Тэма № 12. Правапіс некаторых марфем

Тэма № 12. Правапіс некаторых марфем

2. Прыстаўка су- пішацца:

• 
  у назоўніках, дзе су- выдзяляецца толькі гістарычна: сусед, сувой, сувязь, супын, супынак, сутаргі, сумятня, супастат,  суткі, сутокі,  сумёт, сустаў;
  
• 
  у новых утварэннях, калі ёсць слова і без су-: суграмадзянін, супаліметр,  супастаўшчык, суапякун, супрацоўнік, суродзіч, сунаймальнік і інш.;
  
• 
  у словах, якія без су- не ўжываюцца: суквецце, сузор’е, суладдзе, сугучча, суглінак,  сукравіца, сузіральнік, сумежжа.
  

• 
  у дзеясловах: суадносіць, супадпарадкоўваць, сумяшчаць, суіснаваць, сустракаць, сутыкацца, супярэчыць, супастаўляць, супадаць;
  
• 
  у прыметніках: сумежны, сукупны, суладны, сугучны, сучасны, сувымяральны, супольны, сумесны, суцэльны;
  
• 
  у прыслоўях: супраць (супроць).
  

5. Прыстаўка са- пішацца:

• 
  у некаторых назоўніках, дзе прыстаўка выдзеляецца толькі гістарычна: сасуд, савет, сабор, саюз, саслоўе;
  
• 
  у запазычаннях і кальках (пераважна з рускай мовы): саіскальнік, сакурснік, садружнасць, сатрапезнік, сачыненне, састаў, саслужывец і інш.
  

• 
  у лексемах, словаўтваральна звязаных са словамі з прыстаўкай са-: саўдзел (саўдзельнік), саслоўны (саслоўе) састыковаўванне (састыкаваць), састаўляць (састаў), сашчэпка (сашчапіць), сапраўды (сапраўдны) і інш;
  
• 
  у дзеясловах, калі са- з’яўляецца варыянтам с- (перад збегам зычных): садраць (здзяру), сагнаць (зганю), саскочыць, сажмурыць, сасмажыць, саслабець, сасватаць, састроіць, сашмаргнуць, сашпіліць, саштурхнуць, сагнуць, саграшыць, сашчыкнуць, сашчапіць і інш.;
  
• 
  у прыметніку сапраўдны і вытворных ад яго;
  
• 
  напісанне прыставак су- і са- ў іншых выпадках вызначаецца па слоўніку.
  

• 
  Словы-тэрміны іншамоўнага паходжання часткова падпарадкоўваюцца гэтаму ж правілу (асабліва тады, калі ёсць словы і без прыстаўкі, а прыстаўка далучаецца і да іншых каранёў): сюррэалізм.
  
• 
  У некаторых выпадках, калі словы ўспрымаюцца як невытворнае ў беларускай мове, літары не падвойваюцца: інавацыя, ірэальны, іміграцыя, акамадацыя, карэляцыя, дысіндэнт, інервацыя, акорд. Напісанне такіх слоў – тэрмінаў вызначаецца па слоўніку.
  
• 
  У словах расол, расольнік, расада, расаднік (месца, скрынка для вырошчвання расады) адбылося сцяжэнне гукаў, і таму яны пішуцца з адной літарай с.
  

• 
  У прыстаўках з-, із-, уз-, раз-, без-, небез-, абез-, праз-, цераз-, літара з пішацца перад звонкімі, санорнымі зычнымі і ётавымі галоснымі (перад апострафам): збіць, здаць, знесці, ізноў, узняць, узбіць, бязмежны, небеззаганны, небезгрэшны, абезгалосіць, абезгрошыць, празмерны; раз’есці, раз’езд, абяз’ёдаваны, з’ініць, раз’юшаны, без’языкі, без’ядзерны, з’явіцца, уз’юшыцца. 
  
• 
  У гэтых жа прыстаўках замест літары з пішацца літара с перад глухімі зычнымі: скінуць, схапіць, іспыты, усхваляць, раскідаць, роспіс, беспадстаўны, небескарысны, абяскровіць, абясшкодзіць, цераспалосіца, росчырк.
  
• 
  Калі корань слова пачынаецца з галосных а, у, э або ненацісканога і, якое пераходзіць у ы, замест прыстаўкі з- пішацца прыстаўкас-: сарганізаваць, сумысна, сэканоміць, сыграць; але: зымправізаваць.
  

10. У прыстаўцы дыз- перад галоснымі (у тым ліку ётаванымі) пішуцца з, а перад зычнымі – с: дызасацыяцыя, дыз’юнкцыя, дыcгармонія, дыспрапорцыя, дыскваліфікаваць, дысфункцыя, дыскрэдытаваць, дыскамфорт.

11. Прыстаўка дэз- пішацца нязменна: дэзактывацыя, дэзарыентацыя, дэзынфекцыя, дэзынтэграцыя, дэзурбанізацыя.

12. Спалучэнні літар сч, сш, сшч, зж, на стыку прыстаўкі і кораня перадаюцца нязменна: расчахляць, расчэсваць, расчыніць, счысціць, счапіць, счэп, усчаць, счакацца, бесчалавечны, бясчулы, расчапіць (раз’яднаць), усчапіць (павесіць); расшыць, расшырэнне, сшытак, сшарэлы, расшумецца,  расшпілены, бясшкодны, бясшлюбны, расшчапіць (раскалоць), расчапленне (расколаванне), расшчаміць (разняць), расшчодрыцца, расшчоўкацца, зжыцца, разжаць, разжаліць, разжаніць, разжыва, безжурботна, безжыццёвы, зджаліць.

13. Пры спалучэнні прыставак аб-, ад-, над-, пад-, раз-, з-(с-); уз-, спад-, перад-, дэз-, суб-, са словамі, што пачынаюцца з і, у адпаведнасці з вымаўленнем замест і пішыцца ы: абыграць, абтэлігеніцца, зымправізаваць, зыначаны, зысці, сысці, адыграць, адыменны, адыходзіць, сыграцца, сышчык, узыход, спадылба, спадыспаду, перадынфарктны, падынтэграваць, разысціся, перадымперскі, перадыспытны, субынспектар, дызынтэгратар, дызынфармацыя, дэзынфіцыраваць.

• 
  Пасля прэфіксоідаў звыш-, між-, пан-, супер-, транс-, контр- і захоўваецца: звышімклівы, звышіндустрыяльны, звышінфляцыя,  міжінстытуцкі, панісламізм, контрідэя, контрігра, суперінтэлект, трансіндыйскі.
  
• 
  У складанаскарочаных словах, першая частка якіх заканчваецца на цвёрды зычны, пачатковае і другога слова пішацца нязменна: педінстытут, дзяржінспектар, палітінфармацыя, санінструктар, цяжіндустрыя, медінструменты, спецінструктаж, гарінспекцыя.
  
• 
  Прэфіксоід экс- пішацца праз злучок, і і не пераходзіць у ы: экс-інжынер, экс-імператар.
  
• 
  Некаторыя словы з коранем –ход- маюць варыянтыя формы: адыходлівы – адходлівы, адыходнае – адходна, адыходы – адходы, адыходнік – адходнік.