Жоғары сынып жасөспірім жасындағы оқушылардың психологиялық-педагогикалық ерекшеліктері

Мектептің жоғары сатысы кезеңінің басты ерекшеліктерінің бірі – физикалық және жыныстық жетілу жасөспірімдер үшін үлкен түсіністік пен іштей толқуларды туғызады. Бірақ бұл өзгерістер әр жасөспірімде түрлі жолдармен жүзеге асады. Бала ағзасында осындай өзгерістер олардың психикасы мен мінез-құлқына үлкен әсер етеді деп ойлайды үлкендер. Сондықтан да бұл кезеңде шамадан тыс ренжігіштік, ашушаңдық, өжеттік, шапшаңдық бой көтереді. Бірақ ересектер жағынан байқағыштық пен назар салушылық байқалса, бұлардың болмауы да мүмкін [11].

Физикалық және жыныстық жетілу жасөспірім басқа жынысқа деген қызығушылықты және бір мезетте өзінің сыртқы түр сипатына назар аударуды күшейтеді. Бірақ бала бұл мәселелерді не әлеуметтік, не психологиялық жағынан шешуге әлі дайын емес. Іштей бой көтерген қарама-қарсылықтарды шешуге көмектескен үлкендердің көмегі арқылы жасөспірім қылығы анықталады. Оның психикалық дамуында бағыт-бағдар алуында әрбір ересек үшін және әрбір бала үшін әлеуметтік ортамен ара қатынасында өзіндік жүйесі бар [9].

Жасөспірімнің әлеуметтік жағдайда дамуының өзділігі сонда, оның қарым-қатынастың жаңа жүйесі кіретіндігі мен жаңа міндеттерді орындау барысында ересектер мен жолдастары арасында жаңа орын алатындығында болып отыр.

Жасөспірімдер мұғалімнің іс-әрекетіне, қылығына, даралығына жоғары талап қойады. Олар мұғалімді үнемі бағалап отырады және сол арқылы өздерінің оған деген қатынас деңгейін қалыптастырады. Тәрбиешілер мен ата-аналардың пікірінің жолдастардың, ұжымның пікірімен, жасөспірімнің өзінің пікірімен сәйкес немесе сай келуі өте маңызды. Тек осындай жағдайда ғана пайда болған қарама-қарсылықтарды дұрыс шешуі және осы арқылы жасөспірімнің дұрыс дамуы үшін жақсы жағдай туғызуға болады. Жасөспірімнің жолдастарымен тұрақты қарым-қатынас орнату ұжымда тиісті орнын алуға деген құлшынысын арттырады. Бұл баланың іс-әрекеті мен қылығындағы басты түрткілердің бірі. Бұл кезде өзін нақтылау құлшынысының қаттылығы сонша, жолдастарын танып-білуде жасөспірім көптеген нәрсеге дайын: ол өзінің көзқарастары мен дәйектемелерін алға тарта алады. Жолдастарының көз алдында абыройын жоғалтып, өзінің ары мен намысын түсіріп алу жасөспірім үшін үлкен қасірет. Міне, сондықтан да жолдастарының алдында дұрыс емес іс-әрекеттеріне айтылған сын-ескертпелерді жасөспірім өте зор шарпумен қабылдайды. Мұғалімнің мұндай сын-ескертпесін ол өзінің даралығының төмендеуі деп түсінеді. Осындай жағдайлар жолдастары мен ата-аналар тарапынан айтылған сын-ескертпелер кезінде де байқалады. Осы жағдай негізінде жасөспірім мен мұғалім арасында қарама-қайшылық пайда болады да, жасөспірім қиын балаға айналады. Жасөспіріммен мектеп ұжымындағы тек қана нақты ара қатынас, эмоционалды сәттілікпен қаматамасыз ету оң дамуына психологиялық сәттілік негіз бола алады.

Жоғарыда айтылғандардың ең бастысы – отбасы. Барлық жол, барлық бастау отбасынан басталатын болса, онда жасөспірімдердің толыққанды өсіп жетілуінде отбасының алар орны ерекше. Жасөспірімді өз отбасында дұрыс түсініп, оның пікірлерімен санасып, көптеген сұраулары мен мәселелері оң шешімін тауып отырса, барлық нәрселердің дұрыс жолда болары анық [10].

Жасөспірімнің интеллектісі (қабылдау, ес, қиял,т.б.) шарықтап, дами түсетіндіктен, олардың қабылдауы да жүйелене, күрделене түседі. Естің логикалық, мағыналы жағы, әдейілеп еске түсіру, қайта жаңғырту формалары жаңа мазмұнға ие бола бастайды, ойлау қабілеті белсенді, орамды, терең, дербес болып келеді [11]. Олар жұрттың айтқанын таразыға салып, сын көзімен қарап, бұларды пайымдай салыстырып, содан кейін санаға тиісті қорытындыға келуге тырысады. Шығармашылықтық ойлау, яғни, айналаны жәй ғана аңғартып қоймай, өткендегіні де танып – білуге құмарту, болашаққа көз жүгірту, заттың ішкі мәнін, сыр – сипатын, жалпы заңдылықтарын тұжырымдау осы жастағылардың ойлауына тән басты ерекшелік.

Тұлғаның дамуы өзіндік сананың дамуымен қатар ұғынылмаған психикалық реттеуді, өзінің «Мені» жайлы түсініктердің (бейнелер, Мен-концепциясы) өзіндік бағалау, өзін сыйлау сезімдері, талаптану деңгейлері жүйесінен тұрады. Адамдағы «Мен концепциясы», «Мен кіммін?», «Мен кім боламын?» деген сұраққа жауап береді. «Меннің құрылымы» дегеніміз ол өзіңе деген сенім, өзіңе қатысты информацияларды өңдеуге бағытталады, «мүмкін деген Мендер» болады ол қандай болғым келеді деген армандар және болашақта не болады деген қорқыныштар», «әлеуметтік мен» әлеуметтік тәжірибелер сәттіліктер мен сәтсіздіктер тәжірибесі, басқа адамдарды бағалау, «мен сезімі» деген болады, ол өз ойлары мен әрекеттерін ұйымдастыру.

Психологияда ғылыми зерттеулер басталып, тұлға жайлы анықтамалар көп. Көп жағдайда тұлғаны оның әлеуметтік мінез-құлқын түсіндіретін орнықты психологиялық қасиеттерінің, атап айтқанда жақсылық, жамандық, этика және мораль, оларды орнату немесе бұзу сияқты қасиеттердің жиынтығы ретінде анықтауға болады [12].

Адамның тұлға ретінде қалыптасуы жасөспірім жасында деп санайды, яғни 16-18 жаста. Осы жаста адамда барлық тұлғалық негізгі қасиеттері көрінеді, осы жаста адам орнықты тұлға бола бастайды бұдан кейін өтетін өзгерістер балалықта қалыптасқан тұлға негізін аз мазалайды. Адам тұлғасында өтетін өзгерістер оның индивидуалды тәжірибесі мен өмір бейнесімен байланысты мектепті аяқтағанда өтуі мүмкін.

Сондықтан, жасөспірім жасындағы баланың лидерлік тұлғасын дамытуды мақсат етуіміз, осы шақтың ерекшеліктері мен мүмкіндіктерін пайдалана отырып, болжамды іске асыру керек деп санаймыз.

Жасөспірім кезеңнің күрделілігі, оның «өтпелі», «бет бұрыс», «сыналатын», «қиын» т.б. атауларға ие болуынан да көрініс табады [12]. Себебі, бұл жас кезеңінде барлық бағыттарда саналылық, жаңа құрылымдық қалыптасады, ағзаның, сана-сезімнің үлкендермен және жолдастармен қарым-қатынастың, олармен әлеуметтік өзара іс-әрекет әдістерінің, мүдделердің, мінез-құлық пен қарым-қатынасқа арқау болатын моральдық-этикалық нормалар мазмұнының қайта құру нәтижесінде ересектік элементтері пайда болады.

Әлеуметтік ересектің дамуы – баланың ересектер қоғамында, оның толық та кең құқықты мүшесі болып өмір сүруге деген даярлығының қалыптасуы. Бұл процесс объектілік қана емес, субъективті даярлықтың да дамуын көздейді, ол іс-әрекетке, ересектердің мінез-құлқына деген көзқарастарға қойылатын қоғамдық талаптарды меңгеру үшін қажет. Өйткені, әлеуметтік ересектің өзі осы талаптарды игеру үдерісінде дамиды [13].

Жасөспірімде өзі туралы енді балалықтың шекарасыннан өткен адаммын деген түсініктің пайда болуы, оның бір нормалар мен құндылықтардан басқаларына - балалық нормалар мен құндылықтардан, ересектік нормалар мен құндылықтарға – қайта бағдар алуын айқындайды [14]. Жасөспірімдердің ересектерге теңелуі, оларға ұқсауға, олардың өмірі мен іс-әрекетінің кейбір жақтарына ортақтасуға, олардың қасиеттері мен іскерліктеріне, құқықтары мен артықшылықтарына жетуге ұмтылуынан, оның өзінде бұлардың ішінде алдымен балалармен салыстырғанда ересектердің ерекшелігі мен артықшылықтары көзге анық көрінеді.

Жеткіншек пен жасөспірім үшін танымал болып қана қоймай, олардың ризалығы мен құрметіне бөлену үшін, ең алдымен, жақсы жолдасы болу керек. Осыған байланысты жеткіншек пен жасөспірімдік кезеңдерде бұрын танымал болған балалардың тобында өзгеріс болатыны жиі кездеседі. Біріншіден, бұрынғы беделділер кетіп, олардың орнына жаңалары шығады. Екіншіден, сынып белсенділерінің неғұрлым сыйлы, әрі беделді балалар тобы болмауы жиі байқалады. Өйткені, көптеген мұғалімдердің жасөспірім белсенділік танытқанда, олардың жолдастық қасиеттерін ескермей, үлгірімі жақсы және тәртіпті балаларды лидер етіп алатыны жиі кездеседі. Сыныптастары үшін беделі аз белсенділер – ұжым құрудағы және сыныптағы ұйымдастыру жұмыстарындағы қиындықтардың себептерінің бірі.

Мұның мәні одан кем түспейтін тағы бір себебі – мұғалімде басқарудың авторитарлық деп аталатын стилінің сақталуы және белсенділердің де сыныптастарымен қарым – қатынаста осындай әдістермен тәрбиеленуі. Жеткіншектер мен жасөспірімдер мұны мүлдем қабылдамайды, өйткені олар ересектердің де, жолдастарының да қарым-қатынастарына сол бір негізгі талап тұрғысынан қарайды. Адамшылдық қадір-қасиет пен жеке басты құрметтеуді талап етеді.

Жасөспірімнің құрдастарымның алдында танымал да сыйлы болсам деген мүддесі себепті, ол бұлардың пікірі мен бағдарына сергек қарайды. Жолдастарының ескертулері, наразылықтары мен өкпелері, оның себептері жеткіншекті ойлантады. Өзіне назарын аударады. Ал, олармен жақсы қарым-қатынаста болу, сыйлы болуға ұмтылу, олар қоятын талаптарға сай болайын деген ниет туғызады.

Жалпы білім беретін мектеп оқушылардың бүкіл өмірін қамтымайды. Сондықтан, оны жастардың әр түрлі ұйымдарының – саяси, спорт және мәдени-ағарту ұйымдарының қызметі толықтырады. Алайда, қарым-қатынасының бұл ұйымдасқан формалары жастарда мектепте қалыптасатын достар компаниясы немесе көшедегі серіктестер секілді ресми емес, стихиялы топтарды қажетсінудің орнын түгел баса алмайды, сыныптардағы ұжымдардай емес, стихиялы топтарда әдетте әр түрлі жастағы балалар және әлеуметтік құрамы жөнінен көбіне аралас болады. Егер жеткіншектер мен жасөспірімдерге стихиялы топтар көбіне мектеп ішіндегі ұйымдарда ұйымдастырылып, бұларда лидер болатын балалар бірге болса, жоғары сыныптарды жағдай өзгертеді [14].

Адамның әр жас шамасы айнала шындықпен тікелей қатынаста болады, сондай-ақ әрбір жас шама адамның өміріндегі өз ерекшелігімен маңызды орын алады. Сондықтан, әрбір жас кезеңінің өзіндік мәнін, сипаттарын зерттеу, білу болашақ ұрпақты өмірге дайындау ғана емес, баланы әр жас шамасына сай, оның талап-тілегімен санасып, нақтылы мақсатқа бағыттауымен байланысты.

Тәрбиеде әр балаға жеке қарау – бұл оқушыны басқалардан айырып тұрған жеке бас ерекшелігін есепке алу ғана емес. Бұл оқушыға әр уақытта және барлық қарым-қатынасты жеке тұлға ретінде, іс-әрекеттің жауапты да және өзін-өзі тани алатын субъектісі ретінде қарау.

12 жылдық білім беретін мектептегі үдеріс жеке тұлғаға бағдарланған оқыту ұстанымына негізделіп, оқушының жеке ерекшеліктеріне қарай қоғамдағы өзгерістерге бейімделген оқушы – жеке тұлғаны қалыптастыруға бағытталады.

Оқушы – тіршілік иесі ретінде биологиялық тұрғыдан ғана дамып қоймай, танымдық іс-әрекет субьектісі ретінде үздіксіз дамиды. Демек, оқушыға білім бере отырып, біз оқушының жан-жақты дамуына мүмкіндік жасауымыз қажет. Білім беру барысында оқушыны жеке тұлға ретінде ерекшеліктерін ескеру баланың өзін-өзі жан-жақты дамыту мәселесін оңтайлы шешуге мүмкіндік береді. 12 жылдық білім беру жүйесіне көшумен жеке тұлғаның бойында мәдени, рухани құндылық қасиеттерін қалыптастыру, оқыту мен қоса тәрбие беру, оқушының тұлғалық қасиетін көре білу, дамыту аса маңызды орын алады. Оны жүзеге асыру арқылы білім беру жүйесі әлемдік білім кеңістігіне ене алады және ұрпағымыздың жер шарының кез келген жеріне барып қалаған мамандығын игеруіне мүмкіндік береді.

Оқушылар есейген сайын олардың мүддесі мен кәсіби ниеті сәйкес келе бастайды. Белгілі бір пәнге қызығу мен қабілеттілік көрсеткен оқушы өзіне мамандықты нық таңдай алады және тәжірибе көрсеткендей, қандайда бір пәнге қызығу танытпаған оқушылар кәсіпті таңдап алуға қиналып, оны өзгертеді.

Психологиялық және педагогикалық зерттеулер 13-14 жасқа дейін кәсіби ниет пен пәнге деген қызығу арасындағы ешқандай байланыс байқалмайтындығын, ал 14 жастан бастап бейімдік таңдау нақты оқу пәніне деген қызығуымен айқын байланыса бастайтындығын көрсетеді. Бұл байланыс тікелей және нақты (мысалы, физиканы зерделеуге қызығатын оқушы физик болғысы келеді) немесе жалпы сипаты (оқушы техника саласында қызмет істегісі келеді) болуы мүмкін. Жалпы оқушылардың оқу бағдарын таңдап алуына аймақтық әлеуметтік-экономикалық жағдайлар, өзінің жолдастары, отбасы әсер етеді [15].

Орта мекептің 11-12 сыныптарында бейінді оқудан өткен мектеп түлектері қазіргі мектеп түлектерімен салыстырғанда өз мамандықтарын, өмір жолдарын таңдауға және оны тез, табысты меңгеруге әлдеқайда жақсы әзірлікте болмақшы. Бұл - қазіргі тез дамып, тез өзгеріп отырған, талғамы мол уақыт талабы.

Мектеп бітіруші түлек алдында бірнеше сұрақтар туындайды, «Кім боламын?», «Қандай мамандықты таңдап, оқуға барамын?», «15-20 жылдан кейін менің таңдаған мамандығыма деген сұраныс бола ма?», «ХХІ ғасырдың орта шегіне қарай қоғам мамандыққа қандай талап қояды?» деген сан алуан сұрақтар шешімін таба алмауда. Қазіргі таңда оқушы өз таңдауын дұрыс жасай ма әлде таңдауы қате болып шыға ма деген күдік ата-ананы да, оқушы мен ұстазды да толғандырады. Сондықтан да «Кім боламын?» деген сұрақ жанында «қандай болуым керек немесе қажет?» деген сауал туындап отырады. Ал бүгінгі таңда бәсекеге қабілетті болу өте маңызды болып табылады.

Мамандық таңдау өте қиын мәселе. Өйткені таңдаған мамандығың ертеңгі сенің өмірің, яғни сенің болашағың, қоғамның болашағы, елдің ертеңі. Көптеген зерттеулердің қорытындысы бойынша жастардың 40% мамандық таңдау тәртібін білмегендіктен өздерінің икемділігіне, қабілеті мен қызығушылығына сәйкес келмейтін мамандықтарды таңдайтын көрінеді.

«Адам өзінің ыңғайымен, еркімен қызмет ететін зат. Іштен туғаннан-ақ белгілі бір өнерге, қызметке икемді болып туады. Басқаша айтқанда әр адамда бір нәрсе - талап, ыңғай, қабілет, яғни зеректік болады. Біреуі бала оқытуға, біреуі әкім болуға, біреуі дәрігерлікке берілуге, біреуі саудаға, біреуі сөзге ыңғайланып жаралады. Кейде кім өзіне біткен ыңғайына қарай өз жолымен жүріп қызмет етсе, өз басына, әлеуметке де көп пайда келтірмек» - деген Ж.Аймауытовтың мұралы сөзі әлі күнге маңызын жойған емес.

12 жылдық білім жүйесіне көшу кезінде бейіндік оқытуды тиімді ұйымдастыру, мектеп түлегінің бейімін анықтау бойынша мұғалім қауымына үлкен жауапкершілікті жүктейді. 12 жылдық мектептегі жоғары сыныптардағы бейіндік оқыту үдерісінде болашақ мамандығы мен іс-әрекетіне бейімдеумен оқыту және бағыт беру жүзеге асырылатын болады.

Мамандыққа бағыт беру – жоғары сынып оқушыларының тілегін, денсаулық жағдайын, жеке басының ерекшеліктерін, сонымен қатар, қоғамға қажеттілігін ескере отырып, оқушыларға мамандық таңдауға көмек көрсету үшін ғылыми негізделген көп аспектілі жүйе.

Осындай жағдайларға байланысты, мамандыққа бағыт беруде бірнеше аспектілерді бөліп қарауға болады [15]:

• 
  психофизиологиялық аспект – жасөспірімдердің жеке басының ерекшеліктері, оның қабілеті, жеке психофизиологиялық ерекшеліктері ескеріледі;
  
• 
  медициналық аспект – оқушының денсаулық жағдайы ескеріледі;
  
• 
  әлеуметтік экономикалық аспект – қоғамға әр саладағы мамандар қажеттілігі ескеріледі.
  

Оқушының өз қызығушылығын және кәсіби бағытын анықтау үшін төмендегідей зерттеу жұмыстарын жүргізуге болады:

1) Оқушылардың кәсіби ой-ниетін анықтау. Мақсаты: Оқушылардың негізгі мектепті бітіргеннен кейінгі ой-ниетін анықтау, яғни ересектердің айтқан ақыл кеңесін, өзі таңдаған мамандығының мазмұны мен оның адамға қоятын талабы туралы не біледі, өзінің қабілеттерін қалай дамытады, жасаған жоспарын қалай жүзеге асырады, қосымша нұсқалары барма деген алуан түрлі сұрақтарға жауап іздеу.

2) Оқушылардың мамандық туралы хабардарлығы. Мақсаты: оқушылардың жеке пікірі бойынша өзінің бойында дарындылықтың қандай түрі бар екендігі; мамандықты игеруде қандай кедергілердің болуы мүмкін; таңдау аясы тар болған жағдайда қандай мамандық түрін таңдар еді; адамның қандай кәсіби сипатын ерекше бағалайды; өзі таңдаған мамандығына қандай талаптар қоятыны туралы анықтау.

3) Табандылықты зерттеу. Мақсаты: алға қойған мақсатқа жетуде байқалатын табандылық дәрежесін анықтау.

4) Кәсіби-тұлғалық типті бағалау. Мақсаты: тұлғаның әлеуметтік бағытын анықтау және кәсіби типін бағалау.

5) Оқушылардың кәсіби қызығушылығы мен бейімділігі. Мақсаты: оқушылардың кәсіби қызығушылығы мен бейімділігін анықтау.

6) Оқушылардың қызығушылығы. Мақсаты: оқушының түрлі қызмет аясындағы негізгі қызығушылықтарының бағытын анықтау.

7) Кәсіптік ынталануын зерттеу. Мақсаты: кәсіптік қызметтегі ынта, түрткілерін зерттеу.

Жоғары сынып оқушыларының ең жауапты кезеңдері – қорытынды емтихан тапсыру. Қазіргі уақытта мектеп бітірушілері қорытынды емтихандары мен жоғары оқу орындарына түсу емтихандарын ортақ Ұлттық бірыңғай тест түрінде тапсыратыны белгілі. Оқушылардың мұндай екі сыннан бір уақытта өтуде оқушылармен және олардың ата-аналарымен алдын-ала психологиялық тұрғыдағы кеңестер жүргізіліп, дайындықтармен қамтамасыз ету керек. Сондықтан, 12 жылдық білім берудің 11-12 сыныптарында, яғни бейіндік білім беру сатысында жұмыс істейтін психологтың мақсаты – балаға өмірлік жол таңдауда мүмкіндіктерін ашып, психологиялық негіздемесін беру, тұлғалық ерекшелігіне байланысты кәсіп таңдауға көмектесу, болашақ өмірге әзірлеу, жоғарғы оқу орнына түсуге психологиялық дайындау мен оларды қолдау [9].

Орта білімнің жоғарғы сатысындағы білім мазмұны саралау, кіріктіру және кәсібилендіру негізінде жүргізілуіне байланысты бұл деңгейдегі білім беру әлем, қоғам және адам туралы жүйелендірілген түсініктерді меңгеруге және оларды өз бетінше кеңейтіп, тереңдете білуге көшу қамтамасыз етілуі тиіс.

11-12 сынып оқушылары оқытудың нысандары мен тәсілдерін, жеке білім беру бағдарламаларын таңдауына болады, онда шығармашылық қызметке және оқушылардың жеке қабілеттерін дамыту үшін жағдай жасауға айрықша орын бөлінген.

• 
  ақпараттық қоғамға көшу; мәдениаралық өзара қарым-қатынас ауқымының кеңеюі;
  
• 
  халықаралық ынтымақтастық нәтижесінде шешілуі мүмкін ғаламдық проблемалардың туындауы;
  
• 
  қоғамның демократиялануы;
  
• 
  экономиканың қарқынды дамуы, бәсекелестіктің өсуі; адам капиталы мәнінің артуы.
  

• 
  білім беру философиясы мен әдіснамасының жаңаруы;
  
• 
  білім беру мазмұнын құру әдістерінің өзгеруі;
  
• 
  білім беру жүйесінде жетілдірілген модельдердің жасалуы;
  
• 
  білім беруді басқарудың тиімді жолдарының қарастырылуы;
  
• 
  оқыту-тәрбиелеу үдерісіне жаңа технологиялардың енгізілуі;
  
• 
  оқытудың дәстүрлі әдіс-тәсілдерін ығыстырып, оқушылардың танымдық белсенділігі мен өзіндік ойлауын қамтамасыз ететін білім беру моделіне көшу;
  
• 
  терең және белсенді кәсіби бағдар берудің ерте жастан басталуы;
  
• 
  оқушы жастарға азаматтық-патриоттық, рухани-адамгершілік, көпмәдениеттілік, денсаулық сақтау және экологиялық тәрбие беру рөлінің күшейтілуі;
  
• 
  білім ұйымдарының оқушыны әлеуметтендірудегі рөлінің артуы.
  

Әлем елдерінің тәжірибесінде әр елдің, әр мемлекеттің өзіне тән жалпы орта білім беру жүйесі мен мектеп үлгісі, орта мектептердің әрқайсысының қалыптасқан өзіндік ішкі құрылымы мен мазмұнының ерекшеліктері бар. Дүние жүзі елдерінде, атап айтсақ, АҚШ-та, Англияда, Швейцарияда, Канада мен Германияда жалпы білім беру ұзақтығы 12 не 13 жыл, ал Жапонияда, Швецияда, Францияда, Италияда – 12 жыл. Тек экономикасы жаңа дамып келе жатқан елдерде ғана орта мектеп 11 жылдық. Жоғары орта білім беру сатысында оқушыларға білім беру үдерісінде бейіндік оқыту толық өлшемде жүзеге асырылып, ерекше белгілерімен ажыратылады [16, 17, 18].

Білім берудегі реформалар Ресейде, Украинада, Белоруссияда, Өзбекстанда, Қырғызстанда, Арменияда, Әзербайджанда және тағы басқа ТМД елдерінде де жүріп жатыр.

Дүние жүзінде міндетті негізгі білім жүйесі де әр түрлі. Біз әлемдегі жалпы және орта білім берудің құрылымының сипаттамасын диаграмма түрінде ұсынып отырмыз (1-сурет).

1-сурет ‒ Әлемдегі жалпы және орта білім берудің құрылымы
Сонымен, білім беру жүйесі бойынша әлемдік тәжірибені зерттеу және талдау барысында мынадай бағыттар айқындалды:

– дүние жүзінің көптеген елдерінде 12 жылдық оқыту моделі жұмыс істейді және оның мазмұны оқушылардың қазіргі заманғы білім алу қажеттіліктерін толығымен қанағаттандыруға бағытталған. Дүние жүзінің көптеген елдерінде соңғы онжылдықта орта білімнің құрылымында да, оқытудың мазмұнында да айтарлықтай өзгерістер болды. Мектептік білім берудің теориясы мен тәжірибесіндегі жаңа үрдістер әлеуметтік-экономикалық жетілдірудің және ақпараттық индустрияның қоғамға көшудегі міндеттерінен туындап отыр;

– экономикалық жағынан дамыған елдерде 12 жылдық білім берудің стандарттары мен оқу бағдарламалары өмірлік маңызды дағдыларды дамытуға, оқушының жеке басының қызығушылығы мен талғамдарын ескеруге, дамытуға, олардың бойында жалпы оқу іскерліктерін қалыптастыруға, сондай-ақ әрбір оқушының және қоғамның мүддесі мен қажеттіліктерін ескеруге, жеке тұлғаны жоғары сапамен оқытуға, тәрбиелеуге және дамытуға бағытталған;

– оқушының қабілетін отбасылық экономикалық-әлеуметтік жағдайына, жынысына, қоғамдық мәртебесіне, ұлтына, дініне қарамастан барынша дамыту көзделген;

– жастардың күнделікті қоғамдық өмірдегі болып отыратын өзгерістерге тез бейімделуіне жағдай жасалған;

– білімнің нәтижелері, ақпараттарды өздігінен табу мен өңдеу біліктілігін қалыптастыру, ақпараттық технологияларды тиімді пайдалану, өздігінен даму және өзін-өзі бағалау дағдыларын қалыптастыру оқушылардың жеке мақсаттарымен байланыстырылған.

Сондай-ақ әлемдік тәжірибеде жоғары орта білім беру бойынша жалпы үрдістер айқындалды:

1) Әлемнің көптеген елдерінде жоғары (толық) орта мектептер бейіндік мектептер болып табылады және бейіндік оқыту мектептегі оқытудың соңғы екі, үш жылын қамтиды. Жетекші елдердің басым көпшілігінде жоғары орта білім берудің табалдырығындағы сараланған білім беруді ұйымдастыру және барлық оқушылар үшін негізгі орта білім беру сатысындағы білім беру мазмұнын үйлестіру бойынша жұмыстар жүргізілуде. Міндетті білім беру, оқушылар 15/16 жасқа жеткен жылы аяқталады. Жоғары орта мектепте оқуды жалғастыратын оқушылардың үлесі 70%-дан кем емес;

2) Бағдарлардың ұқсасы деп есептеуге болатын жіктелу бағыттарының саны өте көп емес: 2-ден 4-ке дейін. Ағылшын тілді елдерде екеу (академиялық және академиялық емес (жалпы)), Германияда сыныптың ішін 3 бағытқа бөлу мүмкіндігі бар, олар: жаратылыстану-ғылыми және техникалық–математикалық, өндірістік-экономикалық, әлеуметтік-экономикалық. Францияда жоғары мектепте 4 бөлім (бағыт) бар: гуманитарлық, технологиялық, әлеуметтік-экономикалық, жаратылыстану-ғылыми. Бағыттардың ішінде практикалық бағытта көптеген бейіндік оқыту ұйымдастырылған;

3) Бейіндік даярлауды ұйымдастыру, оқушының жеке оқу жоспарын қалыптастыру әдісі бойынша ажыратылады: барынша қатаң белгіленген міндетті оқу курстары тізбесінен (Франция, Германия), барлық оқыту мерзімі бойына ұсынылатын көптеген курстар жиыны мүмкіндіктеріне дейін. Әдеттегідей 15-тен кем емес және 25-тен артық емес оқу курстары, ұзақтығы бір семестрге дейін (Англия, Шотландия, АҚШ және т.б.). Негізгі мектеппен салыстырғанда міндетті оқу пәндері (курстар) саны елеулі түрде аз. Міндетті: жаратылыстану ғылымдары, шетел тілдері, математика, ана тілде ауызша шығармашылық, дене тәрбиесі. Әлемдегі апталық сағат жүктемесі іс жүзінде 35-39 сағат;

4) Оқу мекемелерінің жаңа типтерін, жалпы орта білім алудың ұйымдастыру түрлерін диверсификациялау мен күрделендіру үрдістері өсуде. Бірқатар елдерде жоғары сыныптар жеке оқу орындарына біріктірілген. Көптеген елдерде жоғары білім беру мазмұнын жалпы курспен және кәсіптік оқумен (күндізгі және сырттай түрдегі) қамтамасыз ете алатын мектептен тыс мекемелерден алуға болады. Шетелдерде оқушыларға оқуды белгілі бір кәсіптік қызметтің түрлерімен қоса игеруге жол беріліп оқудың кешкі және сырттай түрлерінің кеңейуіне мүмкіндік жасалады. Бейіндік мектеп, білім беру мекемесінің дербес түрі ретінде ерекшеленеді: Францияда – лицей, Германияда – гимназия, АҚШ-та – «жоғары» мектеп. Шет елдердегі бейіндік мектептің қазіргі құрылымы және жеке бағдарлар құрылымы, білім беру құрылымы мен мазмұнын көптеген он жылдар бойы генерализациялау және үйлестіру үдерісінде қалыптасты.

5) Кәсіптік-техникалық оқу орындары орта білім беру жүйесіне енгізіліп, «тік» әлеуметтік оңтайлылыққа, жоғары мектептен білім алуына қол жетуіне мүмкіндік беріледі.

Қазақстандағы бейіндік оқыту жүйесінің дамуы әлемдік білім берудің даму үрдісіне толық сай және оған қайшы келмейді. Қазақстанда бейіндік оқытуды ұйымдастырудың негізгі идеялары Қазақстан Республикасының жалпы білім беретін мектептерін дамыту тұжырымдамасында (1996), жалпы орта білім мазмұнының тұжырымдамасында (1996) көрініс тапты. Қазақстанда бейіндік оқыту 11-жылдық білімнің МЖМБС сәйкес қоғамдық-гуманитарлық және жаратылыстану-математика бағыттары бойынша жүзеге асырылады [19].

Орта білім мазмұнын бағдарлы жіктеу бойынша қазақстандық тәжірибені талдау барысында, 12-жылдық білім беру жағдайында бейіндік оқытудың моделін құрылымдау кезінде жағымсыз салдарларын ескеру қажет болатын 11-жылдық білім берудегі бейіндік оқытудың бірқатар мәселелері анықталды: материалдық-техникалық базаның сәйкессіздігі; кадрмен жеткіліксіз қамтылуы; бейіналды даярлық жүйесінің жетілмегендігі; бейіндік оқытудың екі бағытпен шектелгендігі; бейіндік оқытудағы білім мазмұнының басқа білім деңгейлерімен сабақтастығының жүзеге аспағандығы; бейіндік мектепте оқушылардың оқуын жалғастыруға ынтасының төмендігі; бейіндік оқыту нәтижелерін бағалаудың дұрыс жүйесінің болмауы; шағын жинақты мектептер жағдайында бейіндік оқытуды ұйымдастырудағы қиыншылықтар.

12-жылдық білім беру жағдайында бейіндік оқыту моделін құрастыру кезінде, әлеуметтік тәжірибені, қоғамдағы жаңа құндылықтардың бекуін және 11-жылдық білім берудегі бейіндік оқыту мәселелерін ескеру керек. 12-жылдық білім берудегі бейіндік оқыту мазмұны, ішкі бағдарлауларымен екі бағыт (жаратылыстану-математика, қоғамдық-гуманитарлық) аясында жүзеге асырылады.