Түйсік туралы түсінік. Түйсіну табалдырықтары: Сенсибилизация

нервтер мен учаскелерді И.П.Павлов талдағыш (анализатор) деп атады. 
Түйсік тууы үшін талдағыштың барлық бөлшектерінің сақталуы қажет. Ми 
қыртысында талдағыштың нерв клеткалары бүлінсе, адамның сезім мүшесі 
толық сақталса да көруден немесе естуден қалады. Талдағыштар үш бөліктен 
құралады:
1. Шеткі (перифериялық) мүше - бұл сезім мүшелері рецепторлар деп 
аталады; 
2. Өткізгіш бөлім - рецепторларды тиісті орталықтармен байланыстырып 
отыратын афференттік жəне эфференттік жолдар;
3. Мидағы орталықтар.
Кейбір философтар мен психологтар адам түйсігі заттардың объективік 
қасиеттерін бейнелемейді, олар тек осы заттардың əсерінен сезім 
мүшелерінде пайда болатын өзгерістерді ғана бейнелейді деген қате 
пікірлерді уағыздайды. Беркли, Юм, Мах т.б. оқымыстылардың айтуынша 
түйсіктердің мазмұны сыртқы тітіркендіргіштердің, яғни сыртқы дүниедегі 
заттар мен құбылыстардың қасиеттеріне байланысты емес, ол түгелдей сезім 
мүшелерінің өздерінің жұмыс істеу қасиеттерімен белгіленетін болады деп 
тұжырымдайды. Осы тұрғыдан келгенде, түйсік сыртқы дүниедегі заттардың 
бейнесі емес, қайдағы бір шартты белгілер мен иероглифтер, символдар 
болып шығады.Бұл түсінік бойынша біз түйсіктеріміздің нені бейнелейтінін, 
оларға не сəйкес келетінін де, заттарды қалайша танып білуге болатынын да 
түсіндіре алмаймыз. 
Түйсіну табалдырықтары: Сенсибилизация, синестезия, адаптация. 
Түйсіктердің өзара əсері (Сенсибилизация). Егер адаптация құбылысы 
талдағыштар сезгіштігінің түрлі жағдайларға орай бəсеңдеуінің көрсеткіші 
болса, ал сенсибилизация - сезгіштіктің тек артуын ғана көрсететін құбылыс. 
Сезім мүшелерінің біреуінің əсерінен басқаларының сезгіштігі артып 
отырады. Əлсіз тітіркендіргіштер өзімен бірге əсер етіп тұрған басқа 
тітіркендіргіштердің сезгіштігін арттырады. Сыныпта температуралық 
режим, таза ауа, тəртіп болуын қадағалай отырып, мұғалім осы шаралардың 
гигиеналық жəне педагогикалық жағын ғана емес, сол шаралардың 
оқушылардың сезіштік денгейіне қандай əсері болатынын да есінде сақтауы 
қажет. Мысалы, көзге түскен жарық мөлшері оның көру қабілетімен қатар, 
есту түйсігінің де сезімталдығын арттыруға себеп болады. Əдетте, қызыл түс 
адамның ақ, қара түстерді дұрыс ажыратуына көмектеседі. Ұшқыштардың 
түнгі ұшуға даярлану кезінде көздеріне 20-30 минут бойы қызыл көзілдірік 
киетіндері осыған байланысты. Психологиялық зерттеулердің көпшілігінде 
адамның таза ауада жиі демалуы, жеңіл-желпі дене қимылдарын жасауы, 
бетіқолын салқын сумен сүртінуі көру сезгіштігін арттыратындығы 

анықталған. Сыртқы дүниенің заттары бір ғана анализатормен түйсінілмейді. 
Бір сезім мүшесіне түскен əсер қалған сезім мүшелеріне де əсер етеді. 
Түйсіктердің бір-бірімен байланысқа түсуі сыртқы дүниенің құбылыстарын 
толығырақ түйсінуге жағдай жасайды. Болар-болмас дəм түйсігі (қышқыл 
нəрсе) көру сезгіштігін арттырады, тұз ерітіндісін ішкеннен кейін таза судың 
өзі тəтті болып көрінеді. Осындай өзара байланыс көру, сипай сезу, қозғалыс 
түйсіктерінде де көп байқалады. 
Синестезия дегеніміз - пайда болған бір түйсіктің басқа түйсікті қоздыруы. 
Тітіркендіргіштер сезім мүшелерінің біреуінде ғана түйсік туғызудың орнына 
сол сəтте басқа түйсіктердің пайда болуына да жағдай жасайды. Мəселен, 
кейбір адамдар біреудің сөзін естігенде, бұған қоса түрлі дəмдер мен түстерді 
де сезінуі мүмкін. Сондай адамдардың бірі қызғылт түстен - жылылықты, 
екіншілері көгілдір жасыл түстен суықты сезінеді. Түйсіктердің осылайша 
қосарланып жүруін синестезия дейді. Есту, көру, сипап сезу, иіс, дəм 
түйсіктерінде кездесіп отыратын осы құбылыс өмірде онша жиі кездесе 
бермейді. Синестезия - түйсіктердің өзара байланысының шамадан тыс 
дамыған бір көрінісі. 
Адаптация. Сезім мүшелерінің сезгіштігі əсер ететін тітіркендіргіштерге 
біртіндеп бейімделуін адаптация (бейімделу) деп атайды. Сезім мүшелерінің 
бейімделінуі түйсіктің кез келген түрінде кездеседі. Өмірде адаптация 
кұбылысы əр адамға жақсы таныс. Мысалы, адам суға түскен алғашқы 
минуттарда оған су суық болып көрінеді. Суықты түйсінуден арылған соң, су 
жылынғандай болып, судың бірқалыпты салқындығына дене аз уақыт ішінде 
тез төселіп, адамның терісі суыққа тітіркенбейтін болады. Сол сияқты көру 
талдағышы қараңғылыққа жəне жарыққа адаптациялануды ажыратады. 
Жарық жерден қараңғы үйге кіргенде көз қарашығы 17 есе ұлғаяды. Бұл 
қарашықтан өтетін жарық мөлшері де 17 есе көбейеді деген сөз. Қараңғыда 
көздің көргіштігіне торлы қабықтың шетіне орналасқан таяқшалар күшті 
əсер етеді. Адаптация иіс түйсіктерінде түрлі деңгейде көрінеді. Мəселен, 
камфараның исі 1-2 минуттан кейін сезілмейтін болса, ал қыша мен нашатр 
спиртінің иісіне бейімделу тезірек болады. Ауырсыну түйсіктеріндегі 
адаптация өте əлсіз, ауырсыну ағзаның қалыпты жұмысының ауытқуын, 
оның биологиялық рөлін көрсетеді. Адаптация - үнемі өзгеріп отыратын 
сыртқы дүние тітіркендіргіштеріне талдағыштардың қалай да бейімделе 
алатындығын байқатады. 

жүктеу/скачать 0.91 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: