3 Қазіргі іскерлік басылымдар: тарих пен тәжірибе
жүктеу/скачать 0.51 Mb.
|
| Сапалы – бұл қоғамның интеллектуалды бөлігіне арналған баспасөз және бұқаралық – бұл халықтың қалған бөлігіне қызмет етеді;
Қазынадан қаржыландырылатын мемлекеттік және өзінің өмір сүруі үшін ақшаны өзі табатын коммерциялық; Үкіметтің көзқарасын көрсететін жартылай ресми және өз шығарушысының, негізін салушысының, редакция ұжымының пікірін жеткізетін тәуелсіз; Билік құрылымы желісінің экономикалық және саяси үгіт-насихат жүргізетін билік етуші және қалыптасқан режимді сынаушы мен өзіндік қоғамды дамыту жобаларын ұсынушы оппозияциялық болып бөлінеді. Негізінен саяси күреске бағытталатын, қандай да бір партияға немесе қозғалысқа жақтасып, өзіндік күрес жүргізетін саясиланған және саяси сұрақтар мен мәселелердің мазмұнын қозғамайтын бейсаяси; Бизнесмендер мен кәсіпкерлердің жаңа тобына қызмет ететін қаржылық, іскерлік және оқырмандардың бос уақытына есептелген көңіл көтеретін; Мәдениет және ақпарат министрлігінде (кейірінек Ақпарат және ақпараттық технологиялар комитетіне) ресми тіркелген заңды және билікті мойындамайтын заңсыз; Республика көлемінде таралатын ұлттық және алыс-жақын шетелге шығатын трансұлттық болып бөлінді [29-56-б.]. Баспасөздің алуан түрлерінің сандық қатынасы да өзгерді. Егер кеңестік дәуірде негізгі орынды партиялық-саяси баспасөз алса, әдеби-көркем, ғылыми-көпшілік, салалық басылымдар, былайша айтқанда, екінші орында болатын, енді қайта құру мен реформалардың барысында саяси басылымдар қарқынды өсіп келе жатқан ақпараттық-коммерциялық баспасөзбен, компьютерлік, құрылыстық, мұңай-ғаздық, автомобильдік және нарықтық жедел дамып келе жатқан басқа салалық баспасөзбен ығыстырылды. Іскерлік баспасөз нақты аудиторияға бағытталған. Оның мақсаты – кәсіпкерлердің сұраныстарын қанағаттандыратын ақпараттық инфрақұрылымды қалыптастыру, нарықтық экономиканың идеялары мен ұстанымдарын насихаттау, заңнамалық және құқықтық-нормативтік ақпаратты тарату, отандық бизнесменнің оң көзқарасты имиджін жасау, оқырмандарға бизнес әлемінен кең ақпарат беру. Баспасөздің бұл түрінің маңызды функцияларының қатарында іскерлік басылымдардың редакторлары анкеталық сауалнама барысында мыналарды атады: елдегі басты оқиғалардың сараптамасы және олардың іскерлік өмірге әсері; халықаралық экономикалық жаңалықтардан хабардар ету, экономика саласындағы өзгерістермен байланысты әлеуметтік мәселелерді талдау, іскерлік тәжірибені тарату, іскерлік көкжиекті кеңейту, аудиторияны жедел коммерциялық ақпаратпен қамтамасыз ету, коммерциялық ақпараттың экономикаға әсерін талдау, бизнес идеологиясын қалыптастыру [30, 149-б.]. Қазақстандық ақпараттық нарықта іскерлік баспасөз коммерциялық, бейресми, тәуелсіз (билікке) баспа арасында айтарлықтай орынға ие, ал бейсаяси, ұлттық және трансұлттық басылымдардың арасында көп бөлігін алады. Алайда, бұл баспасөздің жоғары деңгейі оған биліктің, қаржы құрылымдарының, қоғамның интеллектуалдық бөлігінің құлақ асуына үгіттейді. Ақпараттық нарықтық бұл сегменті, біздің көзқарас бойынша, көп қырлы. Ол да басқа сегменттер сияқты өзіне сәйкес аудиторлық топтарға есептелген баспаның алуан түрін енгізеді. Бұл, ең алдымен, элиталық топтарға арналған сапалы баспасөз корпоративтік және ведомстволық басылымдар, кең оқырманға арналған әйгілі басылымдар, салалық сараптамалық баспасөз. Кейбір зерттеушілер іскерлік баспасөзге жедел-анықтамалық және жарнама-коммерциялық баспасөзді қосады, десе де, біздіңше, олар көбінде бұқаралық қолданушыға арналған ақпараттық-коммерциялық газет-журналдардың басқа тобын құрайды. Бірден бірнеше түрдің белгілеріне аралас газеттер де бар. Оқырман аудиторияны кеңейту үшін, соның арқасында газеттің таралымын өсіру үшін әдейі осылай істеу сирек кездеспейді (бір басылымнан іскер адамдарға арналған ойын-сауықтық-ақпараттық жоғары сапалы және бұқаралық оқырманға арналған анықтамалық-жарнамалық жарияланымдарды көруге болады). Отандық ақпараттық нарықта БАҚ-та іскерлік ақпараттың берілуіне арналған ақпарттық агенттіктер (бизнес-агенттіктер) пайда болды («Информационное агентство DKNEWS», «Интерфакс Казахстан», «Kapital.kz» және басқа да экономикалық жаңалықтар агенттіктері мен іскерлік ақпарат таратады). Соңғы кездері іскерлік ақпаратты тауар сияқты дайындау және сату етек жаюда. Мамандандырылған агенттіктер қандай да бір кәсіпорынмен келісімшарт негізінде, қаржылық құрылыммен тұтынушыны қызықтыратын ақпаратты таңдау, маркетингтік-сараптамалық жұмыстармен айналысады. Іскерлік журналистика мен іскерлік баспасөз арасындағы айырмашылықты толық ажырата білу маңызды. Біріншісі өзіне журналистиканың жанрлары кең пайдаланылады, әсіресе, сараптамалық жанрды басылымдарда жиі қосады. Екіншісі журналистік мәтіндері болмауы да мүмкін газет-журналдар бар. Ол мәтіндердің орнын қор есептері, баға белгілемелері, тауар бағасының тізімдері, хабарландырулар мен жарнамалар басады. Бұл әдетте көтерме және бөлшек саудаға қызмет ететін, қызмет көрсету саласын жазатын баспасөз. Іскерлік баспасөз Қазақстан үшін баспаның жаңа түрі емес екендігін атап өту керек. Ол ХІХ ғасырдың аяғынан бастап болған, әсіресе ағымдағы ғасырдың басында кең етек жайды, бұл елімізде капитализмнің қарқынды дамуымен тығыз байланысты. Петербургте биржалық апталықтар шыға бастады, олар капиталистік кәсіпорындардың құнды қағаздарын сату және сатып алу мәмілелерін жасасуда делдал рөлін атқарды. Қазынашылық және жеке меншік хабарландырулар, жарнамалар, саудалық, жетілген, қаржылық, ойын-сауық орындары ақылы басылымдар жүйесі газетті капиталға тікелей тәуелді етіп қойды. Қарқынды дамып келе жатқан және жеткілікті жұмыс істеуінің жалпы көрінісінде баспа БАҚ-ының бірқатары алға шығады, олар қазіргі заманғы медианарықта қандай да бір себептерге қарамастан өз орындарындарын ойып алғандар. «Атап айтқанда, ешқандай күмәнсіз іскерлік басылымдар туралы әңгіме қозғауға болады, олар қазіргі таңда өздерімен бірге айтарлықтай ықпалды газет-журналдар тобын айқындайды және нақты даму перспективасына ие» [31, 81-б.]. Заманауи журналистика теориясының шегінде алдымен оқып-білу, сонан соң іскерлік баспасөздің қазақстандық мерзімді басылымдар құрылымын және БАҚ жүйесінің феноменін тұтас сәйкестендіру керек. Оны сәйкестендіру мерзімді басылып отыратын баспа жүйесінің түрлендіру процесінде жүзеге асады. Іскерлік басылымның сәйкестендіру және типология мәселелерін өзінің «Іскерлік баспасөздің типологиясының очеркі» атты ғылыми мақаласында терең қозғаған Д.А.Мурзин болды. «Зерттеушілер бүгінде «іскерлік баспасөз» ұғымының өзі әлі де бұлыңғыр, орнықпаған екендігін мойындап отыр» [32, 24-б.]. Іскерлік баспасөздің әлі де аяқталмаған типологиялық трансформациялану дерегіне нұсқай отырып, Д.А.Мурзин іскерлік баспасөзді анықтап, жіктеу мақсатында әртүрлі ғалымдармен жасалған бірқатар концепциялар келтіреді. Іскерлік баспасөз біртекті емес. Бұл басылымның «әлеуметтік қызметі мен бизнестегі қарым-қатынасты қамтамасыз етуден тұрады. Соңғылары тек бизнес-қоғаммен шектелмейді. Ал іскерлік баспасөздің мазмұнды палитрасы саяси-экономикалық, экономикалық немесе дәл сол бизнес-ақпараттан да кең. Ең жалпылама жағдайда да іскерлік баспасөз нарық агенттерінің мінез-құлқына әсер ете алатын немесе сол мінез-құлықты көрсететін кез келген ақпаратпен жұмыс істейді» [33, 25-б.]. Негізінде, ол баспасөз басылымдарының нақты типі, түрі, тегі болып табылмайды. Ол Д.А.Мурзин бұл үш типтің, кем дегенде, екі типіне еніп алады (сапалы және жарнамалық басылымдар) және әрі қарай айтылатын түрлердің іс жүзінде барлығында бар» [32, 29-б.],-дейді. Жалпы тип – бұл абстрактілі-логикалық категория. Классификациялық иерархияның барлық деңгейіне сәйкес келеді. «Тип – объектілердің кез келген класы сәйкес келетін, сондай-ақ классифиқациялық жүйеге кіретін сол класстың элементі болатын модель (үлгі)» [33, 152-б.]. Осылайша біздің бас гипотезамызға сәйкес, іскерлік баспасөз - ерекше ақпараттық жүйе, оның функциялары бизнестегі қарым-қатынасты қамтамасыз етуден, бірегей категориялық белгіден – сарапталып отырған заттың экономикалық табиғатын ашатын іскерлік мәселелерден тұрады. Берілген жағдайда іскерлік проблематикаға таратылып отырған феноменнің сәттерін зерттеуге екпін қойылып отырған ақпарат сипатына назар аудартады. Бұдан бөлек, іскерлік басылым жүйе ішіндегі жүйе болып табылады, «Қызық құбылыстардың бірі – «жүйе ішіндегі жүйе» деп атауға болатын жағдайдың тууы». Бұл аса тармақталған және сонымен бірге аяқталған құрылымдар. Бір профильді басылымдар аудитория сұранысының көптігін ескере отырып, ортақ жүйенің алуандығын өз қызметінің аумағында тура көшіру процесі мүшеленіп, өзгеріп отырады. Бүгінде Қазақстанда өздігінше өзін-өзі қамтамасыз етіп отырған әйелдерге арналған және бизнес-басылымдар». «Жүйе ішіндегі жүйенің» ерекшелейтін белгілері – онда ақпарат жинағының сипаты бар барлық типологиялық алуандықтар көрсетілген – жаңалық, сараптамалық, бейнелік, жедел-анықтамалық, жарнама-коммерциялық және басқалар. Ақпараттың кең диапазоны бар бұқаралық басылымдар бар, белгілі оқырман топтарына арналған мамандандырылған баспасөз де бар. Жалпы, «жүйе ішіндегі жүйе» жұмысы барлық деңгейде жүреді – аймақтық, ұлттық, ұлтаралық. Шығармашылықтың әртүрлі типтеріне бағытталған басылымдар «жинағы» ұсынылды (ғылыми-көпшілік, публицистикалық, әдеби-көркем). Жүйе ішіндегі жүйе секілді іскерлік өзара байланысты элементтердің кешенімен көрсетіледі, оның элементтерінің сомасына ұдайы тең бола бермейтін, оның қасиеттерінің нақты тұтастығын қалыптастыратын жүйеге синергетикалық әсер тән. Жүйе ретіндегі нысан тұтастығы оны құрайтын қасиеттер мен оны құраймын элементтердің қасиеттерінің сомасы сәйкес келмейтінін көрсетеді. Бейне (сурет) – жаңа идея ұсынғанда, таныстырғанда үлкен рөл атқаратын байланыстың бір түрі. Визуалды байланыс (қарым-қатынас) түрлі белгілер, символдар, мәтіндер (пішімдеудің бірнеше түрін пайдалану арқылы), графикалық дизайн элементтері, суреттер, мультимедиалық иллюстрацияларды және т.б. пайдалана отырып, нақты ақпарат пен идеяларды көруді белгілі бір пішін арқылы жеткізуді қамтамасыз етеді. ХХ ғасыр ортасында бейнелік статистикада пиктографиялық бейнелерге негізделген көркемдік әдістен визуалданудың автоматтандырылған процесіне өту кезеңі жүрді. 1950-60 жылдары семиотика саласында жүргізілген қарқынды зерттеулер нәтижесінде ақпарат берудің функционалды, геометриялық тұрғыда нақты, логикаға негізделген жаңа тенденциялары пайда болды. Бейнелік статистиканы белгілеу мақсатында 1952 жылы Герберт Спенсердің «іскерлік баспа» (business printing) терминін айналымға енгізіп, оған сандық мәліметтерді суретпен беруге байланысты барлық жұмыстарды жатқызуы кездейсоқтық емес. Он жылдан кейін Ладислав Сутнар «ақпараттық дизайн» [34, 24-б.],-деген ұғымын енгізді. Бірақ графикалық статистика жеке жүйелеуді талап етті. Бұған алғашқылардың бірі болып француздық картограф және семиотика теоретигі Жак Бертен ден қойды. Ол өзінің «Графика семиологиялары» [35] деген еңбегінде ақпарат берудегі визуалды элементтер классификациясын, сандық және картографикалық мәліметтердің графикалық бейнелерінің мүмкіндіктерін көрсетті. Ақпараттар ағынының графикалық түрде берілуі бірнеше принципке сүйенеді. Бертен жүйесі жеті айнымалы визуалданудан тұрады. Олар: орналасу, форма, бағдар, түс, текстура, мағына және өлшем. Аталған түсініктер ақпараттың заман талабына сәйкес визуалдануының теориялық негізі болып есептеледі. Бұл жүйе күні бүгінге дейін сапалық және сандық статистика көрсеткіштерінің негізі саналады. Визуалданудың функционалдық жүйесіне мысал ретінде 1933 жылы Гарри Бек Лондон метросының картасы негізінде жасаған, кейіннен 1972 жылы Массимо Виньеллидің өңдеуімен қарапайым графикалық жүйеге ауыстырылған Нью-Йорк жерасты өткелінің (метрополитен) картасын келтіруге болады. Ол 45 немесе 90 градус бұрыштық торға негізделген. Аталмыш картаның басты кемшілігі сызбадағы станцияның орналасуы шынайы географиялық жағдайдағысымен сәйкес келмеуінде. Көптеген журналистика зерттеушілері инфографиканы иллюстрация тәсілі (графикалық суреттер, карталар, кестелер, схемалар, диаграммалар және графиктер) ретінде анықтайды. Біздің ойымызша, инфографика мазмұны иллюстрация шеңберінен ғана шығады: ол біріншіден, визуалды элементтер, ал екіншіден, мәтіндерден тұратын хабарламаны қамтитын журналистік материалды ұйымдастырудың синтетикалық нысаны. Осылайша, инфографиканың екі нысаны: иллюстрация мен ерекше синтетикалық журналистік жанр (көбінесе – ақпараттық) қалыптасады. Егер инфографика сәйкес қызмет атқарып тұрса ғана оны иллюстрация ретінде қарауға болады. Әдетте, бұл жағдайда инфографика зерттеу мәтіндері, түсіндірген, әрі мәтіннің сипаттамасы. Инфографиканы синтетикалық жанр ретінде келесі критерийлер бойынша жіктеуге болады. Жанр ретінде инфографика пәні бір не бірнеше оқиға, әдетте, бір типті ақпарат шоғыры болып кетеді. Мұндағы мақсат – ақпарат, дерек, білім туралы визуалды ақпарат беру. Инфографиканың бірнеше артықшылықтары бар: 1. Графикалық объектілер арқылы визуалданған хабарламаны білдіреді. Ескере отырып, қазіргі заманғы оқырмандар ақпаратты визуалды түрде қабылдауға бейім екендігін ескерсек, хабарды жіберушіден түскен байланыс (біздің жағдайда БАҚ) алушыға (оқырманға) неғұрлым сәтті болмақ. 2. Инфографика – жеткізудің объективтілігіне, яғни статистикалық мәліметтерге негізделген пайдалы ақпараттық жүктеме. 3. Кез келген инфографика тақырыптың концепциятуалдығын береді, себебі образды таңдау нақты графикалық шешімнің болуын талап етеді. 4. Ақпараттың дәлдігінің, әртүрлі деректерді салыстырудың арқасында инфографика іскерлік баспасөзге өтіп, әртүрлі жанрда қолданылып келеді. Инфографиканың қайта өрлеу дәуірі деп журналистикадағы визуалданудың америкалық тәжірибесін атайды. Оқырман аудиториясын кеңейтуді көздеген «USA Today» газетінің шығарушылары 1982 жылы өз жобасын жасақтап, алғашқы болып ақпараттық графика мен мәтінді қатар қолдана бастады. Бес жыл уақыт өткеннен кейін аталмыш газет Америка Құрама Штаттарындағы ең үлкен сұранысқа ие басылымдардың бірі болды. Бұл жетістіктің сыры мақаланы қарастыруға мүмкіндік беретін иллюстрациялардың ұқыпты салынуында. Ақпарат таратуда оның қабылдануын жақсартатын бұндай әдісті американдықтар бірден жоғары бағалады. Графикалық дизайнерлерге таптырмас көмекші болып саналатын визуалданудың жаңа құралдарын сұраныстар артты. Заманауи дизайнерлер графиканы статистикалық мәліметтерді визуалдандыруда кең қолданады. Дегенмен ақпарат беруде композициялық түрде бөлінген үлкен көлемді өнімдерді атап кетуге болады. Дизайнерлер ақпарат таратудың жекеленген эстетикасын іздеумен айналысып жүргендей. Олар ақпарат берудің қарапайым, әрі тиімді тәсіліне жиі жүгіне бермейді. Постмодернистік жүйе, заманауи ақпарат ағынында визуалды қабылдау қарапайым және түсінікті формалардың жіктелуіне негізделетінін ескерместен, мәлімет таратуды визуалдық шиеленіс арнасына қарай бұруда. Инфографикалық элементтер тәжірибеде ең алғаш ХХ ғасырдың 80-жылдары америкалық «USA Today» күнделікті басылымының беттерінде суреттердің пайда болуымен қолданыла бастады. Зерттеушілердің пайымдауынша, инфографика мәтін мазмұнын жеңілдетіп, барлық қажетті ақпаратты бере алады. Мишель Картер: «Инфографика ұғымына оқырмандарға ақпаратты қызықтырақ етіп беруге қызмет ететін графикалық туындылар кіреді» [36, 132-б.], - деп жазады. Соңғы екі онжылдықта, Кеңес Үкіметі құлдырап, посткеңестік республикалардың нарықтық экономикаға көшу сәтінен іскерлік басылымдар мен журналдардың мақсаты мен мүддесі үлкен эволюциялық өзгеріске ұшырады – Қазақстан іскерлік журналдарының дизайны «ежелгіден» «заманауиға» дейін дамып, ауқымды технологиялық өзгерістер жағдайында жедел жетілуде. Бүгінгі таңда Қазақстанның іскерлік баспасөзі журналистика саласындағы беделді әрі рентабельді салаларының бірі болып табылады, алайда іскерлік журналдардың дизайнының даму эволюциясы аз зерттелген күйінде қалуда. Басылымдар ішінде өзіне тән менталитеті, спецификасы мен проблеммасы бар микроклимат пайда болды. Қазақстан іскерлік журналистикасының пионерлері жаңа айрықша бизнес философиясы мен журналистика бизнесін жобалауға мәжбүр болды, жаңа дизайнды жобалауды ойластырып және жеке меншік баспаханалардың жұмыс дағдыларын бойға сіңірумен айналысты. Нарықтық экономикаға ауысуды көздеген баспасөз БАҚ-тың «Бейімделу синдромы» іскерлік журналдардың графикалық моделін жасау барысында екі негізгі тәсілді айқындады – шетелдік табысты дизайн прототиптеріне еліктеу стратегиясы мен жеке өзіне тән өзгеше концепцияны іздестіру. Саяси және экономикалық факторлардың бірқатары (Алматы қаласынан астананы көшіру, жаңа өндірістерді дамыту т.б.) іскерлік журналдарының дамуына белгілі бір деңгейде өз әсерін тигізді – бизнес басылымының «тарауашалары» әлдеқайда сегментті болып, бәсекелестік артты. Қазақстанның іскерлік журналдарының «аман қалуға бейімделгендігі» өте жиі дәлелденеді. Егер іскерлік газеттердің саны соңғы бірнеше жыл ішінде салыстармалы түрде тұрақты болса, іскерлік журналдар саны жыл санап артуда. Іскерлік журналдардың бүгінгі таңда жеткен алуан түрлілігіне қарамастан, Қазақстан билігі іскерлік журналдардың сандық және сапалық өсуіне әсер ететін көптеген жаңа жобаларға бастамашылық жасайды. Іскерлік журналдардың тақырыптық ауқымы сан алуан. Қазақстан іскерлік баспасөзінің тақырыптық ауқымы іскерлік журналдардың тарихи қалыптасқан келесі түрлеріне жіктеледі: әмбебап іскерлік журналдар; саяси -экономикалық бағыттағы іскерлік журналдар; қаржылық және биржалық бағыттағы журналдар; мамандандырылған журналдар; «нөлдік дағдарыс» кезіндегі іскерлік журналдардың бизнесмендер мен кәсіпкерлерге бағытталған жаңа түрі өзектілікке ие болды. Іскерлік журналдардың айқын тақырыптық сегменттілігі оның дизайнының әралуандығын көрсетеді, бұл орайда қазақстандық баспагерлер бизнес – басылымдардың қалыптасқан шығармашылық пішіні болмағандықтан және т.б. мәселелердің орын алуынан туындайтын бірқатар қиындықтарға душар болды. Сонымен, соңғы 25 жыл ішінде баспасөз саласында көптеген технологиялық өзгерістер орын алды, алайда Қазақстанда баспа жұмысының жалғасуына шикізат пен жағдай өз өзектілігін жойған жоқ. Озат полиграфиялық технологиялардың енуі мен кең тарауына кедергілер борьеры біршама болды, соның ішінде қаржылық кедергілері басым болды. Үстелдік баспа ісі жүйесі инерцияның әсерінен Қазақстан баспасөз – бизнесіне Ресеймен салыстырғанда өте кеш келді, ал одан кейінгі техникалық даму модернизация қиын жолмен, бірақ қарқынды жолмен дамыды. Кадрлардың жетіспеушілігі, соның ішінде өзгеше графикалық модельді жасай алатын дизайнерлердің тапшылығы – имитация стратегиясының пайдасына шешілген тағы бір маңызды себеп. Қазақстан баспасөз клубының ұйымдастыруымен қазақстандық медиабизнесінің мамандары арасында жүргізілген сауалнама нәтижесі дизайнерлерге деген тапшылықтың бар екендігінің дәлелі. Журнал дизайны әлі күнге дейін басқа сала өкілдеріне тәуелді. Журнал дизайнерінің қызметіне програмистер, журналистер, әуесқой дизайнерлер ұсынылады. Кейде, мүлде кездейсоқ адамның дизайнер немесе беттеуші қызметін атқарып жүретінін байқаймыз. Кадрлардың жетіспеу кризисінен шығу жолын баспагерлер дизайнер мамандарды сол жерде оқытып, үйретуден тауып отыр. Имитация стратегиясының қолайлылығы дизайнер шетелдік мамандардан білгенін жетілдіріп қана қоймай, осыған дейін білмегенін үйренеді. Бүгінгі таңда білім алу жүйесі анақұрлын оңай, қолжетімді болған заманда батыс елдерінің тәжірибесін бойға сіңіріп, жалпы баспа ісі дизайнының жоғары деңгейге жету процесі жеделдетілді. Батыстық стандарттарға сай келуді көздей отырып, батыстың дизайнер – графиктеріне тренингтер өткізіп, тәжірибесімен бөлісуге жол ашады. Бірақ, дизайнер мүмкіншіліктерін максималды түрде қолдану үшін сүбелі ой жазатын, журналдың ішкі құрылысын сапалы ететін журналист те қажет, екеуі біріксе оқырмандардың визуалды мәдениетін қалыптастырады [37, 24-б.]. Қазіргі қазақстандық журналдар инфографиканы дұрыс қолдануда, акпаратты беру мен сараптаманы жасаудың үздік үлгісі болып табылады, сонымен қатар типографияның маңыздылығын көрсете білді. Батыста бизнес – журналдардың заманауи түрі ХХ ғасырдың бас кезінде қалыптаса бастады, содан бері осы түрге жататын журналдың сырт көрінісі жылдан жылға дамып, әуелі Ресейге, кейін ТМД елдерінде кең тарап, соңғы жылдары Қазақстанда дами бастады. Өзінің даму кезеңінде Қазақстанның іскерлік баспасөзі жақсы нәтижені көрсету жолында көбіне батысқа, соның ішінде Ресейге қарап бой түзейді. Қарым – қатынас жасамау мүмкін емес, себебі отандық аренада жаңа журналдар пайда болса, оның батыстық немесе ресейлік журналдың аналогы екенін бірден аңғарамыз. К.Койккалайнен осылайша, әртүрлі сызу сипатын кең таратуын алды «табысты жобалау, көшірмесін, тұжырымдамалар мен бизнес-модельдердің клондау және имитациялау» (біз құқықтық аспектіге қол тигізбейміз, құқықтық термин «плагиат» осы себептер бойынша пайдаланбаймыз, оны «дұрыс емес қарым-қатынас бойынша» сөзіне аударып алмай. Финдік зерттеуші К. Койккалайнен осыны әділ байқайды: Бүгінгі жаһандану медиа саласы - кең таралған құбылыс батыс тәжірибені және жергілікті қоршаған ортаға бейімдеу және жергілікті жағдайларға еліктеу» [38, 56-б.],- дейді. «Коммерсант» және «Ведомости» қарым-қатынас ресейлік бизнес басылымдардың мысалы ретінде бизнес баспасөз секторын дамыту бойынша салыстырмалы мәліметтер келтіреді. Ол қарыз алу және қызмет етуінің тарихи процесінің ажырамас бөлігі болып табылады және БАҚ тәжірибе алмасу негізгі көздерінің бірі болып өзгертілді. Осыған байланысты қазақстандық бизнес журналдардың жобалық дәстүрлерін Батыс және орыс журналының әсері үнемі және тарихи түсіндірді. Біз модельдеу стратегиясын таңдау үшін баспагерлерді не ынталандыратынын нұсқаймыз, қандай дәрежеде және қалай қарым-қатынасы болғандығын, сондай-ақ сұраққа жауап беру үшін қандай дәрежеде болатынын байқауға тырысамыз. Алайда графикалық модельдердің қандай рөл атқаратының тәсіліне нақты қарытынды жасап түсіну керек. Ол үшін біздің көзқарасымыз бойынша анағұрлым жарқын мысалдар, бұл «Континент» журналы (жариаланды 1999-2010ж. аралығында, баспагер ТОО «Континет») «Личные деньги» (жарияланады 2006ж. бастап, баспагер-ИД «Drakkar») және «VOX POPULI» (жарияланды 2008-2010 жылдары» Орталық Азия экономиялық стратегия институты»). «Континент» журналы Ресейдің «Итоги» іскерлік журналының графикплық модельдеудің ең алғашқы нұсқасы болды. «Континент» журналын дайындау барысында біздің ойымыз көшірме болды. Шартты түрде айтатын болсақ «Итоги» журналын негізге ала отырып екінші болдық. 1997 жылғы жасалған композициялық-графикалық модель журналы 2010 жылға дейін жабылмай турып өзгеріске ұшыраған жоқ»,- деді: бас редакторы Акимбеков С. Сонымен қатар редактор дизайнды көшірудегі екі негізгі себепті атап көрсетті. Ең бірінші себебі - қаржылық: «Саяси ортадағы адамдардың қолдауына ие болмауымыз мәселенің негізі болып табылады, себебі Қазақстан үшін бұл өте сирек кездесетін жағдай. Біз аудиторияны түсіндіру тәсілі арқылы жаулап алдық және Қазақстанда бұны бізден гөрі сәтті ешкім жасап көрген емес. Біз нарықтың арқасанда күн көреміз, дәл осы себептен бізде модернизацияға қаржы жоқ. Сапалы журналистика үшін «Континент» көп уақыт «Жыл таңдауы» беделді байқауы «Алтын Жұлдыз» номинацияларында жеңімпаз деп танылды (қазақ тілінен аударғанда «Алтын жұлдыз»), журналистік материалдар жоғары деңгейінің дәлелі. «Итоги» журналының графикалық моделін көшіруіне екінші себебі - кадрлар тапшылығы болды, «Бизде мамандар болған жоқ. Мысалға «маманның» шығармашылық жұмысы мықты және олар инфографикада мықтылығын дәлелдеді. Біз өзімізге рұқсат ете алмадық. Редакцияда жүйе жоқ. Не істелсе де барлығы ретсіз жасалады. Өндірістік теxнология жоқ». Тіпті басты бетінің дизайнінде қаржылық шығынды аз қажет ететін қарапайым тәсіл қарапайым фото қолданылған. Қызыл фрэймде ( ағылшын тілінен рамка, рама деген мағынаны білдіреді) журнал нөмірінің басты жаңалығына қатысты сурет тұрады. Бұл тәсіл американдық Time журналына ұқсас, тек сәл жеңілдетілген түрі. Баспагер бұл ұқсастықтан қандай пайда тапты? Бұл журналдың стилі мен функциясы ерекше моделін көшіру арқылы журнал дизайнерді қажет еткен жоқ; дизайнердің қызметін бас редактордың орынбасары, «беттеуші» атқарған екен. Мәліметтердің визуалдануы – сараптамалық тапсырмаларды шешудің ең мықты құралы. Ірі кәсіпорындар көптеген бизнестік көрсеткішдерді қадағалауда ұстағанымен, оның проблемалық тұстарының, шешімдерінің жалпы картинасын көре алмағандықтан, ешқандай пайда таба алмайды. Сапалы визуалдану бизнесте тұтынушыларға қатысты жаңа ақпаратттар алып отыруға, пайда көзін арттыруға, білім мәселесін ретке келтіруге, сырттан көңіл аудартуға және түрлі ойлар мен қорытындыларды нанымды түрде жеткізуге септігін тигізеді. Суреттер ақпаратты қызықты, әрі сенімді етеді. Бұл – инфографиканың басты мақсаты. Визуалды байланыстың танымдық негізі ретінде оның қолданушы миының екі жартышарына қатар ықпал етіп, олардың белсенділігін арттыра отырып, ақпаратты максималды түрде әсерлі жеткізуден бөлек, оның қабылдануын жеделдету қабілеті мен мүмкіндігі саналады. Америкалық ғалым Роберт Косара инфографика мен мәліметтер визуалдануының ара жігін нақты ажыратып берді. Ол өзінің «Инфографика мен визуалданудың айырмашылығы» атты заметкасында: «Визуалдану түрлі мәліметтер жиынтығына қолданылатын бағдарламамен жасалынады. Инфографика – арнайы бір ақпарат жиынтығына арналған жеке жұмыс. Визуалдану жалпы түсінікке ие, ал инфографиканікі – ерекше. Визуалдану контекстке тәуелсіз болса, инфографика – керісінше. Визуалдану (негізінде) автоматты түрде жасалынады, ал инфографика – автор тарапынан түсінік пен түзетулер қажет ететін, қолмен жасалатын жұмыстың нәтижесі» [39, 26-б.]. И.В. Голубятников пен Н.Е. Мильчакова инфографиканы визуалды дизайн (дизайн-визуализация) тұрғысынан кеңірек қарастырады. «Визуалды дизайн (дизайн-визуализация) – бұл дизайнер идеясының анализатор (талдағыш, талдаушы) мен анализатор жүйесіне белгілі түрде әсер етіп, дизайнердің ойы бойынша суреттегі ең маңызды деген детальдарға жіті назар аудартатын сурет, медиа-нысан, т.б. түріндегі көркем көрінісі» [40, 59-б.]. Инфографика дегеніміз не? Әдетте бұл терминге ақпараттардың, мәліметтердің визуалды көрінісі деген түсінік беріледі. Дегенмен, бұл – үлкен көлемдегі мәліметтерді тез беруге қажетті кешенді ақпараттар жазылатын графика. Инфографика ғылым мен демографиялық статистикалардан бастап, журналистика және біліммен аяқталатын түрлі салаларда кең қолданысқа ие. Кейбір зерттеушілер инфографиканы журналистиканың жеке жанрлық түрі ретінде қарастырады [41, 69-б.], сонымен қатар аталмыш терминге журналистік мәтіннің қосымша ақпараттық элементі саналатын барлық графикалық бейнелерді жатқызады. Мерзімді және интернет басылымдардың сараптамалары екі түсінікті де дұрыс деп тапты. Мәселе – графиканың жеке өзі (яғни, мәтінсіз) оқырман аудиториясына қажетті ақпаратты жеткізе алатындығында. Бұған мысал ретінде ақпараттық сайттарды келтіруге болады. Атап айтқанда, «ҚазАқпарат» ақпарат агенттігінің сайтын жатқызуға болады. Онда мәтіндік материал аз мөлшерде ғана беріліп, негізгі ақпараттық-коммуникативтік хабар реципиентке (қабылдаушыға) бейнелер арқылы жеткізілетін «Инфографика» деген арнайы бөлім бар. Графикалық элементтердің басқа да қолданыс аясы бар. Мерзімді баспасөз беттерінде қандай да бір тақырып қозғау барысында авторлар жиі инфографикаға жүгінеді. Мақалаларында экономикалық, саяси мәселелер мен әлеуметттік сұрақтарды көтере отырып, журналистер өз ойын инфографиканың көмегімен жүзеге асырады. Мәселен, «Эксперт Казахстана» іскерлік журналынан мақаланың немесе сұхбаттың негізгі мәнін нақтылайтын және дәлелдейтін диаграммалар, кестелер, сызбаларды жиі кездестіруге болады. Одан бөлек, жарияланған графикалық бейнелерде негізгі мәтінге қосымша ақпараттар жазылады. Басылымдық масс-медиада инфографиканы журналистиканың жеке жанры, БАҚ-тың бұл түрінің ерекше күші ретінде бөліп қарастыру қиынға соғатынын атап өткен жөн. Газет бағандары мен журнал беттерінің көп бөлігі мәтінге емес, ақпартқа толы болса да, графикалық бейнелерге арналатынын елестетудің өзі қиын. Ал, интернет-басылымдардың форматы үшін бұл әдіс өте қолайлы, әрі қолданушылар тарапынан сұранысқа ие. Осылайша, аталмыш бағытты оқытудың заманауи кезеңінде инфографиканы журналистиканың жанры ретінде де, мәтінге қосымша ақпараттық элемент ретінде де қарастыру орынды деген қорытынды шығады. Инфографиканың қазіргі жағдайын сөз еткен кезде, мерзімді баспасөзде жарияланатын барлық бейнелер инфографика болып санала ма деген орынды сұрақ туындайды. Жалпы алғанда бейнелерді көркем (фотосуреттер, суреттер) және ақпараттық мәнді (графика, диаграмма, кесте, карта, т.б.) деп бөлуге болады. Сондай-ақ, фотосуреттер өз кезегінде жеке эстетикалық қызығушылыққа байланысты және белгілі бір ақпарат көзі саналатын деректі сурет болып жіктеледі. Инфографиканың ақпараттық графика құрылымының арнайы заңдарына негізделетінін ескерер болсақ, кез келген ақпараты бар бейнені инфографика деп атауға болмайды. Инфографика ақпараттың визуалды түріне жатады, ал ол мәтіндік ақпаратқа қарағанда оңай қабылданады. Сонымен қатар, психологтардың пайымдауынша, адам көбінде сөздер емес, көру арқылы ой түйеді. Визуалды қатар басылым стилін (бағытын) анықтауда да өзіндік мәнге ие. Оқырмандар сараптамалық, қоғамдық-саяси журнал беттерінен әлемдегі, елдегі өзекті мәселелерге қатысты оқиғалық және деректі суреттер көруді күтсе, іскерлік газет, журналдардың тұрақты оқырмандары өздері үшін маңызды қаржылық-экономикалық ақпараттар беретін көптеген кестелер, сызбалар, графиктер мен диаграммаларды «Эксперт Казахстана», «Комерсант», «Деньги» секілді журналдардан табатынын біледі. Демек, инфографиканың негізгі мақсаты – ақпараттандыру. Сонымен бірге, аталмыш құрал мәтіндік ақпараттың тақырыпты толық қамтитын, кейбір анықтамалар беретін қосымшасы ретінде де қолданылады. Ақпарат беру тәсіліне келер болсақ, ол әртүрлі болуы мүмкін. Барлығы автордың қандай мақсат көздегеніне, жұмыс барысын бақылаушыларда қандай сезім туғызғысы келетініне, қандай аудиторияға бағыттайтынына байланысты болады. Инфографика – журналистикадағы болашағы үлкен бағыт. Жыл өткен сайын журналистер неғұрлым ерекше, әрі креативті инфографикалар жасап шығаруда: жай безендірілген графиктер мен диаграммалардың орнына, инфографиканың түрлі элементтерін қолдана отырып, мәселен, диаграмма бағандарын мақалада айтылған нысандар түрінде бейнелеуге тырысады. Бұндай инфографикалық әдістер басылымды түрлендіріп қана қоймай (инфографиканың мақсаты журнал беттерін әдемі ету емес), оны ақпаратпен толықтырып, визуалды түсінікті етеді. Жекелеген зерттеушілер инфографика мен интерактивті графиканы журналистік мәтін ретінде қарастырады (Е.А. Смирнова). Санкт-Петербург университетінде 24.04.2014 – 25.04.2014 ж.ж. өткен «Қазіргі замандағы бұқаралық ақпарат құралдары. Петербургтік оқу. (Средства массовой информации в современном мире. Петербургские чтения)» конференциясының панельдік талқылауында «Инфографика және интерактивті графика журналистік мәтін ретінде» [42, 128-б.],-деген тақырыптың айтылуы жоғарыда аталған зерттеудің өзектілігін тағы бір мәрте дәлелдейді. Осы шарада талқыланған тағы бір сұрақ инфографиканың коммуникативтік бағытталуы мен оның жүзеге асырылу жолдары болды. Барлық зерттеушілердің ойы инфографиканың дизайны түрлі элементтер мен түстерге толы болмауға тиіс, олар бейнедегі ақпараттарға ғана қызмет етуі керек дегенге саяды. Тек солай болған жағдайда инфографика өзінің негізгі ақпараттық-коммуникативтік мақсатын толық орындайды. Бұл былайша тұжырымдалады: заманауи ақпараттық графика белгілі мәтінді толықтырып қана қоймай, «сол мәтінге тәуелсіз, өзіндік негізге ие жеке ақпараттық орта» [43, 218-б.] құрай алады. Қазіргі заманғы инфографика өзінің ықшамдылығымен басылым мөлшерін кішірейтуге мүмкіндік береді. Бір сөзбен айтқанда, бес бетті қамтитын мәтін бір графикалық суретке еркін сыйып кететіні статистикада көрсетілген. Баспасөзде инфографика төмендегідей жіктеледі: сызбалар; экономикалық өмірден түрлі деректер келтіретін диаграммалар (олар сызықтық, шеңберлік, гистограмма, график, т.б. секілді бірнеше формада болуы мүмкін); негізгі мәтінге қосымша ретінде берілетін немесе бүтін бір сериялы жеке мәнге ие суреттер; фотосуреттер мен қолдан салынған суреттерден тұратын коллаждар. Одан бөлек, кез келген басылымды безендіруде логотип, виньетка, жиек сызықтары, т.б. сияқты декорациялық инфографика маңызды рөл атқарады. Жалпы басылым деңгейінде инфографика, ақпараттықтан бөлек, екі функция атқарады: стильдік біркелкілік қалыптастырады (қайталанбау нәтижесінде) және басылымға ерекше кескін беретін анық эстетикалық компоненттер енгізе отырып, көркемдік иллюстрациялауды жүзеге асырады. Сонымен қатар, инфографика оқырманның белгілі бір БАҚ-қа деген сенімін арттырады, ал бұл фактор мамандандырылған (салалық) баспа масс-медиада үлкен маңызға ие. Инфографиканың жіктелуінің бірнеше түрі бар: статистикалық (сурет, слайд, т.с.с.), динамикалық (анимациялық ролик), интерактивтік (ақпараттың шығу (берілу) тәсілін таңдау еркі болатын веб-шешімдер). Инфографика сапасының шыңы – интерактивті инфографика. Ол қараушыға жеңіл болатындай үлкен көлемдегі бірнеше ақпаратты жүйелеп беру мүмкіндігін туғызады. Сонымен қатар, ақпарат тығыздығы деген түсінікті атап өткен жөн. Бұл критерий бойынша инфографиканы «толыққанды» емес және «шоғырландырылған» деп бөлінеді. «Толыққанды емес» немесе «жай» инфографикаға мысалды «The Economist» журналының кез келген санынан табуға болады. «Паравоз» студиясы. 1-суретте (80 бетте) көрсетілген бейнені «жай» инфографика ретінде жіктейді. Берілген диаграмма құрылымы, суреттен бөлек, дәстүрлі шеңберлік диаграмма. Шоғырландырылған инфографика бейнелер мен сандар жиынтығы сияқты, тығыз, күрделі болып құралады. Мысал ретінде төмендегі иллюстрацияны атауға болады (2-сурет, 80 бетте). Бұл сызбада бірнеше компоненттер, графикалық нысандар мен мәтіндер жинақталған. Осы тұста тағы бір жіктеуді атап кетуге болады: визуалдану үш деңгейден тұрады: білімнің, ақпараттың, мәліметтің визуалдануы (3-сурет, 80 бетте). Ақпарат визуалдануының негізгі мақсаты адамның танымдық қабілетін арттыру үшін оның ақпаратты көру арқылы қабылдауы болып табылады. Мәліметтердің визуалдануы сандарды оқуға көмектеседі – мәлімет ағынын заңдылықтарды анық көруге мүмкіндік беретін диаграммаларға айналдыру. Ақпараттың визуалдануы әр түрлі деректерді бір негізге біріктіріп, белгілі бір деңгейде оқиғаға түсінік береді. Және соңғы, білімнің визуалдануы. Мәселен, кәсіпкердің әлемге өзінің инновациялық бизнес идеясын ұсынуы. Бұл идея оның басында ғана, ал оны сөз емес, сурет, сызба, карталардың көмегімен жеткізуі қажет. Эдвард Тафти америкалық басылымдарда ақпараттық дизайндардың шоғырлануына сараптама жүргізді. Ол есептеу формуласын ойлап тапты: ол цифрлардың санын анықтап, оны берілген бөлікке (алаң) бөлді (2-кесте, 80 бетте). «Wall Strееt Jоurnal» биржалық көрсеткіштер қозғалысының статистикасы арқасында ғылыми жариялымдармен бірдей деңгейде. Бұқаралық басылымдар үлкен қарқынмен жылжуда. Дегенмен, Тафти бұл құбылысты ақтамайды: мектеп, колледж, университеттердің оқу бағдарламалары әлдеқайда қиынырақ, бұл аудиторияның кешенді мәліметтер қабылдауға дағдыланғандығын білдіреді, ал бұқаралық басылымдар кері итермелеуде. Осылайша, ақпараттық графиканың (карта, кесте, диаграмма, график) тартымдылығы екі фактормен анықталады. Бір жағынан, ол нақты бір ақпаратты ыңғайлы түрде бере отырып, материал мазмұнымен оңай ұштасады, екінші жағынан, әсіресе, журнал түрлі-түсті болып шығатын болса, безендірудің таптырмас құралы ретінде қызмет атқарады. Инфографиканы газет немесе журналда қолданғанда, оның тым күрделі болмауын қадағалау қажет. Оның ең басты қызметі статистика секілді күрделі мәліметтерді көрнекі түрде жариялау болғандықтан, диаграмма немесе кестенің мазмұнын оқырман қиындықсыз түсінуі тиіс. Е.А. Смирнованың айтуынша: «кез келген инфографиканың жасалу қағидасы қиын емес: түстердің символикасын, пішіндердің мәні мен сандардың мағынасын ашқызып, оқырманды әуреге салудың еш қажеті жоқ. Бұл тұрғыда пресс-дизайн ережесі дұрыс бағдар көрсетеді: «Керемет дизайн – көрінбейді (Лучший дизайн – от, которого не видно)» [44, 12-б.]. Сондықтан, инфографиканың дизайны ақпарат беруге ешқашан кедергі келтірмеуі керек. Инфографика жасау барысында журналистер де, дизайнерлер де белгілі ережелерге сүйенгені абзал: нақты сандар қолдану; оқырманның жеңіл түсінуіне бағытталған маңызды ақпаратты бөліп қарастыру; салыстыруға оңай болу үшін өлшем бірліктердің біркелкі келуі; орындарды оңды пайдалану (инфографикада ақ орынның көп болуы сол бетте «лауна» қалдырады, газеттерде бұндайға жол берілмейді, себебі, оларда бос орындарға үнемі талас болады); ақпараттық фактілердің оқиғаны баяндауға жеткілікті болуы; инфографикада шамадан тыс көп ақпарат бермеу; тақырып, тақырыпша, түсіндірме блоктарының, цифрлардың дизайнын жасауда олардың оқылуының жеңіл болуын ескеру; инфографикадағы иллюстрациялар немесе образдардың визуалды түрленуі ақпараттың қабылдануына кедергі келтірмеуі тиіс; иллюстрациядағы жазуларға түс қолдануда ұқыптылық таныту (түсіну үшін қажет болған жағдайлардан бөлек). Инфографиканың кез келген құрылымы секілді түс те функционалды түрде қолданылуы тиіс. Осылайша, инфографика визуалды дизайн көрінісі, жай, түсінікті, нақты, жоғары деңгейдегі анықтылық, нәтижелілікпен жеткізілген идеялар мен ойлар жиынтығының графикалық кескіні деген қортындыға келуге болады. Ол бірнеше құрамдас бөліктен тұрады: сандық инфографика (сандық мәліметтердің графикалық көрінісі), орналасқан жердің инфографикасы, байланыс инфографикасы, семиотикалық және иллюстративті инфографика. Аталған бағыттар жекелеген күрделі мәселелерде біріктіріліп, бірін бірі толықтырады. Мысалы, тематикалық карталар орналасу мекенімен қоса, сандық көрсеткіштерден де тұрады, ал пішіндік диаграммаларда сандар пиктограммалардың көмегімен беріледі. жүктеу/скачать 0.51 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|