топтастырылады. Әсер факторларының мониторингі - әртүрлі химиялық ластағыштардың (ингредиенттік мониторинг), түрлі-түрлі табиғи және физикалық факторлар әсерлерінің (электр магнитті сәулелену, күн радиаңиясы, шу, діріл) мониторингі. Ластағыш көздердің мониторингі — нүктелі стационарлы көздер (зауыттардың мүржалары), жылжымалы (көлік), кеңістік (қалалар, химиялық заттектер ендірілетін егістік жерлер) көздер. Әсер аумағына байланысты мониторинг кеңістік және уақытша мониториштерге бөлінеді. Мәліметтерді ортақтастыру сипаттамасына қарай мынадай мониторинг жүйелерін қүрайды: • ғаламдық (биосфералык) - халықаралық ынтымақтастық негізінде Жер биосферасындағы әлемдік құбылыстар мен процестерді зерттеу аркылы назарға ұстап, экстремалды қолайсыз жағдайлардың болуы туралы уақытылы ескерту жасап отыру;
ірі-ірі аудандардың көлемінде құбылыстар мен процестерді зерттеу арқылы бақылау; • жергілікті (локалды) - елді мекендерде, өнеркәсіп орталықтарында, кәсіпорындарда коршаған ортаның сапалық озгеруіне бақылау жүргізу; • импактылық - ерекше қауіпті зоналар мен жердегі аймақтық жоне жергілікті антропогендік әсерлердің мониторингі. Дүние жүзінің 140 елі қатысатын қоршаған орта мониторингінің ғаламдық жүйесі 1970ж. құрылған. Бұл жүйенің мақсаты:
Ғаламдық жүйенің негізгі атқаратын міндетіне геоақпараггык жүйелсрдің технологиялар негізінде жерді пайдалану, климат, әлеуметтік-экономикалық даму жөніндегі көптеген мәлімсттерді біріктіру мен акпаратты ресурстарды басқару жөнінде кеңестік қызмет корсету жатады. Ғаламдық мониторинг Жердің барлық табиғи жүйесінің казіргі жағдайын бағалауға мүмкіндік беріп отыр. Әлемнің әр аймағында бақылауды 40-қа жуық қүрлықтағы жөне 10-ның үстіндегі мұхиттың базалық станциялар жүргізеді. Олардың кейбірі биосфералық қорықтарда орналасқан. Локалды мониторингті жузеге асыратындар түракты, жылжымалы немесе шырақ астындағы тексеру орындары. Осындай жүйелер көбіне Қазакстанның ірі қалаларында. Мысалы, Алматы қаласыңда атмосфералык ауаның мониторингі 6-7 орында жүргізіледі. Монитөринғ жүйесін колданылатын төсілдерге (физикалық-химиялық және биологиялық көрссткіштердің мониторингі, аралық мониторингі) сүйене отырып топтастыруға да болады. Химиялық мониторинт - атмосфераның, жауын-шашынның, жер беті мен жер асты суларының, мүхит пен теңіз суларының, топырактың, түпті түнбалардың, өсімдіктердің, жануарлардың химиялык құрамдарын (табиғи және антропогендік жолмен пайда болған) бақылайтын жоне химиялық ластағыш заттардың таралуын тексеретін жүйе. Химиялық мониторингтің негізгі ең басты міндеті қоршаған ортаның өте улы заттектермен нақтылы ластану деңгейін анықтау. Қоршаған ортаны ластайтын ксйбір зиянды компоненттер мен олардың молшерін бақылайтын дсңгейі келтірілгсн. Физикалық мониторинг - коршаған ортаға физикалык процестер мен құбылыстардың (су тасқыны, жанартау атылыстары, жердің сілкінуі, күргақшылық, топырақ эрозиясы және т. с.) тигізетін әсерін бақылау жүйесі. Биологиялык мониторинг - биоиндикаторлар көмегімен жүргізілетін мониторинг (яғни ортаның озгеруін, ағзалардың күйі мен жүріс-тұрысына қарап пішіп-кеседі). Экобиохимиялъщ мониторинг - қоршаған ортаның екі күрам болігін (химиялық және биологиялық) бақылауға негізделген мониторинг. Дистанциялык (аралық) мониторинг - зерттейтін объектілерді барлауға және тәжірибелік мәліметтерді тіркеп жазып алуға арналған радиометриялық қондырғылармен қамтылған ұшқыш аппараттар қолданылған авиациялык, космостық мониторинг. Топтастыру приіщипіне қарай әртүрлі мониторинг жүйелері бар. Олардың ішінде түрлі қажетке ең жарамды болып саналатын қоршаған ортаның құрама (комплексті) экологиялық мониторингі. Қоршаған ортаның құрама экологиялык мониторингі - бұл қоршаған табиғи орта объектілерінің ластану деңгейіне баға беруге және адам мен басқа да тірі ағзалардың денсаулығына зиян тигізетін өте қиын жағдайдың тууы туралы ескертуге арналған бақылау жүйесін ұйымдастыру. Ол жергілікті (локалды), аймақты және фондық болып бөлінеді. Студенттердің орындайтын тапсырмалары: Бақылау сұрақтары
Қолданылған әдебиеттер тізімі. Негізгі: 1.А.К.Бродский. Жалпы экологияның қысқаша курсы. Оқу құралы. А, Ғылым.1997ж. 2.Е.Мамбетказиев. Қ.Сыбанбеков. Табиғат қорғау. Оқу құралы. Аматы Қайнар.1990ж. 3. Жамалбеков Е. Ү., Білдебаев Р. М. Жалпы топырақтану және топырақ географиясы мен экологиясы. А. Қазақ университеті 2001 ж. 4.А.Б.Бигалиев, Е.У.Джамалбеков. Қазақстан топырақ экологиясы. Алматы. 1998ж. 5.Г.К. Сагимбаев. Экология и экономика. Алматы. 1997ж. 6.И.А.Шилов. Экология. Москва. Высшая школа. 2000ж. 7. А.А.Грелова. Экология. Москва. 1997ж. 8.В.И.Фурсов.Экологические проблемы окружающей среды. Алматы. 1991ж. 9.Ю.М.Одум. Экология в 2-х томах. Москва. Мир, 1986ж. 10.В.А.Радкевич. Экология. Минск. Высшая школа.1997ж. Қосымша:
1. А.В.Чигаркин. Геоэкология Казақстан. Алматы. Санат. 1995ж. 2.А.С.Бейсенова, Ж.Б.Шілдебаева, Г.З.Сауытбаева, Экология. Алматы. Ғылым. 2001ж. 3. А.К.Саданов, З.С.Сванбаева. Экология. Алматы.1999ж. 4. В.А.Алексеенко. Экологическая геохимия. Учебник. М. Логос. 2000ж. 5. Ф.И.Гиренок. Экология. Цивилизация. Ноосфера. М. 1987ж. 6.М.И.Будько. Глобальная экология. М. Мисль. 1997ж. Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі.
“Сырдария” университеті Бекітемін: Кафедра меңгерушісі _______ Тесттік сауалнама. Пән: Экология және тұрақты даму Факультет: Химия - биология Мамандық: Факультет аралық мамандықтар Кафедра: Биология Курс: 2 семестр: 4 Тест сұрақтарын құрастырған магистр Нұрмағанбетов Н. Жетісай – 2009ж
Тест сауалнама кафедраның мәжілісінде қарастырылған. Хаттама № 1 1.09.2009 ж. Кафедра меңгерушісі: аға оқытушы Кукиев С.С.. Аты-жөні,ғылыми атағы. Факультеттің оқу - әдістемелік кеңесінде мақұлданған Хаттама № 1 ______ « » _______ 2009 ж Оқу - әдістемелік бюросының басшысы: _____________________________ Аты-жөні,ғылыми атағы. Университеттің ғылыми Кеңесінде мақұлданған Хаттама № 1_____ « » ________ 2009 ж Университет ғылыми Кеңесінің хатшысы: _______________ Экология пәнінен тест сұрақтары.
А) Ч. Дарвин. В) Н. Вавилов. С) Ю. Либих. D) Э. Геккель. E) В. Сукачев.
A) Популяциялардың қоршаған ортамен қарым-қатынасын. B) Ағзалардың қоршаған ортамен қарым-қатынасын. C) Бiрлестiктердiң қоршаған ортамен қарым-қатынасын. D) Әр түрлi ұйымдасу деңгейiндегi экожүйелердi. E) Бүтiндей алғандағы биосфераны. 3. Аталған факторлардың қайсысы абиотикалық факторларға жатады? А) Бәсекелестiк. B) Адамның қызметi. C) Паразитизм. D) Температура. E) Су қоймасының тереңдiгi. 4.Аталған факторлардың қайсысы биотикалық факторларға жатады? A) Жарық. B) Радиация. C) Температура. D) Комменсализм. E) Барлық аталғандар. 5.Аталған факторлардың қайсысы абиотикалық факторларға жатады? A) Көктемдегi өзендердiң жайылуы. B) Ормандарды кесу. C) Топыраққа тынайтқыштарды енгiзу. D) Батпақтарды құрғату. E) Плотина салу. 6.Төмендегi аталған мысалдардың қайсысы антропогендi факторға жатады? A) Жарық. B) Популяциялардағы даралар арасындағы өзара байланыстар. C) Өнеркәсiптiң дамуы. D) Температура. E) Популяциялардың өзара әсерi.
A) Ылғалдылық, жарық, температура. B) Ормандарды кесу. C) Ағзалардың бiр-бiрiне әсерi. D) Батпақты құрғату. E) Барлық аталған факторлар.
A) Ауа температурасы. B) Ауаның ылғалдылығы. C) Күн мен түннiң арақатынасы. D) Ылғалдылық. E) Жоғарыда аталғандардың комплекстi өзгерiстерi.
A) Торғай. B) Мысық. C) Ақ капуста көбелегiнiң жұлдызқұрты. D) Қоян. E) Барлық аталған ағзалар.
A) Екi популяция бiр – бiрiмен әрекеттеспейдi және олардың бiреуi екiншiсiне әсер етпейдi. B) Әр түрлi түрге жататын даралардың өзара пайдалы бiрiгiп тiршiлiк етуi. C) Бiрлестiктiң бiр түрiнiң популяциясы екiншiсiн пайдаланады. D) Популяциялардың беруi үшiн зиянды болатын өзара қатынастар. E) Дұрыс жауап жоқ.
A) Құрттар. B) Былқылдақ денелер. C) Микроорганизмдер. D) Омыртқалар. E) Құстар.
A) А. Тенсли. B) Ю. Лебийх. C) В. Вердардский. D) Г. Гаузе. E) Ч. Дарвин.
A) Шыбын. B) Жауын құрты. C) Кесiртке. D) Шегертке. E) Барлық аталғандар.
А) Шыбын – бақа – жылан – жыртқыш құс. В) Жылан – бақа – шыбын – жыртқыш құс. С) Бақа – шыбын – жылан – жыртқыш құс. Д) Шыбын – бақа – жыртқыш құс – жылан. Е) Шыбын – жылан – бақа – жыртқыш құс.
А) Жыртқыштардың санына. В) Қыстың қаталдығына С) Тұқымдардың өнiмдiлiгiне. Д) Популяциялардағы даралардың санына. Е) Қыстың ұзақтығына.
А) Жануарлар. В) Өсiмдiктер. С) Микроорганизмдер. Д) Жануарлармен, өсiмдiктер. Е) Жануарлармен микроорганизмдер.
А) Иесiнiң денесiнде биттер тiршiлiк етедi. В) Қасқырлар ұсақ шөп қоректiлермен қоректенедi. С) Бунақ денелер гүлдiң нектарымен (шiрне) қоректенедi. Д) Микроорганизмдердiң iшекте тiршiлiк етуi. Е) Барлық аталғандар.
А) Жыртқыштық. В) Тұрақтылық өзара көмек. С) Симбиоз. Д) Нейтролизм. Е) Мутуализм.
А) Қайың және оның түбiнде өсетiн саңырауқұлақ. В) Сұңғыла мен өсiмдiк. С) Қыналар. Д) Шаян мен актиния. Е) Ара мен гүл.
А) Акула және жабысқақ балық. В) Ағаштар мен микоризаласаңырау құлақтар. С) Қайың ормандағы шырша. Д) Қыналар. Е) Барлық келтiрiлген мысалдар.
А) Құрбандықтарының популяцияларының санын кемiту. В) Құрбандықтарының популяцияларының саны мен құрамы оптималды деңгейде ұстаптыру. С) Өзiне қорегiн тауып жеуге қабiлетсiз жануарларды терiп жеу. Д) Барлық аталандар. Е) Ауру жануарларды жою.
А) Құмырсқа. В) Дәрiлiк алтей. С) Жылан. Д) Қиқоңыз. Е) Бақа.
А) Бит, кене, саңырау құлақ. В) Шаян мен актиния. С) Шыршалы ормандағы қайың. Д) Қына.
Е) Барлық аталғандар.
А) Бәсекелестiк. В) Жыртқыштық. С) Нутуализм. Д) Паразитизм. Е) Атағандардың барлығы.
А) Бәсекелестiк. В) Жыртқыштық. С) Паразитизм. Д) Мутуализм. Е) Барлық аталғандар.
А) Нейтрализм. В) Мутуализм. С) Бәсекелестiк. Д) Паразитизм. Е) Жыртқыштық.
А) Торғай құртпен қоректенедi. В) Көкек ұсақ торғай тәрiздiлерiнiң ұясына жұмыртқасын салып кетедi. С) Күйiс қайтаратын жануарлардың кұрделi асқазанының бiр бөлiгiнде бiр неше килограм бактериалар мекендейдi. Д) Инелiк масаның дернәсiлдерiмен қоректенедi. Е) Барлық атаулар.
А) Ортақ ресурстардың шектелуi. В) Ортақ ресурстардың жеткiлiктi болуы. С) Ресурстардың тәуелсiз тiршiлiк етедi. Д) Тек қоректiң ресурстарымен анықталады. Е) Аталғандардың барлығы.
А) Қорғаныштық рең. В) Баспаналарды пайдалану. С) Тiкен ине сауыттарының болуы. Д) Жылдам реакция. Е) Аталғандардың барлығы.
А) Метабодизм өнiмдерiнiң көмегiмен өсiмдiктердiң бiр-бiрiмен химиялық өзара әсерi. В) Екi түрдiң мiндеттi түрде бiрiгiп тiршiлiк етуi мен өзара пайдалы әсерi. С) Иесiнiң тамақтарының қалдықтарымен қоректену. Д) Өзара пайдалы, бiрақ бiрлесiп тiршiлiк ету мiндеттi емес. Е) Барлық аталғандар.
А) Биотикалық. В) Абиотикалық және биотикалық. С) Биотикалық және антропогенттiк. Д) Абиотикалық және антропогенттiк. Е) Барлық аталғандар.
А) Фитоценоз. В) Зооценоз. С) Биоценоз. Д) Биогеоценоз. Е) Экожүйе.
А) Бiр бiрлестiктiң басқасымен ауысуы. В) Бiрлестiктiң кұрделi iшкi құрлымын сақтау. С) Бiрлестiктiң қоршаған ортаға бейiмделуi. Д) Түрлердiң қоршаған ортаға бейiмделуi. Е) Барлық аталғандар.
А  ) Өсiмдiк – тышқан
В) Мүк – бұғы - үкi. С) Тырбық қайындар – саңырау қлақтар – бұғы. Д) Мүк - үкi – бұғы. Е) Өсiмдiк – тышқан – бұғы. 35. Жануарлар бiрлестiгiн қалай атайды? А) Зооценоз. В) Фитоценоз. С) Биоценоз. Д) Биогеоценоз. Е) Биосфера. 36. Популяцияда бiр айда, жылда немесе он жылда туылған даралардың санын қалай атайды? А) Өлiм. В) Көшiп келу (имеграция) С) Туылу. Д) Көшiп кету (эмиграция). Е) Миграция. 37. Әртүрлi ағзалардың арасындағы байланыстар қалай аталады? А) Жанама. В) Тiкелей. С) Биотикалық. Д) Бәсекелестiк. Е) Қоректiк. 38. Дайын органикалық заттармен қоректенетiн ағзаларды қалай атайды? А) Автотрафтар. В) Гетеротрофтар. С) Хемотрофтар. Д) Фототрофтар. Е) Барлық аталғандар. 39. Популяцияның тығыздығы дегенiмiз не? А) Тiршiлiк кеңiстiгiнiң аудан бiрлiгiне келетiн даралар саны. В) Берiлген кеңiстiктердегi даралардың белгiлi бiр саны. С) Жалпы саны. Д) Кiшкене жердегi әртүрлi даралардың саны. Е) Барлық аталғандар. 40. Толеранттылық диепозоны кең ағзларды қалай атайды? А) Эврибионт. В) Стенобионт. С) Голофит. Д) Супулент. Е) Гелиофит. 41. Су экожүйесi дегенiмiз не? А) Көлдiң биотикалық және амбиотикалық компоненттерiнiң жиынтығы. В) Көлдiң өсiмдiктер бiрлестiгi. С) Көлдiң жануарлар бiрлестiгi. Д) Фитопланктон. Е) Зоопланктон. 42. Шөп қоректi жануарлар биоценозда қай топқа жатады? А) Консументтер. В) Өндiрушiлер. С) Автотрафтар. Д) Фототрафтар. Е) Редуценттер. 43. Ағзаның қоршаған орта жағдайларына төзе алу қабiлетiн қалай атайды? А) Толяранттылық. В) Мамандану. С) Вируленттiлiк. Д) Тұрақтылық. Е) Сезiмталдық. 44. Бiрiншi реттi консументтерге қайсы жатады? А) Шөп қоректiлер. В) Жыртқыштар. С) Қорек талғамайтын. Д) Етқоректiлер. Е) Паразиттер. 45. iрдей уақыт аралығында қайталанатын ортаның өзгерiстерiн қалай атайды? А) Циклдi. В) Хауысты. С) Бағытталған. Д) Тұрақты. Е) Тұрақсыз. 46. Жер бетiндегi жасыл өсiмдiктердiң бiрiншi реттi өнiмнiң биомассасының жиналуының энергетикалық көзiне не жатады? А) Күн сәулесi. В) Ультра кұлгiн сәулелерi. С) Инфра қызы сәулелер. Д) Ренген сәулелерi. Е) Аталғандардың барлығы. 47. Биосфера терминiн ғылымға алғаш енгiзген кiм? А) Э. Зюсс. В) Ю. Либих. С) Н. Вавилов. Д) С. Швартс. Е) В. Вернардский. 48. Төмендегi белгiлердiң қайсысы популяцияларға тән белгi? А) Даралар саны. В) Барлық аталғандар. С) Жастық құрамы. Д) Туу.
Е) Өлiм. 49. Экологиялық сукцесиясының соңғы тепе-теңдiк күйi қалай аталады? А) Бiрiншi реттi сукцессия. В) Климакс. С) Екiншi реттi сукцессия. Д) Экологиялық тепе-теңдiк. Е) Үшiншi реттi скуцессия. 50. Биосера қашан пайда болды? А) 1-2 милиард жыл бұрын. В) 5 милиард жыл бұрын. С) 10 милиард жыл бұрын. Д) 50-100 милион жыл бұрын. Е) 10 милион жыл бұрын. 51. Сукцессияның толық анықтайтын анықтаманы атаңыз? А) Бiрлестiктердiң алмасу процесi. В) Экожүйенiң өздiгiнен қалпына келу процесi. С) Бiрлестiктiң өздiгiнен даму процесi. Д) Табиғаттағы адамның қызметi. Е) Барлық аталғандар. 52. Жыртқыштардың жемтiгiнiң санының кұрт өсуiнiң алдын алуға қабiлетiнiң болмауы неге байланысты? А) Жыртқыштардың популяциясының өсу жылдамдығы жемтiгiмен салыстырғанда төмен. В) Жыртқыштардың тiршiлiк циклi аз. С) Жемтiгiнiң санының кұрт артуы жыртқыштардың өнiмдiлiгiнiң кемуiне сәйкес келедi. Д) Дұрыс жауап жоқ. Е) Барлық аталандар. 53. Төмендегi аталған факторлардың қайсысы жасанды ластану көздерiне жатады? А) Вулкандар. В) Автомабилдердiң газдары смок. С) Шаңды дауылдар. Д) Жер сiлкiнуi. Е) Барлық аталған факторлар. 54. Қорықтың ұйымдастыруын қандай экологиялық факторға жатқызуға болады? А) Антропогенттiк. В) Биотикалық. С) Абиотикалық. Д) Биотикалық және антропогенттiк. Е) Абиотикалық және антропогенттiк. 55. Қоршаған ортаның жағдайын бақылау, байқау, бағалау мен болжаудың комплекстi жүйесiн қалай атайды? А) Кадастр. В) Маниторинг. С) Домпинг. Д) Экологиялық картографиялау. Е) Дұрыс жауап жоқ. 56. Қорық дегенiмiз не? А) Жеке табиғи объектiлер (сарқырамалар, үңгiрлер және т.б). В) Жартылай қорғау режимiмен сипатталатын територия. С) Шаруашылық қызметiне мүлдем алынған териториялар немесе акваториялық бөлiктерi. Д) Табиғатты сауықтыру және эстетикалық мақсатта қорғау үшiн бөлiнген териториялар. Е) Дұрыс жауап жоқ. 57. Демэкология ненi зерттейдi? А) Түр. В) Популяция. С) Нәсiл. Д) Тип.
Е) Класс. 58. Қазiр бiздiң планетамыздағы адамдардың саны қанша? А) 2-3 милиард адам. В) 3-4 милиард адам. С) 4-5 милиард адам. Д) 5-6 милиард адам. Е) 6-7 милиард адам. 59. Биологиялық алуан түрлiлiктiң кедейленуi себебi қандай? А) Өлтiру. В) Химиялық ластану. С) Физикалық ластану. Д) Мекен ету ортасын бұзу. Е) Барлық аталғандар. 60. Оңтұстiк Қазақстанда “Ақсу – Жабағылы” қорығы қай жылы ұйымдастырылды. А) 1925. В) 1926.
С) 1927. Д) 1928.
Е) 1929. 61.Ортаның өзіне тән ерекшеліктерін әр түрлі ағзалардың көмегімен анықтау. А. Жергілікті мониторинг. В. Аймақтық мониторинг. С. Биоиндукциясы. Д. Лихеноиндикация. Е. Модельдеу. 62. ОРтаның жалпы ластану дәрежесін анықтау. А. Жергілікті мониторинг. В. Аймақтық мониторинг. С. Биоиндукциясы. Д. Лихеноиндикация. Е. Модельдеу. 63. андайда бір интенсивті антропогенді қысымға ұшыраған жекелеген объектілерге қатысты мониторинг. А.Аймақтық мониторинг.
Д.Авиациялық мониторинг. Е.Аталғандардың барлығы. 64.Көршілес табиғат жағдайларынан ерекшелінетін үлкен кеңістікті алып жатқан аудандар мониторинг. А.Аймақтық мониторинг.
Д.Авиациялық мониторинг. Е.Аталғандардың барлығы. 65. Биосфера туралы немесе жекеленген биосфералық процестер туралы мәліметтер алуды мақсат етіп қоятын мониторинг. А.Аймақтық мониторинг.
Д.Авиациялық мониторинг. Е.Аталғандардың барлығы. 66.Жеке организмнің қоршаған ортада тіршілік етуінің шекараларын анықтап, организмнің орта факторларының әсеріне жауап беруін және олардың орта жағдайларына бейімделушілігін зерттейтін экология. А.Аут экология. В.Дем экология. С.Син экология. Д.Гео экология. Е.Ноо экология. 67.Папуляциялардың құрылымы мен санының динамикасының жалпы заңдылықтарын зерттейтін экология. А.Аут экология. В.Дем экология. С.Син экология. Д.Гео экология. Е.Ноо экология. 68. Әр түрлі түрлерге жататын папуляциялар жиынтығын біртұтас организмдер деңгейінде зерттейтін экология. А.Аут экология. В.Дем экология. С.Син экология. Д.Гео экология. Е.Ноо экология. 69. Экологиялық жүйелерді биосфералық деңгейде қарастыратын экология. А.Аут экология. В.Дем экология. С.Син экология. Д.Гео экология. Е.Ноо экология. 70.Абиотикалық факторларға жататын жағдайлардың бірі. А.Өсімдіктер. В.Жануарлар. С.Радиациялар. Д.Гүлді өсімдіктер. Е.Балықтар. 71.Төмендегілердің қайсысы абиотикалық факторларға жатады. А.Шырша.
В.Қайың. С.Орманға түсетін жарық. Д.Жарықты қабылдаушы өсімдіктер. Е.Щошқа жаңғағы. 72. Биотикалық факторларға төмендегілердің қайсысы жатады. А.Жылу сүйгіш өсімдіктер. В.Өсімдіктерге қажетті температура. С.Жануар мен өсімдіктер мекендейтін топырақ. Д.Ауа. Е. Аталғандардың барлығы. 73. Биотикалық факторларға қайсысы жатады. А.Мұхит сулары. В.Ормандар. С.Таулар. Д.Жауын – шашын. Е.Өзен сулары. 74.Мыналардың қайсысы абиотикалық факторларға жатады. А.Жылу сүйгіш өсімдіктер. В.Жарық сүйгіш өсімдіктер. С. Өсімдіктердің өнуіне қажетті жылу мөлшері. Д. Өсімдіктердің суыққа төзімділігі. Е.Микроорганизмдер. 75.Мына төмендегілердің қайсысы антропогендік факторларға жатады. А.Мұхиттар. В.Теңіздер. С. Ормандар. Д.Мұнай тасмалдаушы құбырлар. Е. Аталғандардың барлығы. 76.Антопогенді факторлардың әсері қандай. А. Өсімдіктердің парниктерде өсіру. В.Су электр жүйесін құру. С.Жер шарын космостан бақылау. Д.Заводтар салу. Е. Аталғандардың барлығы. 77.Абиотикалық факторлар дегеніміз не. А.Тірі ағзаға әсер ететін қоршаған орта жағдайларының комплекісі. В.Бір ағзалардың тіршілік әрекетінің басқаларына тигізетін әсері. С.Адам қызметінің қоршаған ортаға тигізетін әсерінің жиынтығы. Д. Жануар мен өсімдіктер арсындағы қарым – қатынас. Е. Аталғандардың барлығы. 78.Антропогендік факторлар дегеніміз не. А. Тірі ағзаға әсер ететін қоршаған орта жағдайларының комплекісі. В.Бір ағзалардың тіршілік әрекетінің басқаларына тигізетін әсері. С.Адам қызметінің қоршаған ортағатигізетін әсерінің жиынтығы. Д. Жануар мен өсімдіктер арсындағы қарым – қатынас. Е. Аталғандардың барлығы. 79.Әр түрлі денелердің бетінің шағылыстыруға қаблеті қалай аталады. А.Альбедо. В.Гелиофиттер. С.Сциофиттер. Д.Факулттативті гелиофиттер. Е.Биолюминесценция. 80.Жарық жақсы түсетін ашық жерлерде өсетіндер. А.Альбедо. В.Гелиофиттер. С.Сциофиттер. Д.Факулттативті гелиофиттер. Е.Биолюминесценция. 81.Күшті жарықты көтере алмайтын, үнемі көлеңкеде өсетіндер өсімдіктер. А.Альбедо. В.Гелиофиттер. С.Сциофиттер. Д.Факулттативті гелиофиттер. Е.Биолюминесценция. 82.Жақсы жарық жағдайында өседі, бірақ көлеңкені де жақсы көтеретін өсімдіктер. А.Альбедо. В.Гелиофиттер. С.Сциофиттер. Д.Факулттативті гелиофиттер. Е.Биолюминесценция. 83. Тірі ағзағалардың жарық шығаруға қаблеттілігі қалай аталады. А.Альбедо. В.Гелиофиттер. С.Сциофиттер. Д.Факулттативті гелиофиттер. Е.Биолюминесценция. 84. Өсімдіктердің суды буландыруы қалай аталады. А.Анабиоз. В.Транспирация. С.Пайкилотермді. Д.Гомойотермді. Е.Мезофиттер. 85.Түрдің немесе біртекті жақын түрлердің тобында дене мөлшері ірі, жылықанды жануарлар анағұрлым салқын аудандарда таралған, бұл қай ғалымның ережесі. А.Аллен.
В.Либих. С.Шелфорд. Д.Бергман. Е.Хопкинс. 86.Дене температурасы тұрақты жануарлардың салқын климаттық белдеулерде денесінің шығыңқы бөліктері кішірейеді, бұл қай ғылымның ережесі. А. Либих. В. Шелфорд. С.Аллен.
Д.Бергман. Е.Хопинс
87.Денесінің температурасы тұрақты ұстап тұра алмайтын организмдер қалай аталады. А.Гетеротермді. В.Гомойтермді. С.Пойкилотермді. Д.Анабиоз. Е. Аталғандардың барлығы. 88.Балықтар қай типке жатады. А.Гетеротермді. В.Гомойтермді. С.Пойкилотермді. Д.Анабиоз. Е. Аталғандардың ешқайсысына жатпайды. 89.Омыртқасыздар қай типке жатады. А.Гетеротермді. В.Гомойтермді. С.Пойкилотермді. Д.Анабиоз. Е. Аталғандардың ешқайсысына жатпайды. 90. Анабиоз құбылысын алғаш рет бақылап, сипаттаған ғалым. А. В.И. Вернадский. В. Ю. Либих. С. Н. Вавилов. Д. А. Левнгук. Е. С. Шварц. 91.Денесінде температураны тұрақты ұстап тұратын организмдар қалай аталады. А.Гетеротермді. В.Гомойтермді. С.Пойкилотермді. Д.Қос мекенділер. Е. Аталғандардың ешқайсысына жатпайды. 92. Гидатофиттер дегеніміз не. А. Денесінің бір бөлігі немесе толығынан суға батып тұратын өсімдікттер. В.Суға тек төменгі бөліктері ғана батып тұратын өсімдікттер. С. Ылғалдылығы жоғары жағдайларда өсуге бейімделген өсімдікттер. Д.Қоңыр жай, орташа ылғалды жерлерде өсетін өсімдікттер. Е.Құрғақ жерлерде өсетін өсімдікттер. 93.Суға тек төменгі бөліктері ғана батып тұратын өсімдіктер қалай аталады. А. Гидратофиттер. В.Гидрофиттер. С.Гигрофиттер. Д.Мезофиттер. Е.Ксерофиттер. 94.Ылғалдылығы жоғары жағдайларда өсуге бейімделген өсімдіктер қай топқа жатады. А. Гидатофиттер. В.Гидратофиттер. С.Гигрофиттер. Д.Мезофиттер. Е.Ксерофиттер. 95.Құрғақ жерлерде өсетін өсімдіктер қай топқа жатады. А. Гидрофиттер. В.Гидатофиттер. С.Гигрофиттер. Д.Мезофиттер. Е.Ксерофиттер. 96.Қоңыржай, орташа ылғалды жерлерде өсімдіктер қай топқа жатады. А. Гидатофиттер. В.Гидрофиттер. С.Гигрофиттер. Д.Мезофиттер. Е.Ксерофиттер. 97.Ұлпаларында суды көп мөлшерде қорға жинауға қаблетті өсімдіктер қай топқа жатады А. Гидрофиттер. В. Мезофиттер. С. Ксерофиттер. Д.Склерофиттер. Е.Суккуленттер. 98. Құрғақшылыққа төзімді, судың буландыруын төмендететін қатты, тері тәрізді қабықшасы бар өсімдіктер қай топқа жатады. А. Гидрофиттер. В. Мезофиттер. С. Ксерофиттер. Д.Склерофиттер. Е.Суккуленттер. 99.Ылғал сүйгіш жануарлар қай топқа жатады. А. Гидатофиттер. В.Гидрофиттер С. Мезофиттер. Д. Ксерофиттер. Е.Склерофиттер. 100.Орташа ылғалдылық жағдайда тіршілік ететін жануарлар қай топқа жатады. А. Гидатофиттер. В.Гидрофиттер С. Мезофиттер. Д. Ксерофиттер. Е.Склерофиттер. 101. Тірі организмдардің бір-бірімен және олардың қоршаған ортамен байланысымен байаланысын зерттейтін ғылым:
102. Абиотикалық фактор дегеніміз: жүктеу/скачать 1.18 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|
