Бөлiм. сынып оқушыларындағы қобалжушылықтың сипаттамасы

3 Бөлiм. сынып оқушыларындағы қобалжушылықтың сипаттамасы

1. 
   Оқушылардағы қобалжушылық деңгейiн зерттеу.
   

Қобалжушылықты өлшеу жеке ның сапасы ретiнде өте маңызды болып келедi, өйткенi бұл сапа көбiнесе оқушылардың әрекетiн негiздейдi.

Қобалжушылықтың нақты бiр деңгейi – қарапай ым және мiндеттi – оқушылардың оқу әрекетiнiң белсендiлiгiн енгiздейдi. Әрбiр адамда өзiнiң оптималды немесе қажеттi қобалжушылық деңгейi болатынына көз жеткiздiк,- бұл сондай “пайдалы қобалжушылық” деп аталады. Бұл қатынастағы өзiнiң жағдайы туралы оқушының өзiндiк жеке бағасы өзiндiк бақылау мен өзiндiк тәрбиелеуге маңызды компоненттер болып табылады.

Қобалжушылықты өлшеудiң көптеген танымал әдiстерi тек жеке лық немесе тек қобалжушылық жағдайын бағалауға мүмкiндiк бередi, немесе басқа спецификалық реакцияларды. Ең маңызды, бiрiншi лық сапа ретiнде де, жағдай ретiнде де өлшеуге болатын әдiстеме, бұл Ч.Д.Спилбергердiң “ Қобалжушылықтың жағдайы мен сапасы” атты әдiстемесi болып табылады, бұл әдiстеме Ю.Л.Ханинмен өңделiп, жасап шығарылған болатын(47,52,60).

Ч.Д.Спилбергер “ жеке лық қобалжушылықты” – тұрақты сипаттама ретiнде ұсынады, және “ситуативтi қобалжушылықты”-дүрбелең эмоциямен бастан кешiрiлген субьективтi ретiнде сипатталатын жағдай, жүйке жүйесiнiң вегетативтi белсендiлiгiмен алып жүрiлетiн жүйкелiкпен де сипатталады.

Берiлген әдiстеме екi бөлiмнен тұрады, ситуативтi бағаланған (реактивтi) (СҚ,№1-20 ойларда) және жеке лық (ЖТҚ, №21-40 ойларда) қобалжушылық болып бөлiнедi.

Шкалалардың бұл варианттары төменгi сынып оқушыларындағы қобалжушылықты бағалауға арналған.

Әрбiр шкала 20 сұрақтан тұрады.

Бұл әдiстеменi жүргiзу кезiнде зерттеушi зерттелiнушiге бланкiлер бередi, бұл бланкiлерде сұрақтар мен жауаптары берiлген. Зерттелiнушiлер нақты және әдеттегi жағдайды сезетiн ой-пiкiрлердi крестик қою арқылы белгiлеп отырады. Бұл ой-пiкiрлер шкалалы жауаптарға бөлiнiп қойылған: кейде,үнемi, ешқашан, жиi, барлық кезде.

Ситуативті қобалжушылық зерттеу инструкциясы

Төменде келтiрiлген әрбiр сөйлемдi мұқият оқып шығыңдар және нақты осы сәтте сезiп отырған сезiмiңе сәйкес оң жақтағы бөлiктегi сандарды сызып қой. Сұрақ бойынша ұзақ ойланудың қажетi жоқ, өйткенi дұрыс немесе дұрыс емес деген жауаптар жоқ.(А,В қосымшалары).

Төменде келтiрiлген әрбiр сөйлемдi мұқият оқып шығыңдар және әдетте сезетiн сезiмiңiзге сәйкес оң жақтағы бөлiктегi санды сызып қой. Сұрақ бойынша ұзақ ойланудың қажетi жоқ, өйткенi дұрыс немесе дұрыс емес деген жауаптар жоқ. (Б.Г. қосымшалары).

1). Ситуативтi және жеке лық қобалжушылықты кiлт көмегiмен анықтау.(Д қосымшасы).

Кiлт 4 шкаладан тұрады, олардың әрбiреуi рангалық бiрлiктi қосады. Ой-пiкiрдiң сапалылығы бiрден жиырмаға дейiнгi жүйеге кiредi. Әрбiр ой-пiкiрлерге сәйкес бiрлiк болады, Нәтижесiнде бұл бiрлiктер жиналады және саны қобалжушылық деңгейiнiң көрсеткiшiн бiлдiредi.

2).Ситуативті қобалжулық және Жеке лық қобалжулық көрсеткiштерiнiң орта топтық есебi және олардың жыныс тобына байланысты талдауларына тәуелдi.

Өзiн бақылау нәтижелерiн талдау барысында мынаны ескерген жөн, әрбiр жалпы қорытынды көрсеткiшiндеәр шкаладан 20-дан 80 баллға дейiн болуы мүмкiн. Осымен қорытынды көрсеткiшi қаншалықты жоғары болса, онда қобалжушылық (ситуативтi және жеке лық) деңгейi соншалықты жоғары болады.Көрсеткiштерiн интерпретациялау барысында мынадай қобалжушылықтың бағыттылық бағасын қолдандық: 30 баллға дейiн – төмен; 31-44 балл – шектеулi; 45 және одан жоғары – жоғары.

(3 а) графикте оқу әрекетінің табылыстық деңгей бойынша ситуативті қобалжушылық деңгейінің көрсеткіштерін бөліп қойдық. Осы бөліністің мәліметтеріә бойынша мынаны байқауға болады: Ситуативті қобалжушылық әсіресе жақсы оқитын оқушыларда жоғары болып келеді.

В.В. Ковалевтің ойынша (21) 7 ждастан 16 жасқа дейін жастық реттеу деңгейі аффективті (7-12) және эмоционалды – идеаторлы (12 - 16) болыап табылады.

Балалардың орталығы әртүрлі әсерлерге деген жүйкілік – психикалық реттеулуі де ретелудің аффективті деңгейінде бағаланадыды. Бұған әсіресе қорқыныш синдромы мен симптомдары, негативизм мен агрессия күйіндегі жоғарғы аффективті қозушылық тән болып келеді. Бұл жоғарғы ситуативті қобалжушылық жағдайындағы балалар тобы. Осы жас кезеңде бұл топ психогенияның туындауына шалдығуы мүмкін.

Реттеудің эмоционалды-идеаторлы деңгейі, көрсетуінше, әсіресе 12 жастан 16 жас аралығындағы балалардың жүйкелік – психикалық реттелуі болып табылады. Бұл ең алдымен, пебертанттық жас кезеңі деп аталатын бұл да психогения реакция күйіндегі қауіпті тудырады, яғни қарама – қайшылық, опозиция, эмансипация реакциялары болып келеді.

Жас кезеңінің торабы тек 11 – 13 жаста спецификалық түрде болуы мүмкін, және де реттеудің жүйкелік – психикалық деңгей симптомдары, түйіскен жағдайда қарқынды уайымшылдықтың туындатуы мүмкін, және де реттелудің жүйкелік психикалық деңгей симптомдары түйіскен жағдайда қарқынды уайымшылдықтың тұрақты комплексін туындатуы мүмкін.

(3б сур.)графикте оқу әрекеті бойынша жеке лық қобалжушылық деңгейі бөлініп көрсетілген, бұл жерде біз зерттелген 60 оқушыда жеке лық қобалжушылық бар екенін білеміз. Бұл оқушылар оқу әрекетімен табысты түрде айналысады. Олардың әрекет табыстылығының фактін анықтай отырып, сонымен қатар олардың қобалжушы жеке екенін байқаймыз.

Біз зерттеген балаларда орыс тілінде оқитын балаларға қарағанда жеке лық қобалжушылығы жоғары болып келеді, ол 15,2 пайызға жоғары (24).

Зерттеу жүргізуде біз қобалжушылықтың бұзылу себебін анықтау мақсатын қойған жоқпыз, өйткені бұл себептер көптеген психологиядағы авторлармен зерттелген: З.Фрейд, Ю.А.Тейлор, Ф.Б.Березин, Л.И.Божевич, Л.С.Славина, К.Изард және т.б.

Біздің жұмысымыздың мақсаты жеке лық және ситуативті (реактивті) қобалжушылық күйіндегі эмоциялық тұрғыдағы туындау ерекшеліктерін психологиялық тұрғыда зерттеу (ІV сыныптағы қазақ тіліндегі оқушылардың).

та оқитын оқушылардың қобалжушылық деңгейі мүлдем басқаша болып шығады деп ойладық. Бірақ та төменгі сыныптағы оқушының жеке лық қобалжушылығының қалыптасуы басқа авторлардың зерттелуімен сәйкес келіп отырды: Д.Н.Левитов, А.М.Прихожан, Х.Хекхаузен, Е.Д.Спилберг және т.б.

Сондай – ақ балалардағы қобалжушылықтың көрініс табу фактілері қобалжушылықты тұрақты білім ретінде қобалжушылық функциясы оқушылар үшін маңызда болып келеді және олардың әрекетін қалыпқа келтіріп отырады.

Қобалжушы балалардың мектептегі табыстылығын терең қарастыруы мынаны көрсетті: біріншіден, бұл үлгерімділік рационалды емес, оқушылар мүмкіншілігіне мүлдем сай емес жолмен жетіледі.Екіншіден, денсаулығы арқылы жетіледі. Мұндай оқушыларда оқу жылы барысында денсаулығы төмендеп кетеді, олар денсаулығына байланысты басқа топқа ауысады және оларда бұдан кейін вегативті қан тамырлар дистанциясы пайда болады.Үшіншіден, басқа оқушыларға қарағанда қобалжушы оқушыларда бұл өте жиі кездеседі, стандартты емес, күрделі жағдайларда өзін - өзі жоғалтып қалады. Басқаша айтқанда, бұл бейімделу мен жоғары нәтижеге жету мақсатында ғана емес, сондай – ақ белгілі, үйреншікті жағдайда қобалжушылықты сезінбеу үшін де қызмет етеді.

Өзіміздің зерттеуіміз бойынша біз оқу әрекеті мен эмоционалды қобалжушылықтың көрініс табуының арасындағы байланысты құрастырдық (4 сурет). Бұл модель мотивация және тартылыс деңгейі тұрғысынан қобалжушылықтың туындау механизмін ашып көрсетеді және де ішкі қажеттілікті өтеу мақсатындағы психикалық белсенділіктің қалпына келтірудің жолын байқатады.

Жаңа стандартқа сай емес, оқушының мүмкіндіктеріне де сай емес жағдайларда да өте күшті қобалжушылық жағдайы белсене түседі, нәтижесінде әрекет пен іс – қимылдың дезорганизациялануына алып келінеді және де бала жеткіншек бұл жерде өзінің мүмкіндіктерінен төмендейді.

Қобалжушылық қорғаныс қызметін атқарады, мәселен, Ситуативті қобалжулық сұрақтары бойынша: «Мені мүмкін болатын сәтсіздіктер қайғыртады», «Мен уайымшылмын», «Мен тым қозушымын және өз - өзіме келуім қиын» деген сұрақтарға оқушылар жалпы «дұрыс» деп жауап берді, және «мүлдем дұрыс» 40 %, немесе мәселен, Жеке лық қобалжулық бойынша сұрақтарға «Мен ашуланамын», «Мен сәтсіздіктерді өте күшті уайымдаймын және оларды көп уақытқа дейін ұмыта алмаймын». «Барлық болмайтын нәрселер мені алаңдатады». «Мен олар үшін тез ашуланамын» деген сұрақтарға оқушылар «жиі» - 50 % жауап берді.

Қобалжушы балалардың әрекетін қажеттілік және өмірдегі олардың орны түрінде анықтай келе, біз мынаны айта аламыз: Қобалжушы балалар жоғары нәтижеге жетті (3 а,б сур.) (65 бет).

1а сурет. Оқу әрекетінің табыстылығының деңгейі бойынша ситуативті қобалжушылықтың сызбасы

1б сурет. Оқу әрекетінің табыстылығының деңгейі бойынша ситуативті қобалжушылықтың сызбасы.



2 Сурет. Жоғарғы деңгейдегі қобалжушылық пен әрекет арақатынасының моделі


Танымдық қажетілік


Әрекет мотивінің сәттілігі

Дұрыс ішкі бағалауға ұмтылу

Әрекет табыстылығы