3 I. Қазіргі кезеңдегі дәстүрлі емес оқыту технологиясы арқылы экологиялық білім берудің ғылыми теориялық негіздері

Зерттеудің практикалық мәнділігі:

- Модульдік оқыту технологиясы арқылы оқушылардың экологиялық танымдық қабілетін арттырады;

- Компьютерлік және ақпараттық технологиясы арқылы үздіксіз, жан-жақты экологиялық білім береді.

Зерттеудің құрылымы: Дипломдық жұмыс кіріспеден, 2 тараудан, қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен тұрады.

I. Қазіргі кезеңдегі дәстүрлі емес оқыту технологиясы арқылы экологиялық білім берудің ғылыми - теориялық негіздері
I.1. Дәстүрлі емес сабақ технологиялары арқылы білім берудің педагогикалық негіздері
Адамның даму тарихы, ғылыми прогрестің қоршаған орта мен табиғат арасындағы қатынасты байланыстыруда және дүниежүзілік табиғат байланысының кілт өзгеруіне әкеп соқты. Адам, қоғам табиғат заңдылығымен санаспауы нәтижесінде пайда болған экологиялық қайшылықтардың дамып, әлемдік дәрежеге жеткен, ең негізгі мәселенің бірі болды. Табиғат пен қоғамның дамуы бір-бірімен байланысты.

Қазіргі кезде балалардың санасына қоғамдық байлығы мен даму негізіндегі сезімдерін тәрбиелеп, оларға экологиялық білім беру мұғалімдердің міндеті.

Экологиялық тәлім-тәрбие мен білім беру мәселесін қарастыруда, ғалымдардың табиғат пәніндегі ой-пікірлері өзгеше. Ж.Ж.Руссо, И.Г.Песталоции, Ф.Дистерверг баланың табиғатпен байланысы негізінде ой санасын қалыптастыру, білім мен тәрбие беру заңдылықтарын негіздеді [15,16]. Оқушының санасын дамытушы “табиғат сезіміне” үйрету жайында айта келіп, оның эстетикалық мінез-құлқының дамуындағы маңызын ашты. Ж.Ж.Руссо(1981) оқушылардың жан-дүние тәрбиесін табиғатпен өткізуін ұсынады. Ғалымның ойынша, табиғатқа деген жақсы көзқарасқа үйрету, баланың ой-санасын іштей дамыту арқылы табиғатты танып, қабылдау сезімдерінің әсерімен жүзеге асады деп тұжырымдайды[15].

Педагогика ғылымын негізін қалаушы ғалымы Я.А.Коменскийдің(1955) тұжырымдарына назар аударсақ, ол дұрыс тәрбие берудің жан-жақты көзқарасымен табиғаттың байланысуы керек деген ой айтады. Сол себептен табиғаттың бір бөлшегі – адам деп қарап, адам мен табиғат тәрбиесінің арасындағы заңдылықтарын дәлелдеуге әрекеттенді [17].

И.Г.Песталлоции(1981) табиғатпен тәрбиенің байланысы жөнінде баланың ақыл-ойы және күш – жігері ең өзекті мәселесі деп есептеді[16].

Қазақтың ұлы ақыны Абай Құнанбаев 18 қара сөзіндегі табиғатқа деген философиялық тұрғыдан, сонымен қатар табиғатқа байланысты көзқарастарын да танытады. Ол табиғаттың байлығын адам баласының таусылмас азығы екенін көрсете келіп, «Кім өзіне махаббат қылса, сен оған махаббат қылмағың парыз» – деп жасөспірімді табиғат – ананы аялап сүйіп, құрметтеуге үндейді. Баланың дүниетанымы бесіктен басталады дей келіп, оның ой-санасының бастысы, білуге құштарлық деп санайды. Өсекеле үйрету құралдары арқылы жақсы іс - әрекетке, ішкі сезімдерінің қалыптасуына, адамгершілікке тәрбиелеу болса, ал баланың мінез - құлқын қалыптастыру ең маңыздысы ұстаздарының, достарының үлгі - өнегелері қажет деп түйіндейді [18].

Еліміз мақтаныш тұтатын ұлы ғалымы Ш.Уәлиханов елінің әдет –ғұрпын, салт - дәстүрін зерттей келіп, өз ұрпағын табиғатпен айналысуға жетелейтін педагогикасын жоғары бағалайды. «Табиғат ғажап, табиғаттан құпия тіршілікте не бар?» - дей отырып, халқы киеліге аса көңіл аударған. Олар айналадағы және күнделікті тұрмысқа қажетті саймандарды киелі деп құрметтеген. Осы киелілерді қастерлеп, ырым жасау қазақ баласына құт-береке, байлық әкеледі.

Қазіргі таңда жасөспірімдерді табиғатты қорғау үйретуші құрал Шоқан Уәлихановтың осы тақырып жөніндегі бай мұрасы болып табылады. Уәлихановтың табиғат пен халықтың қатынасындағы зерттеулері қазақ халқының арасындағы жағымсыз сезімдердің «Табиғатты шексіз қадірлеуінен туған» – деген ой айтады [19].

Қазақтың ұлы ағартушысы Ы. Алтынсарин жастарды ата-ананың тәлім-тәрбиесін, ақыл-кеңесін көңіл түюге шақырып «Ақыл-кеңесті алмасаң анау тұрған қисық ағашқа ұқсап өсесің» - деп өзінің тәрбиеге деген көзқарасын айтады. Сонымен қатар ақын ағарту және қоршаған орта мәселелерін сараптап арнаған шығармаларында дүниеге өзіндік көзқарасын көрсетеді.

Ағартушының өміріндегі ерекше орын алатын мәселелері мәдениеттілік пен әдет – ғұрыптың көзқарастары және маңызы. Мысалы: аққан судың сылдырауы, шалғынды көкорайдың көркі т.б. табиғат қозғалыстары «Жаз», «Өзен» деген өлеңдерінде суреттеледі. Бұл өлеңдер жастарды табиғатты қастерлеуге тәрбиелейді [20].

Экологиялық білім мен тәрбиенің тамыры отбасы мен бала – бақшадан нәр алып, дамуы керек. Ата – бабаларымыз экологиялық тәрбиені ұлттық дәстүрде наным, сенім, ырымдар арқылы үздіксіз беріп отырған. Мысалы, «Көк шыбықты сындырма, көктей соласын», «Ақуды атпа, киесі ұрады», «Көзіңді қалдыр – бұлақ көзін ашып жүр, өзіңді қалдыр - бақша өсіріп жаса нұр» деген ата – баба өсиетінде не деген көрегенділік, ақылдылық бар десеңізші! Ата-бабаларымыз қазақ жол жүріп келе жатып, аға алмай жатқан бұлақ көрсе көзін ашқан екен. Қазіргі таңда жас жеткіншектерге ата – бабалардың нақыл сөздерін жеткізіп, оны ұғындыру және осыған байланысты экологиялық білім беру бұл мұғалімнің міндеті болып табылады.

Қай заманда болсын қазақ халқы дәстүрінде табиғатқа тағылықпен қарау деген болмаған. Аң - құстардан бастап өсімдіктерге дейін жанаршылықпен қарап, табиғат тұнығын «обал» деп санады. Табиғат байлығын жеке меншік емес, қоғамдікі, халықтікі, болашақ ұрпақтікі деп санады.

Жоғарыда келтірген халықымыздың ырымдары мен тыйым сөздері жас өспірімдерге экологиялық білім беру жолына үлес қосады.

Алдыңғы қатарлы педагогикалық тәжірибелермен және әдебитеттермен танысу жалпы білім беретін мектептердің барлық түрлері мен мектептен тыс мекемелердің іс – қимыл бірілігінің нәтижесіндегі жетістіктің кепілі болатындығы туралы пікірдің қалыптасуы – бұл бағыттағы онды нәтижелерге тек жоғары сынып оқушылырмен жүйелі түрде жүргізілген экологиялық – туристік - өлктану қызметі арқылы ғана қол жеткізуге болады.

Жоғарғы сынып оқушыларының бойында шығармашылық қабілеттер мен қызығушылықтарды дамытуда, мектептен тыс мекемелер негізгі нысана болады. Жоғарғы сынып оқушылардың шығармашылық қызметтерінің ұжымдық түрлері, әсіресе табиғат пен қоршаған ортаның өсімдіктер мен жануарлар дүниесі арасында тығыз байланыста бола алады. Жоғарғы сынып оқушыларының экологиялық білімділігі мен тәрбиелілігі олардың экологиялық санасына байланысты, яғни олардың барлық қызметі мен мінез – құлықтарын, бұрынғы ой – пікірлері мен көзқарастарына өзгеріс енгізудің қалыпқа келтіруші құралы деп түсінуге болады.

Оқушыларға экологиялық тәрбие берудің басты мақсаты мен міндеттерін және маңызын белгілеу үшін И.Д.Зверев еңбектерінің орны ерекше. Ол «экологиялық тәрбиенің мақсаты білім жүйелерін, көзқарас пен сенімдерін, моральдық нормаларына сәйкес қоршаған, ортаның жағдайына азаматтық қатынастарды қамтамасыз ету болып табылады» – деп оның педагогикалық теориясы мен практикадағы сала екендігіне көңіл аударады.

И.Д.Зверев(1993) «Барлық оқу пәндерін экологияландыруға байланысты ойланып жасалған жұмыстар қажет» - деп мұғалімдерге қойылатын негізгі үш талапқа ерекше қөңіл бөледі. Біріншіден, мұғалімнің алдында табиғат және қоғам туралы сезім жауапкершілік болу керек. Мұғалімдер әр адам, болашақ ұрпақ табиғатты қорғау қажеттігін түсінуі қажет. Екіншіден, мұғалімнің өзінің өмірі мен қызметінде табиғаттың жанашыры ретінде басқаларға үлгі болуы тиіс. Үшіншіден, әрбір мұғалім экологиялық біліммен қарулануы қерек [9].

Әрине оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие беруде мұғалімдерге қойылатын негізгі талап - экологиялық білім мен тәрбие беру барысында негізгі мақсаты мен міндеттерін, маңыздылығын белгілеу болып табылады.

Б.Г.Иоганзен(1987) «Экологиялық білім мен тәрбие» жаңа ұғым екендігін атап көрсете отырып: «Экологиялық білім мен тәрбие әр адам қоғамды сақтау және жақсарту керектігін түсінуін қоршаған ортаның әсемдігін бағалай білетін, азаматтық жауапкершілік сезімін игерген жеке адамдарды қалыптастыруды қарастырады» - дейді [21].

Э.А.Тұрдықұлов(1982) болса «Экологиялық білім мен тәрбие беру оқушыларды табиғатты пайдаланудың ғылыми негіздері жөніндегі дағдыларын, табиғат ресурстарын қорғау саласына көзқарастар қалыптастырудағы психологиялық-педагогикалық процесті айтамыз», - деп атап көрсеткен.

Осы компоненттердің әр қайсысының өзіндік мәнін ұғыну, олардың органикалық бірлікте болуын қамтамасыз ету, табиғатқа жауапкершілік қалыптастыруда оқушының қасиетін ескере отырып жүргізуге негіз болды.

Экологиялық білім мен табиғат қорғауға тәрбиелеудің мақсаты мен міндеттері А.Н.Захлебныйдың еңбектерінде байқалады.

Ғалымдардың басым бөлігі экологиялық білім беру жайлы жеке адамның іс-әрекетінде байланысатын, табиғатқа деген моральдық жауапкершілік деңгейінің қалыптасуы экологиялық сезімі болатынын көрсетеді [10].

Жасөспірімдерге экологиялық білім мен тәрбие беру, олардың рухани жаңарып жандануына негіз болатын білім Ордасы мектеп екені бәрімізге мәлім. Сондықтан оқушылардың ой - өрісін, ұлттық мәдениет пен сана-сезімін дамытып алғыр тұлғаны қалыптастыруда оқу-тәрбие үрдісінде инновациялық іс-әрекеттердің ендірілуі үлкен жетістіктерге жетелеуде.

Оқушыларға инновациялық технологиялар арқылы экологиялық білім беру жолдарын қарастыру үшін, ең алдымен біз ғалыми- педагогикалық әдебиеттерді зерттедім.

«Инновация» ұғымы педагогиканың сөздік қорына ежелден енген. Оларды «инновациялық процесс» немесе педагогикалық жаңалықтарды енгізу дейді. Ең алдымен инновация ұғымы (латынның in- в, novus – жаңа) жаңарту, жаңалық, өзгерту деген мағынаны білдіреді.

Инновация ұғымын әр елде әртүлі түсінген. АҚШ-та, Нидерландта бұл термин кең таралса, ал Аравия мен Жапонияда осы ұғымды сөздіктерде кезіктіру мүмкін емес.

Инновация деген ұғымының әр түрлі анықтамалары. Э.М.Роджерстің берген анықтамасында «Инновация» деген ұғымды нақтылы бір адамға жаңа бағыт болып табылатын идея», десе, ал ғалым Майлстың берген анықтамасы бойынша «Инновация» - арнайы жаңа өзгеріс. Осы өзгерісті жүйелі жүзеге асуын және шешілуін күтеміз» деген. Ғалымдар инновация мен өзгеріс арасындағы айырмашылықтарды анықтай отырып, бұл көбіне синонимдік қатынастар тұрғыда қараған. Бұл өзгеріс бүкіл мектеп жүйесінде жайылса, оны инновация деуге болады. Ал кез келген өзгерісті инновация деуге болмайды. Сондықтан өзгерту деген мағынаға тоқталсақ, педагогикада жаңа әдістер мен тәсілдер, құралдар, оқулықтар мен бағдарламаларды пайдалануды білдіреді. Яғни оқыту мен тәрбиелеуге өзгерістер енгізу, олардың сапасын арттыру болып табылады. Инновация ұғымын негізін салуға көп үлесін қосқан ғалымдар В.Замбарт, И. Шумбердт және т.б. Бұл ұғымды саяси экономикалық технологиялық үрдістерге байлынысты қолданған.

Инновация ұғымы білім беру жүйесіне жаңаны енгізу мағынасында педагогикалық еңбектерде кездесе бастады. Осы ағылшын ғалымдардың пікірінше, жаңалық көзі арнайы қолданған деректерде, оқулықтарда және негізгі идеяларында.

Орыс ғалымдары В.И. Днепрова, В.С.Лазереваның еңбектерінде «инновация» ұғымы пайда болды. Олар «инновация» ұғымы жаңалықтарды шығару, игеру, қолдану және тарату деп сипаттайды. М.М.Поташник, А.С.Доренсов «жаңалық» дегенді құрал ретінде, ал «инновацияны» осы тәсілдерді меңгеру үрдісі деп санайды.

Инновациялық негізін құраушы ұғымдардың «инновация», «нововедение», «новешество», «новое», т.б. қазақша аудармаларын жасаған: Инновация» - жаңарту, «Нововедение» - енген жаңалық, «новое» - жаңа, «Новшество» -жаңалық, «Инновациялық процесс» - жаңарту үрдісі.

Педагогикалық энциклопедияларда төмендегідей анықтамалар берілген: «инновация» сөзі латын тілінен енген «обновление – жаңарту», «новинка – жаңалық», «изменение - өзгеріс» деген мағына береді.

Инновация дегеніміз білім беру, тәрбиелеу жұмысына жаңалықты енгізу, яғни жаңа әдіс-тәсілдерді, амалдарды, құралдарды жасап, оларды қолдану деп анықталған.

Жоғарыда аталған мағлұматтарды бір жүйеге келтірсек, төмендегідей қорытынды шығарамыз. Инновация деген ұғымға ғалымдар әр түрлі түсінік берген. Олар: жаңалық, жаңаны енгізу, өзгеріс, құрал, әдіс-тәсілдер.

Инновация термині қазіргі таңда кеңінен қолданылып жүр. Бұл терминдік сөзге нақты анықтамасы педагогикалық тұрғыда берілмеген. Осы көптеген ғылыми педагогикалық еңбектерінде «инновация» ұғымын білім беру жүйесінде жаңалықтарды жасап шығару, игеру, қолдану және тарату іс-әрекеті деп сипаттайды. Атап айтатын болсақ Н.Р.Юсуфбекова «О педагогической инноватике» деген еңбегінде «инновация» - білім беру жүйесіндегі жаңартудың үрдісі деп көрсетеді. Инновациялық үрдіс дегеніміз – жаңалықтарды жасау, оқу-тәрбие үрдісінде қолдану [22].

Педагог М.М.Жампейісова модульдік оқыту технологиясын жаңалықтарды, ой-идеялары өз уақытысында және қазірде қолдану тиімді деп санайды. Сонымен қатар «Педагогикалық технология» деген ұғым да қолданылып жүр.

Педагогикалық технология кәсіптік қызметтің ерекше түрі болып табылады. ЮНЕСКО-ның анықтамасы бойынша, педагогикалық технология – бүкіл оқыту үрдісі мен білімді техникалық адам ресурсын олардың бір-біріне өзара әсерін, білім берудегі формасын оңайландыру міндеттерін ескере отырып меңгеруді жүзеге асырудың жүйелі әдісі. М.В.Кларин(1989) «Педагогикалық технология – бұл педагогикалық мақсатқа қол жеткізу жолдарындағы қолданылатын барлық қисынды ілім амалдары мен әдіснамалық құралдардың жүйелі жиынтығы және жұмыс істеу реті», деп анықтайды [22].

Көптеген педагог ғалымдардың еңбектерінде оқу үрдісін «технологияландыру» бағдарламалап оқыту тәрбиесінде іске асатын білім технологиясы, дамытып оқыту конспектіндегі педагогикалқ технология, жаңа ақпараттық технологияның мәні, мазмұны, оларды оқу үрдісіне енгізу, т.с. мәселелері ашып қарастырылған (Б.С.Гершунский, В.М. Монахов, Н.Ф.Талызина, В.В.Давыдов, Т.И.Ильина, Г.И.Щукина, Ж.А.Қараев, Е.И.Машбиц т.б.).

Педагогикалық технология дегеніміз – мақсаттар қою, оқу жоспары мен оқу бағдараламасын үнемі жақсартып отырудың, педагогикалық жүйелердің тиімділігі. Педагогикалық технологиялардың көптеген түрлері бар. Атап айтсақ: білім беруді ізгілендіру, проблемалы оқыту технологиясы, тірек сигналдар арқылы оқыту технологиясы, түсіндіре басқарып озат оқыту технологиясы, модульдік оқыту технологиясы,деңгейлеп саралап оқыту технологиясы, компьютерлік және ақпараттық технологиясы, жобалап оқыту технологиясы және т.б.

Оқушыларға инновациялық технологиялар арқылы экологиялық білім беру педагогикалық тұтастық тұрғыда әсер етеді. Модульдік оқыту технологиясы, деңгейлеп саралап оқыту технологиясы, компьютерлік және ақпараттық технологиясы арқылы оқушылардың экология деген пәнге қызығушылығы мен білім деңгейін анықтауға болады. Осылайша сабақ беру барысында олар экологиялық мәселелердің тұтастығын ғылыми негізде қабылдайды, табиғат пен қайта түлеген ортаға тиімді ықпал ету жөніндегі нақты білім мен сарамандық тәжірибені, дағдыны меңгереді.

Табиғат пен коғамның өзара жан-жақты байланысын аша түсу әлеуметтік шындықтың тұтастығы мен дамуына оқушылардың көзқарасы мен сенімін тұжырымдап бекітеді. Байланыстың себебі туралы экологиялық білім, құрылымдық талдаудың жүйесі мен түсініктерді қорыту оқушылардың санасын дамытуға негізделген міндеттерді шешуді жақсарта түседі.

Қорыта келгенде, қазіргі мектептердегі экологиялық білім мен тәрбиенің төмен дәрежеде жүргізілетіндігі, оны күшейту үшін зерттеу жұмыстарын, жобалау – зерттеу, қоғамдық пайдалы қызметті экономикалық даму деңгеймен байланыстыру керек. Мектептегі экологиялық білім авторлық бағдарлы – тұжырымдамаларға толы, соған қосымша білім беру мекемелерінің жүйесіндегі экологиялық білім мен тәрбиеде жоғары сынып оқушыларының кейбір ерекшеліктерін ескертетін бағдарламада әдістемелік жақтары қамтылу керек еді.

1968 жылы Парижде ЮНЕСКО-ның биокеңестік қорын қорғау және оны тиімділікпен пайдалануға байланысты Үкіметаралық конференция болып, онда “Адам және биосфера” деп аталатын бағдарлама қабылданды. Бұл бағдарламада алғаш рет экологиялық білімнің жалпы мазмұны көрініс тапты. 1971 жылы желтоқсан айында Швейцарияда табиғат қорғауда жұртшылықты ағартуға байланысты 1-Еуропалық жұмыс конференциясы өтіп, онда ең алдымен “Қоршаған ортаны қорғау” және “Табиғатты қорғау” түсінігі егіз ұғым ретінде танылды.

ЮНЕСКО–ның ЮНЕП–пен (“БҰҰ-ның қоршаған орта туралы бағдарламасы”) 1977 жылы Тбилисиде бірлесе өткізген қоршаған орта жөнінде білім беруге байланысты бірінші Үкіметаралық конференциясы өтуі экологиялық білім беру жүйесін одан әрі жетілудің елеулі кезеңі болды.

Экологиялық білім беру жүйесіндегі Халықаралық өзара байланыс Найроби (1982), Беч (1983), Москва (1987), Рио-де-Жанейро (1993), Орхус (1999), Кейатаун (2003) және басқа да конференцияларда одан әрі жалғасын тапты [23].

Осы жоғарыда аталған халықаралық ғылыми конференцияларда халыққа экологиялық білімді үздіксіз беру арқылы жүзеге асатыны баса айтылады. Олар:

- биосфера тұрақтылығын сақтау үшін ағарту жұмыстарын

ұйымдастыру арқылы;

- адам баласының туылғанынан бастап, өмір бойы экологиялық білім

беру;

-халық арасында экологиялық пікірталас өткізу.

Аталған құжаттарға сәйкес үкіметтің қауылысы (3.03.1998ж. №137,8б.) экологиялық білім берудегі негізгі құжат болып табылады. Бұл құжаттың көкейкестілігі Қазақстанның көпсатылы оқу жүйелерінде экологиялық білім берудің ұлттық жүйесінің жаңа мәдени тұрғысынан қарастырылады. Осыған орай, 1987 жылы проф. А.С.Бейсенованың «Оқушыларға экологиялық білім беруді жақсарту туралы концепциясы» және «Қазақстан Республикасында эколог мамандарды даярлау» туралы еңбектері шықты. 1988 жылы ҚР-сы Білім министрлігінің қауылысымен «Ландшафтар экологиясы және табиғат қорғау» лабораториясы ашылды.

Аталған зертханада үздіксіз экологиялық білім берудің шетелдік, ТМД және отандық іс – тәжірбиелер сарапталынды. Әсіресе, Ресей мемлекеті оқу жүйелерінде көпшілікке экологиялық білім берудің үздіксіз жүйесі жақсы жолға қойылғанын аңғартты. Онда жалпы және кәсіби білім беретін оқу жүйелеріне арналған экологиялық оқу жоспарлары мен бағдарламалары, оқулықтар және оқу құралдарының кешендері жарық көрген. Экологиялық білім берудің тұжырымдамасы жасалған. Осы жағдайлардың бәрі Қазақстанда экологиялық білім берудің ғылыми–теориялық негіздерін жасауға бағыт берді [24].

Зерттеу қорытындылары бойынша экологиялық білім берудің ғылыми-теориялық негіздері, педагогикалық принциптері және экологиялық білім тұжырымдамасы мен мемлекеттік стандартының алғашқы жобалары жасалды. Үздіксіз экологиялық білім беруде ғылыми-теориялық тұрғыдан негіздеу жұмыстары аяқталды. Үздіксіз экологиялық білім берудің алғашқы І-ХІ сыныптарға арналған оқу бағдарламалары жасалынды.

Қазақстан Республикасының мемлекеттік стандарты бойынша экологиялық білім беру «Биология» пәндерінің мазмұнында және вариативтік сағаттарға негізделген. Шын мәтінде дүниежүзілік және отандық тәжірбиелер көрсетіп отырғандай көпшілікке экологиялық білім беру экология курсын жеке пән ретінде оқыту ғана бұл проблеманы шеше алады.

Экологияны пән ретінде оқыту ғылыми-теориялық педагогика, психологиялық оқу - әдіснамалық тұрғыдан да негізделіп, нормативті – құжаттарына сүйенеді. Оның үстіне Егеменді Қазақстан Республикасы Конституциясы мен экологиялық зандарында үздіксіз экологиялық білім мен тәрбие беру туралы мемлекет деңгейінде бірнеше құжаттар қабылданды (Экологиялық қауіпсіздік тұжырымдамасы 2002, Экологиялық білім бағдарламасы 1999). Қазіргі таңда жалпы орта білім беретін оқу орындарында 1991 жылдан бері вариативтік есептен экология курстары оқытылып келеді. Қазақстанда экология пәнінің авторлық бағдарламалары, оқу-әдістемелік нұсқаулар мен оқу - құралдары да жарық көрді (1-сурет).

Экологияны пән ретінде оқытудың біршама тәжірбиелері Абай атындағы КазҰПУ - нің география – экология факультетінде жинақталған. Профессор Ә.С.Бейсенованың ұсынысымен құрылған «Экология оқу әдістемелік зертханасы» 1987 жылдан бері Республика бойынша мектептерде экологиялық білім беру жүйесін үйлестіріп келуде. Зертхана қызметкерлері экология курсын оқытудың әдіснамалық, ғылыми – педагогикалық және оқу-әдістемелік негізін жасады. «Үздіксіз экологиялық білім мен тәрбие беруді жақсарту» бағытында бірнеше республикалық ғылыми практикалық конференциялар ұйымдастырды.(Алматы, Орал, Семей,Атырау). Зертханада жасалған «Экология» курсының бағдарламалары бойынша 1991 жылдан бастап мектептерде, лицей мен педколледждерде арнайы курстар мен факультативтік сабақтар жүргізіліп келеді.

Экологияны пән ретінде оқыту тәжірибелері Ресейде жақсы жолға қойылған. Ресейде 1990 жылдан бастап экологияны пән ретінде оқытудың аймақтық аспектілері жақсы дамыған.

Экологиялық білім мен тәрбие беруде көрнекті педагогтар А.Н.Захлебный, И.Д.Зверев, И.Г.Суравегина, П.Р.Абаргаджиева, В.А.Пирова т.б. еңбектері баршылық. Аталған педагогтар экологияны пән ретінде оқыту проблемаларын мемлекеттік деңгейде көтере отырып оны практикада қолданған әрі оларды алғашқы әдіскер – педагогтар деуімізге болады.

Қазақстанда жарық көрген экологиялық бағдарламалар және әдістемелік нұсқаулар

Авторлар

«Экология младших классах начальной школы» Алматы, 1998.

СШ № 132.

Чимбулатова М.А., Мигрофанская С.Н.

СШ № 35

Экология-проблемы выживания человечества (для 9-11). Алматы, 1998.







«Экологическое воспитание» для СШ 10 11 классов гимназий, лицеев. Алматы,98

Севостьянова В.Е. СШ № 60

«Экологиятану» 1 том. Алматы, 1997.

Бейсенова А.С., Шілдебаев Ж.Б.

Бейсенова А.С., Шілдебаев Ж.Б.

«Экологиялық білім тұжырымдамасы». Алматы, «Мектеп» 2003.

Шілдебаев Ж.Б.

«Экология» (әдістемелік нұсқау). Алматы, «Мектеп» 2003.

Сурет 3. Қазақстанда жарық көрген экологиялық бағдарламалар және әдістемелік нұсқаулар тізімі.

ЮНЕСКО- ның Бас директоры Ф.Майор экология мәселесін барлық оқу бағдарламасына өзек ете отырып, оны мектеп жасына дейінгі мекемелерден бастап, жоғарғы оқу орындарына дейін оқыту, мұғалімдер мен басқару аппаратын бұған дайындау экологиялық проблеманы шешудегі ең маңызды фактор болуы тиіс деп есептейді. Прогресс стратегиясы жалпы және экологиялық білім берудің қауымдастығына келіп тіреледі. Оның: «Егер де біздер, адамдар – табиғаттың бөлшегі, біз өз ағаштарымызбен өздерімізді, егістік пен орманды жанымыздай сүйе беруге тиіспіз деген қарапайым да сенімді сөздерді әрбір бүлдіршіннің ойына сіңіре білмесек, онда қоршаған ортаны қорғаудағы қазіргі қол жеткізіп жүргеніміз тек жәй түсінік болып қала береді» - деп айтады.

Оқушылар биология курсын оқу барысында экологиялық білімнің мынандай элементтерін игеруге тиіс:

Биология: адамның денсаулығы және табиғи ортаның көрсеткіштері. Сонымен қатар биосферадағы тірі организмдердің экожүйеге әсер етуін және табиғатқа антропгендік факторлардың әсер етуі және т.б туралы.

География: Географиялық қабықтар - өмір сүретін орта және адамның ондағы қызыметі. Адам әрекеті арқылы нәтижесінде табиғи ортаның өзгеруін бағалау. Сонымен бірге өндіруші күшпен өндірістік қатынастың даму денгейі. Енді осылардың ішінде ең негізгісі экологиялық мәселерге де ерекше көңіл аударылады. Мысалы дүние жүзіндегі экологиялық проблемалардың болу себептері және шешу салдары қарастырылады.

Химия пәнінің оқу бағдарламасына зерттеу жүргізу барысында экологиялық білімінің мынандай элементтерін оқушылар химия сабағында игеруге тиіс екендігі анықталды.

Физика пәнінің оқу бағдарламасына зерттеу жүргізу барысында экологиялық білімнің мынадай элементтерін игеруге тиіс екендігі анықталды.

Мектептегі әрбір пәннің өзіндік ерекшелігі болатындығы тәрізді биология, химия, физика сияқты пәндердің өзіндік байланысы арқылы оқушыларға экологиялық білім беруге және сол бағытта тәрбие берудегі маңызы бар. Мәселен пәнаралық байланыс арқылы экологиялық білім мен тәрбие беру мақсатында жүргізіліп жүрген география сабақтарына тоқталайық. 9-шы сыныпқа арналған география сабақтарындағы «Қазақстанның экономикалық-географиялық жағдайы, Табиғат жағдайлары мен табиғат байлықтарын бағалау» тақырыбына тоқталатын болсақ. Мұнда Қазақстанның жер көлеміне, географиялық орнына, табиғат жағдайлары мен табиғат байлықтарына тоқтала келіп, Қазақстанның табиғи ортасын қорғауға ерекше көңіл бөледі. Енді бұл тақырыпты басқа пәндермен салыстыра қарайтын болсақ, мысалы биологиядағы кейбір табиғи ортада өмір сүретін жануарлар мен өсімдіктерге антропогендік әрекеттің тигізер әсеріне байланысты тақырыптарды байланыстыра отырып, қарастырып, түрлі көрнекіліктерді пайдалансақ тақырыптың мазмұны ашыла түсері сөзсіз. Біздің міндетіміз мектеп оқушыларының бойында экономикалық білім - біліктілерін қалыптастыру болғандықтан қоғам мен адам ортасындағы байланысты ашып көрсете білуіміз қажет. Тәуелсіздік алғаннан кейінгі жылдары жоғары оқу орындарының бағдарламасына халық педагогикасы пән ретінде енгізілді. Бұл пәннің негізгі міндеттерінің бірі яғни мақсаты әрбір баланы ізгілікке, имандылыққа тәрбиелеу. Сонымен қатар халық дәстүрлігін педагогикалық тұрғыдан жан-жақты зерттеп, әсіресе табиғатты қорғау мәселесін бір жүйеге келтіру арқылы жас ұрпақты тәрбиелеу болып отыр. Көрнекті педагог В.А. Сухомлинский «Ақылды-ақыл, арды-ар тәрбиелейді»- деген екен. Халқымыздың дана өкілдерінің өз туындыларының бірі-табиғатты қорғау дәстүрлері, іскер, парасатты, арлы адам тәрбиелеуге көмектеседі. Қазақ халқының асыл мұраларының бірі -табиғатқа деген аса зор сүйіспеншілігі мен оған деген қамқорлық жеткіншектер қасиеттерді тәрбиелейміз.

Дегенмен ХХ ғасырдың соңғы он жылдығында шиеленісе түскен экологиялық мәселелер бүгінде бүкіл адамзат баласын толғандырып отыр. Әрбір ел өз табиғатын қорғау үшін түрлі шаралар қолдануда. Ал, біз үшін халқымыздың табиғатқа деген сүйіспеншілігі және оны көздің қарашығындай сақтап келуі жайында оқушыларға көбірек білім беру керек. Мұны бабалардан калған асыл сөз, ғибратнама, мақал – мәтелдер арқылы оқушы санасын қалыптастыруымыз қажет.

Мектеп оқулықтарындағы әсіресе географиядан түрлі тақырыптарды жаңа сабақ ретінде өткізгенде халқымыздың бай тәжірибесін қолдануға болады. Мысалы Биосфераның қазіргі кездегі жағдайлары тақырыбында атмосфера, гидросфера, литосфераның қазіргі жағдайына тоқтала келіп, халқымыздың «Жұпар ауа дертке ауа» - деген нақыл сөзінен бастап, оқушыларға қазақ халқы өзі өмірге әкелген ауа тазалығын сақтау қажеттілігі жайында нақылдарын тиянақты іске асыра білгенін түсіндіру керек. Осы арқылы оқушылар адамдардың кейбір жөнсіз іс - әрекеттерінің негізінде ауаның ластанып, топырақтың су мен жел эрозиясына ұшырайтындығын анықтайды. Сабақ соңында оқушылардың назарын су мен жел эрозиясына қарсы қандай шаралар жүргізілуі қажеттігі айтылады.

Осы мақсатта оқушыларэкология сабақтарының әрбір тақырыптарын өткен кезде оқулықтардан тыс әдебиеттерді пайдаланып, қосымша материалдар жинақтауға дағдыланады.

Экологиялық білім беру көп сатылы үрдіс. Оны кешенді тұрғыдан қалыптастыру қажет. Біріншіден, адамның, қоғамның табиғатқа әсер ету ортасындағы білімнің ғылыми жүйесін қалыптастыру. Екіншіден, жеке тұлғаның адамгершілік дүниетанымдылығын тәрбиелеу. Үшіншіден, сарамандық іс- әрекетте білім мен тәрбиенің жүзеге асуына ықпал ететін ерекшелік факторын қалыптастыру.

Жалпы білім беретін мектептерде оқушыларға экологиялық білім берудің үш үлгісі бар:

Біріншісі – көп пәнді үлгі. Бұл жағдайда дәстүрлі пәндердің оқыту мазмұндарына, экологиялық мәселелердің жеке білімі, жекеленген тақырыптар енгізіледі және бұрынан оқытылып келген тақырыптардың мазмұндары қосымша жаңа экологиялық мәліметтермен баяндалады.

Екіншісі – бір пәнді үлгі. Орта мектептердің экологиялық оқу жоспарына арнайы экология курсын оқыту арқылы іс – жүзінде асады.

Үшінші аралас сабақтар үлгісі. Мұнда жоғарғы сынып оқушылары үшін экологиялық білімінің жеке мәселелері дәстүрлі пәндерде қарастырылады. Ол сабақтарды біріктіріп, қорытындылайтын арнайы сабақ өткізіледі.

Экологиялық білім беру табиғат ресурстарын тиімді пайдалану мен қоршаған ортаны қорғауда белсенді әрекет жасай алатын жеке тұлғанын экологиялық сенімін қалыптастырып, белсенділігін көтеру.

қоғам талабы қаншалықты әсер еткенін, оны іске асырудың қазіргі жағдайын анықтаудың үлкен маңызы бар.

Сондықтан зерттеуге негіз етіп отырған жоғарғы сынып оқушыларына инновациялық оқыту технологиялар арқылы экологиялық білім беру қазіргі қоғам талабы қаншалықты әсер еткенмен, оны іске асырудың қазіргі жағдайын анықтаудың үлкен маңызы бар.

Тақырып бойынша Тараз қаласының №12 мектептерінде жүргізілген тәжірибелік - эксперименттік жұмыстар мына міндеттерді шешуге бағытталды:

-Жоғары сынып оқушыларына экологиялық білімді жаратылыстану пәндер арқылы беру оны жүзеге асыру үшін инновациялық оқыту технологияның тиімділігін анықтау;

- Инновациялық оқыту технологиясы арқылы оқушыларға экологиялық білім беру жолдарын анықтау;

-Компьютерлік және ақпараттық технологиясы арқылы жоғары сынып оқушыларына үздіксіз, жан-жақты экологиялық білім беру;

- Деңгейлеп саралап оқыту технологиясы оқушылардың алған экологиялық білім деңгейін анықтауға мүмкіндік беру.

Аталған міндеттерді шешуге іс жүзіндегі педогогикалық процесті зерттеу әдістері, бақылау, сұрақ-жауап, бағдарламалар, оқулықтар мен құралдарды талдау т.б қолданылады.

Жоғары сынып оқушыларының бойында экологиялық міндетті дамыта түсу үшін қазіргі мектептер мен білім беру мекемелері қызметінің оқу-тәрбие үрдісін жалпы жеке мәдениеттің құрамдас бөліктері толық қамту арқылы мүмкіндік береді.

Жоғары мектептің оқу-тәрбие үрдісінің мазмұны мен әдістемесіне экологиялық білім мен тәрбие беретін материалдарды ендіру жолдарын біртұтастық жүйеде қарастырылу керек.

Аталған мектептерде жоғары сынып оқушыларына экологиялық білім беру үшін факультатив сабақ ретінде өткіздік. Факультативтік сабақтарда жоғары сынып оқушылардың экология ғылымына қызығушылығы үнемі дамып отырады. Оқушылардың экология сабақтарында еңбек етуге талпыну, экологиялық ойлау әрекеті мен ерекше шығармашылық қабілеті байқалады, жұмыстарының нәтижесі жақсарады. Бұл істің бәрі де уақыты шектеулі сабақта емес, факультативтік сабақтарда, экология ғылымын терең оқып үйрену процесінде жүзеге асырылады.

Мектепте факультативтік сабақтарда экология ғылымының жетістіктері мен даму болашағы, проблеманың мазмұнын әлдеқайда толық ашып көрсету мүмкіндігі бар.

Экологиялық білім көздері арқылы практикалық жұмыстар жүргізу, статистикалық материалдарды, жүйелі бақылауларды пайдалану, экологиялық ойындарды өткізу факультативтік сабақтардың оқу-тәрбиелік мүмкіндігін арттырады. Сондай-ақ өлкетану материалын кеңінен пайдалану, туған өлке табиғатының еркшеліктері мен шаруашылық іс-әрекетін оқып-үйрену негізінде көптеген экологиялық, географиялық, экономикалық түсініктер нақтыланады. Факультативтік курс бүгінгі оқушының жалпы білім мен болашақтағы мамандығының аралығында өткел қызметін атқарады.

Жаратылыстану курсы бойынша факультативті сабақтардың маңызы зор. Оның мазмұны Жер және қоршаған орта кеңістігі жайлы ғылымдардың ең жаңа жетістіктерін белсенді түрде пайдалану негізінде құрылған.

9-10сыныптарда жүргізілген факультативтік сабақтардың бағдарламасы тереңдетіп оқытуға құрылған. Қазіргі ғаламдық проблемалардың мәні, оның бүкіл дүние жүзінің алдында тұрған мәселелері жөнінде терең білім беріледі.

Экология сабақтарында модульдік оқыту технологиясы мен деңгейлеп саралап оқыту технологиясында “ Қала және жергілікті жер экологиясы” мен “Өдірістік экология” деген тараулар қарастырылып, тақырып бойынша өтілген оқушылардың экологиялық білім деңгейілері екінші тарауда көрсетілген.

Оқушыларды табиғатты қорғау шараларына қатыстыру, олардың экологиялық білім деңгейлерін одан әрі жетілдірумен қосымша білім берумен тығыз байланысты.

Әрбір мектептің міндеті оқу бағдарламасынан тыс әртүрлі тәрбиелік білімділік мәні бар сабақтардан тыс жұмыстарды ұйымдастыру қажет. Бұл жұмыстың негізгі мақсаты – оқушыларға дүние жүзінде болып жатқан экологиялық мәселелерді ұғындырып, болу себептерін айқындап, экологиялық білімін арттыру. Сыныптан тыс жұмыстарын ұйымдастырып өткізу жолдарын және әдістемесін ғалымдар Н.И.Болдырев, В.И.Фурсов және т.б өз еңбектерінде атап көрсеткен [25,26].

Сыныптан тыс жүргізілетін экологиялық жұмыстардың басты міндеттері:

1.Оқушылардың экологиялық білімдерін дамытып, экологиялық материалдарды тереңінен меңгеруге көмектесу;

2.Сыныптан тыс жұмысты өткізуде оқушылар көп материалдарды іздеуге көмектесу;

3. Экологиялық мәдениет пен саясатты және экологиялық проблемаларды шешу жолдарын қарастыру;

4.Оқушылардың бойында экологиялық құндылықтарды қалыптастыру.

Сыныптан тыс экологиялық жұмысты іске асыру үшін мынандай талаптар ескерлу қажет:

1.Сыныптан тыс жұмыстардың түрлеріне қарай оқушыларды еркіне қарай топтастыру;

2. Қандай да жұмыстың түрі болмасын, оның қоғамдық және қолданбалы маңызын түсіндіру;

3. Сыныптан тыс және мектептен тыс жүргізілетін экологиялық жұмыс түрлерін анықтағанда оқушылардың ынта - ықыласын, талабын, қабілеті мен құштарлығын ескеру;

4.Ұйымдастырылған қандай бір экологиялық жұмыс түрі болмасын оқушылардың белсене қатысуына, ізденушілікке бағыттайтындай болу керек;

5.Оқушылармен жүргізілетін жұмыстардың әр түрінде экологиялық бағыт бағдар басым болғаны дұрыс. Осы жұмыстар нәтижелі болу үшін нақты белгіленген күні, мерзімі айқын белгіленген график болу қажет;

6.Осы сыныптан тыс және мектептен тыс жұмыстарға барлық оқушыларды қатыстыру керек. Бірақ жас ерекшеліктерін ескерген жөн.

Жалпы білім беретін мектептерде оқушыларға сыныптан тыс және мектептен тыс жұмыстарда экологиялық білім беру ісі жоғарғы сынып оқушыларын өзі туып өскен тұрғылықты жердің табиғатын тануға, аялап қорғауға және экологиялық проблемаларды анықтауға үйретеді.

Экологиялық айлық өткізу үшін аудандық оқу бөлімінен және мектеп әкімшілігімен келісіп өткізіледі.Тараз қаласындағы №12 мектепте 9-сынып оқушылар арасында «Экологиялық телекөпір» тәрбие сағаттары өткізілді.

Мақсаты: Оқушыларды экология ғылымымен, оның бүкіл ғаламшар алдында тұрған мәселелерімен, Қазақстан мемлекетінің, оның ішінде Жамбыл облысының экологиялық жағдайларымен таныстыру. Сыртқы ортаның бүлінуіне адамзаттың да көптеген әсері бар екеніне мысалдар келтіріліп, эколог мамандарының мәліметтеріне оқушылардың назарын аудару.

Міндеттері:

1. Білімділік. Экологиялық телекөпір шарасын өткізу арқылы оқушылардың экологиялық білімін және Қазақстан мемлекеті бойынша, оның ішінде Тараз қаласының экологиялық мәселелерін сараптау. Сонымен қатар, табиғат пен адам өмірі үшін жануарлар мен өсімдіктердің маңызын анықтау. Оқушыларға экология ғылымы туралы білімді, оның міндеттері мен негізгі заңдылықтарын айту. Табиғатты қорғайтын бүкіл дүниежузілік «Жасыл әлем» ұйымының іс - әрекетімен таныстыру. Арал тағдырына байланысты Семей полигоны, Тараз қаласының экологиялық жағдайлары туралы мәліметтермен таныстыру.

2.Тәрбиелік. Экологиялық телекөпірде оқушыларды өмірді тануға үйрету, табиғаттың дамуы мен қозғалысы туралы, сыртқы ортаның барлық факторларының бір-біріне байланыстылығы, оның ішінде адамның табиғатпен байланыстылығын білуге үйрету. Оқушыларға жан-жақты экологиялық тәрбие беріп, эстетикалық көзқарасын қалыптастыру.

3. Дамытушылық. Оқушыларды ұқыпты тыңдау, сұрақтарды нақты әрі қарапайым құрастырып қоя білу және білімін дамыту . Телекөпір жағдайында тез ойланып, берген сұрақтарға тез жауап беруге, талқыланған мәселелерге үлкен мән беруге дағдыландырған. Экология мәселелеріне, табиғаттың келешегіне көз жүгіртіп , қоршаған ортаның тағдырына немқұрайлы қарамауға баулып, туған жерге сүйспеншіліктерін одан әрі дамыту.

Көрнекті құралдар: «Экология және біз» газеті, эмблемалар, оқушылардың суреттері, телекөпірдің аты жазылған плакат, экология заңдылықтары белгіленген карта, мамандар үшін арнайы папкалар.

1. 
   Дайындық сатысы
   

Жүргізуші(Тараз): Ержігітова А.

Жүргізуші (АҚШ): Қараманова А.

Эколог(Тараз): Иманов А.

Эколог(АҚШ): Ырсалдиев Ж.
Жүргізуші (Тараз): Қоршаған ортаны қорғау - бүгінгі күннің ең өзекті мәселесі. Осы орайда бүкіл дүние жүзілік «Жасыл әлем» табиатты қорғау ұйымы экологиялық телекөпір ұйымдастырып отыр. Осы телекөпірге қатысушы баршамыз бүкіл дүние жүзілік экологиялық мәселелерімен бірге Қазақстанның, оның ішінде Жамбыл облысы бойынша көптеген экологиялық мәліметтер аламыз. Шамалыдан кейін Невададағы әріптестерімізбен хабарласамыз. Оған дейін сіздерге мынадай сұрақтар қойғым келіп тұр (оқушыларға сұрақтар қойылады). Экология ғылымы нені зерттейді? Экологияның қандай мәселелерін білесіздер? Әр түрлі өндіріс саласындағы мекемелер табиғатқа қандай зиян келтіруі мүмкін? «Қызыл кітапқа» енгізілген және адам баласының әсерінен құрып кеткен қандай жануарлар мен өсімдіктердің түрлерін білесіздер? (оқушылар жауап береді).

Жургізуші: Енді Америкадағы әріптесім байланысқа шығады.

Жүргізуші (АҚШ): Бұлардың барлығы да студияға бір мақсатпен келіп отыр. Бізді табиғатқа ойланбай істелетін іс-әрекеттерден сақтандыру. Олар біздерге адам баласының осы уақытқа дейін табиғатқа қандай зиянды іс - әрекеттер жасағанын айтады. Оған кейін тоқталамыз. Қазір сіздер «Grеenpeace» ұйымы туралы не білесіздер, ол немен айналысады? (оқушылар жауап береді).

Жүргізуші (АҚШ): Біздің студианың қонағы - экология маманына сөз берейін.

Эколог маманы (АҚШ): Экология ағзалардың сыртқы ортаға деген қарым - қатынасы туралы ғылым, сонымен қатар ол тірі ағзалардың тіршілік ететін ортасымен және өз ара қатынасын зерттейді. Бұл термин XIX ғасырда енгізілгенмен, экологияның өзі көне ерте заманнан белгілі, тіпті алғашқы қоғамдық дәуірінде адам баласы тірі қалу үшін экологиялық білім керек болған. Өзінің тіршілік ететін ортасын өзгерту үшін отпен еңбек құралдарын пайдалануды үйрену керек болды. Сонда ғана адам баласы мәдениеттілікке жететін еді. Экология екі ғылыммен байланыстырады. Біріншіден, экология ғылымы психологиямен байланысты. Психология адамдар арасындағы қарым - қатынасты қарастырады, ал экология адам мен сыртқы ортаның арасындағы қарым - қатынасын зерттейді. Екіншіден, экология ғылымы экономикамен байланысты. Экономика дегеніміз үй шаруашылығын жүргізу өнері, яғни бұл да үй туралы ғылым.

Жургізуші (АҚШ): Басқа ғылымдар сияқты экологияның да заңдылықтары бар дейді, сол туралы не айтасыз?

Эколог маман(Тараз): Басқа ғылымдар сияқты экологияның да заңдылықтары бар. 1974 жылы Коммонер өзінің «Тұйық шеңбер» кітабында экологияның заңдылықтарын тұжырымдаған. Меніңше, оны әр адам біліп, табиғаттың тепе- теңдігін бұзбағаны дұрыс.

I Заң – «Барлығы бір-бірімен байланысты»

Табиғатта еш нәрсе жоқтан пайда болмайды, еш нәрсе жойылып кетпейді. Егер табиғаттағы тамақтың байланыстың күрделі тізбегінен бір бөлімі түсіп қалатын болса, онда оның нәтижесі ойда болмаған нәрсеге алып келеді. Міне, осыны тірі табиғаттағы жалпы байланыс ұстанымы дейді. Әрбір тіршіліктің түрі көптеген басқа тіршіліктермен байланысты, сондықтан адамның табиғаттағы осы байланыстардың арасына кіруінің қажеті жоқ. Мысалы, адам масаны жою арқылы, онымен қоректенетін дала мысығы азайып, нәтижесінде кемірушілер қаптап кетеді. Бұған мысал ретінде «аңызақты аймақ» құбылысын да жатқызуға болады. Ол туралы не білесіздер? (сұрақ аудиторияға қойылады, осы сұраққа жауап береді).

Бұл бәрімізге белгілі материяның сақталу заңы. Материя жоқтан пайда болмайды, ол бір күйден екінші күйге ауысып отырады. Табиғатта «жарамсыз» немесе «қалдық» деген зат жоқ. Заттар бір орнынан екінші орынға ауысып, бір күйден екінші күйге айналады. Мысалы, дем алудан бөлінетін CO2 - өсімдіктер үшін тамақ ал өсімдіктерден бөлінетін оттегін жануарлар демалу үшін пайдаланылады. Жануарлардың «қалдықтары» - бактериялар мен бунақ денелердің (насекомдардың) тамағы, ал олардың тіршілік әрекетінің өнімі (P,K,CO2,NO) жасыл өсімдіктер үшін тамақ. Ал антропогендік әсердің нәтижесінен қалдық заттардың саны арта түседі.

Табиғаттағы кез келген ірі антропогендік өзгеріс қоршаған ортаға зиян. Қоршаған ортаның тұрақты табиғи экожүйесі - күрделі жүйе. Себебі, оны ұйымдастырудың тәсілдерін табиғаттың өзі көп жылдар бойы эволюция арқылы сұрыптаған. Мысалы табиғатта ешқандай органикалық заттар синтезделмейді, егер оның өнімдері қажеттілігін таппаса.

Бүкіл дүниежүзілік экожүйе – бір тұтас нәрсе. Оның шеңберінде ұту немесе жоғалту болған емес, су оңтүстіктен солтүстікке ауысады, егіннің көбеюі орманның азаюына әкеліп соғады. Табиғат адам баласына өзінің байлығын төлеусіз береді деген теріс пиғыл апатқа әкеліп соғады. Оған тың жерлерді игеру, ядролық қопарылыс, тыңайтқыштарды пайдалану, ормандарды кесу, т.б мысалдарды жатқызуға болады.

Қаншалықты шындық ауыр болмасын, шындыққа көз жетпей, ешнәрсені дұрыс бағытқа қарай өзгерту мүмкін емес. Бұл заңдылықты әр уақытта есте ұстаңыздар, егер оны бұзатын болсаңыздар өздеріңіз отырған бұтақты кескенмен бірдей болады.

1975-1985 жылдар арасында 10 жыл ішінде өлімнің саны өскені байқалады. Полигонда жүргізілетін жарылыстан кейін жер асты суларының ағыны өзгеріп, сулар азая бастады. Жануарлар тектес өнімдерде және азықтарда полигоннан қашық басқа жерлерге қарағанда йод, цезий, полонийдің мөлшері 30-100 есе жоғары болған.

Екінші, жағдайы сын көтермейтін экологиялық апат аймағы - Арал. Арал теңізі жылдан жылға құрып барады, ал оның тұзы желмен бірнеше мың шақырым жерге дейін тарап жатыр. 1961 жылдан бастап Арал теңізінің деңгейі төмендеп келеді.

Соған байланысты теңіздегі балықтардың саны да азайып келеді. Ғалымдар Арал теңізіндегі тұздың мөлшерін есептеп шығарған. Ол 10 миллиард. тоннаға тең болған. Бұл сан 10 млн. гектар жерді қалыңдығы 5 см тұз қабатпен жауып тастауға жетеді екен.

Жүргізуші (АҚШ): Арал теңізі экологиясының осыншалық құлдырауына не себеп болды?

Эколог (АҚШ): Арал теңізінің деңгей мен тұздылығы Амудария мен Сырдария өзендерінен ағып келетін судын мөлшеріне байланысты болады. Ал 1961 жылдан бастап бұл өзендердің суларын ауыл шаруашылық егіндерін суару үшін пайдалана бастады. Бұл сулар қайтадан өзендерге құйылғанда бастапқы мөлшерден кем және құрамы улы химикаттарға толы болды. Амудария және Сырдария өзендерін зерттегенде, оның құрамына улы химикаттарын және зиянды ауыр металдар концентрациясының жоғары екені анықталды және басқада концорегенттік заттар, зиянды бактериалар болған. Басқа судың көзі болмағандықтан Қарақалпақстан, Қызылорда, Шымкент облысының халықтары осы суды қажеттеріне жаратып отыр. Сонда да бұл судың мөлшері оларға жетпейді. Халықтың суға деген мұқтаждығы арта түсуде. Арал құрып барады, оған кінәлі тек қана адамдар. Қазір Аралды құтқару үшін көптеген шаралар колға алынып жатыр. Мүмкін сіздерде Аралды құтқару акциасына атсалысасыздар. Ал қазір адамдар уланған судан зардап шегіп, өмірге келмеген жас нәрестелер шетінеп жатыр. Осы туралы ойланыңыздар.

Жүргізуші (Тараз): Семей, Арал тағдыры – Қазақ халқының және бүкіл дүниежүзі халықтарының қайғысы. Біздер оны әр уақытта есте ұстаймыз.Енді сіздерді қаланың тұрғыны ретінде не ойландырады? (Сұрақ оқушыларға қойылады. Олар жауап берді.)

Жүргізуші (АҚШ): Иә, біздерді қаланың тұрғыны ретінде қаланың жағдайы да көп ойландырады. «Біздер қалай демаламыз? Не ішеміз?» деген мәселелерге жауап іздейміз. Міне, осы орайда бүгін біз студияға Тараз қаласының экология саласымен айналысып жүрген маман иесін шақырдық. Сөз Тараз қаласының экологіне беріледі.

Эколог (Тараз): Тараз қаласының экологиялық жағдайы жақсы емес.

Қаланың ауасын ластауда авто-көліктер мен өнеркәсіптерден шығатын түтіндер мен қалдықтар бірінші орында. Олар ауаға көп деген заттарды шығарады. Мысалы, күкірт оксиді, көміртегі оксиді, азот оксиді, және ауыр металдар.

Оқу-тәрбие үрдісінде сыныптар арасында Экология пәнінен «Адам – табиғат перзенті» деген тақырыпта апталық өтті (1-кесте).

Апталықты өткізу үшін бағдарламасы 10 күн бұрын бекітіліп, хабарландыру түрінде алдын – ала ілініп қойылады.

Апталықтың мақсаты: Табиғат адамзаттың еңбек етіп, өмір сүретін ортасы екенін және дүние жүзінде болып жатқан экологиялық проблемалардың себептерін түсіндіру.

Сыныптан тыс жұмыстар, тәрбие сағаттары оқушылардың әр сабаққа қызығуын, ынтасын, пәндердің өзара байланыстығын білуге құштарлығын арттырып, жан – жақты білім алуын қамтамасыз етеді.

Мектептен тыс жұмыстардың мазмұны оқушыны теориялық білімін кеңейте, толықтыра түсуге, оқушылардың жеке қабілетін дамыта түсіруге мүмкіндік береді.

Мектептен тыс уақытта жоғары сынып оқушыларына экологиялық білім беруге болады. Ол үшін табиғи ортадағы жұмыстарды жүргізуге болады. Бұл жұмысты танымжорық деп атайды. Экологиялық танымжорық лат. Еxеurао – жол жүру деген мағына білдіреді. Табиғатқа және мәдени орындарға білім алу мақсатында топталып қатысытын экологиялық білім формасы.

Белгілі педагог, әдіскер К.Т.Ягодский ХХ ғасырдың басында-ақ танымжорық жүргізудің негізгі ұстанымдарын ұсынды. Танымжорықтың негізгі мақсаты: қатысушыларға экологиялық білім мен тәрбие беру.