3 І. Оқу-тәрбие процесінде оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие берудің теориялық негіздері

Жолаушы күңіреніп отырған жер анаға кездесті.

Адамдардың көпшілігі ауруға шалықты. О, Адамзат не ойың бар?

Міне, қазір шаршаған, қамыққан күйде сырын шашып сырласатын, мұңын шағып, мұзданатын ешкім жоқ. Жан-жағына елеңдей қарайды. Осы уақытта уілдеген дауыс естіледі. Бұл ескі дауыл екен.

Сондықтан табиғатты қорғау бәрімізге ортақ іс. Табиғат туған үйіміз. Оны қорғау біздің бәріміздің абыройлы борышымыз, парасатты парызымыз!

Ән: «Аралдан ұшқан аққулар»

Сөзі: Ш. Сариевтікі

Апталықтың 3 күні:

«Ата-бабам айтқан сөзі

Бізге келіп жеткен сөзі» атты тақырыпта өтті. Онда 8 –шы сыныптан бір-бір бала шығып, табиғат, туған жер туралы мақал-мәтелдер, қасиетті үлгі боларлық дүниелер сөзін келтіріп, ақын-жазушылар шығармаларынан көрген сөздер оқыды.

Мысалы,

«Жер – ана, ел – бала» деп айтып шықты.

Апталықтың соңғы күні:

1. апталықты қорытындылау:

Мектептің 8-шы сынып оқушыларымен өткізілген «Табиғатым–тағдырым» деп аталатын экологиялық апталықтың оқушыларға берері мол болды.

Біріншіден, қазақ халқының бар өмірі, тіршілігі табиғатпен етене байланысты екендігіне көздері жетті.

Екіншіден, көптеген мақал-мәтелдер, аңыз әңгімелер, тақпақтар жаттап, жан-жақты білімдерін арттырды.

Үшіншіден, түрлі көріністер арқылы олардың табиғат алдында деген қамқорлық пейілі мен сүйіспеншілік сенімдері қалыптасты.

Сондықтан жас өспірімдер арасында жүргізілетін халқымыздың болашақ ұрпақтарын жақсылыққа жетелеп, ел қамын ойлайтын жақсы азамат болып шығуына көмектеседі.

ІІ. Табиғи ортадағы жұмыстар (Танымжорық)

Табиғатқа танымжорық жүргізбей экологиялық білім беру мүмкін емес. Экологиялық танымжорық (лат. еxeurcio – жол түрі мағынасын білдіреді) табиғатқа және мәдени орындарға білім алу мақсатында топталып қатысатын экологиялық білім формасы.

Белгілі педагог, әдіскер К.Т. Ягодовский ХХ ғасырдың басында-ақ танымжорық жүргізудің негізгі ұстанымдарын ұсынды, ол «танымжорықтың негізгі мақсаты – тірі заттардың аттарын жаттау емес, табиғатты бақылауға үйрету».

Танымжорықтың негізгі объектісі – табиғат құрам бөліктері. Танымжорық өлкетану негізінде экологиялық проблемаларды оқып үйренуге, айналадағы ортаны қорғауға, зерттеп білуге, дүниетанымды қалыптастырудағы мүмкіндіктер береді.

Педагог-әдіскер мұғалімдер үшін төмендегідей бірнеше бағыт-бағдар ұсынылады:

1. Табиғатқа танымжорық жасау серуендеу емес, экологиялық білім берудің тиімді түрі екенін есте ұстау.

2. Танымжорық мәселелерін ертерек анықтау, алдын-ала жергілікті жермен танысып, маршрутын құру.

3. Танымжорық кезінде көзге көрінетін құбылыстар мен көріністер жөнінде әңгімелесу.

4. Оқушыларды шамадан тыс жаңа атаулармен таныстырудың қажеті жоқ, олар көпшілік жағдайда ұмытып қалады.

5. Табиғатта білімгерлердің зейінін табиғи объектілерге аудара білу.

6.Оқушылардың шаршағанын уақытында байқап, танымжорықты дер кезінде аяқтай білген жөн.

Танымжорыққа шығар алдында оқушыларға не көретін және қалай бақылау керек екені түсіндірілді. Оларға жергілікті жерді бағдарлау үшін маршрут жобасын көрсетіп, табиғатта өздерін ұстау, мінез-құлық ережелері жөнінде нұсқа беріледі.

Мұғалім табиғат жөнінде ақын-жазушылардың, суретшілер мен сазгерлердің шығармаларымен жете танысып, оқушылардың ұғым, түсініктерін арттыратын ақпараттық материалын дайындауға тиіс.

Мысалы, А. Құнанбаевтың «Көктем», «Жаз», «Күз», «Қыс» деген өлеңдерінде қазақ табиғаты толық және әсем суреттелген. Ұлы ақын әдеби тілмен табиғаттың өзгерісін, өсімдіктердің әсемдік және жануарлардың мінез-құлқын шебер суреттейді.

Танымжорықта қазақ сазгерлерінің әндері мен шығармаларын кең пайдалануға болады. Әсем ән мен тәтті күй оқушының түсінігіне жақсы әсер етеді. Әсіресе, Құрманғазы Сағырбаевтың «Ақсақ киік», «Сарыарқа» күйлерінің мәні, мазмұны ерекше.

Танымжорықтың барысы оқушылар Талас өзенінің жағасына барып, ондағы өсімдік, жануарлар дүниесімен танысты. Өзен суының лайлану себебіне мән берді. Танымжорық барысына экологиялық түсініктерге сипаттама берілді.

Өзен жағасына бақылау жасау барысында оқушылар өзен экологиясымен танысты. Өзен жағасындағы адам әрекетінен болған өзгерістерді көріп, оның себептерін түсінді.

Оқушылар өзен жағасын бақылап, көргендерін айтып, ой өрісінің дамуына мүмкіндік алды және табиғатты сүюге, оның әсемдігін түсінуге үйренді.

Табиғатқа танымжорық – оқушыларға экологиялық білім берудің, тәрбие берудің бірден-бір табиғи жолы.

Қорыта айтқанда өткізілетін апталықтар мен кештер табиғат байлығын тиімді пайдалану мен қоршаған ортаны қорғау мәселелерін ашудың ыңғайлы тәсілі болып табылады. Олардың негізгі мақсаты – табиғатты қорғаудың басты нұсқасын насихаттау, бұл іске деген оқушылардың ынта-жігерін ояту, сондай-ақ қоршаған ортаны қорғау.
2.3. Тәжірибелік – эксперимент жұмысының нәтижелері
Оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие берудің биология сабақтарындағы тәжірибелік жұмыс кезеңі бақылаудан өтті. Бұл арнайы жасалған тәжірибелік жұмыс 2005-2006 оқу жылдары аралығында өткізілді.

Бұл дипломдық жұмыс болғандықтан осы тәжірибе жұмысына негізінен Тараз қаласының №30 қазақ орта мектепбінің 8-шы сынып оқушылары қатысты. Биология пән мұғалімі Жұмабекова Ұлтай Жұмабекқызы көмектесті.

Бірінші кезеңде 8-шы сыныптарды биология сабақтары арқылы экологиялық білім беру деңгейі сарапталды. Бақылау жұмыстары мен тест алынды. Бұл әдістер арқылы оқушылардың күні бүгінге дейін экологиялық мәселелер бойынша практикалық қолданбалы дағдыға үйренбегендіктерін анықтадық.

Зерттеу бойынша оқушылардың экологиялық білімдерін, дағдыларын үш деңгеймен анықтадық. 1.3.бөлімде қарастырылған. Жоғарғы деңгейі: экологиялық білімі берік, теория, сапалы, жүйелі түрде, «табиғат-қоғам» қалыптасу, даму диалектикасын талдай алады, табиғаттың экологиялық жағдайларының себеп-салдарын аша біледі. Табиғатты қорғауға арналған іс-шараға белсене араласып, ұйытқы болады.

Орташа деңгей: табиғатқа қамқорлық керек екенін түсінеді, бірақ оны қорғауда барлық уақытта белсенділік көрсетпейді.

Төменгі деңгей: экология білімін нашар меңгерген. Табиғатты қорғау керектігін түсінеді, бірақ оны іске асырмайды.

Алған білімдер көмегін тексеріп, қорытындысын таңдаған уақытында тәжірибелік жұмысының бас кезінде 8-шы сыныптарындағы оқушылардың 20,7%-тен аспады, яғни олардың білімі тек түсініктер деңгейінде ғана болды. Оларды табиғаттағы экологиялық апаттардың себептерін, заңдылықтарын түсіндіруде табиғаттанудан, биологиядан, географиядан алған білімдерін қолдана алмады. Бұның себебі бұл пәндердің мазмұнына экологиялық мәселелерді шешуге толық бағытталмаған еді.

Тәжірибелік жұмыстарды өткізу барысында 8-шы сыныптардағы оқушыларға экологиялық білім берудің әдістемесі, жүйесі тексерілді. Сабақты жүргізу арқылы экологиялық білім беру ісін сыныптан тыс жүргізген жұмыстармен тығыз байланыстырдық, оқушылардың табиғатқа жауапкершілік қатынасын жүйелі түрде қалыптастыра отырып оқытудың нәтижесінде білімдік, тәрбиелік мәселелерін шешіп соның негізінде экологиялық білім берудің деңгейі жоғарлағандығын байқадық.

Тәжірибелік – эксперименттік жұмыста оқушыларға анкета таратып, «Бізді қоршаған орта мен адамдардың денсаулығы арасында қандай өзара байланыс бар деп ойлайсың?»- деген сұраққа бірнеше дәл жауаптар алдық, яғни, оқушылардың 58,4%.

Арал, Балқаш, Семей апатымен адамдардың денсаулығы 37,8% зиянды химиялық заттардың адам ағзасына әсері жөнінде дұрыс түсініктерін білдірді. Бізде талдау жасауға алынған жауаптарды іріктеуге әрбір тақырыптардан соң жалпы экология бойынша оқушылардың білімдерін талдау үшін тест сұрақтарын пайдаландық.

1. 
   Экология деген терминді алғаш рет ғылымға енгізген қай ғалым?
   

В. Рулье

Д. Трамбле

А. 3

С. 2

3. Ірі географиялық аймақтарды қоршаған ортамен байланыстыра отырып зерттейтін қандай ғылым?

А. Ландшафтық экология

В. Аутэкология

С. Синэкология

Д. популяциялық экология

4. 500-ден астам жануарлардың түрін айқындап,қоршаған ортамен байланыстыра зерттеген қай ғалым?

А. Павлас

В. Дарвин

С. Аристотель

Д. Гумбольдт
5. «Зоология философиясы» деген еңбекті кім жазған?

А. Линней

В. Рулье

С. Дарвин

Д. Ламарк
6. Неше экологиялық факторлар бар?

А. 3

С. 1

7. Абиотикалық факторлар неше топқа жіктеледі?

А. 2

В. 1

Д. 5

А. Жер қыртысы және рельеф

В. Тау жыныстары, рельеф

С. Жер бедері мен топырақ

Д. Су ағыстары, ылғалдық
9. Антропогендік факторлар дегеніміз не?

А. Адамның іс-әрекетінен болатын өзгерістер

В. Табиғаттың әсерінен болатын өзгерістер

С. Табиғат пен қоғам арасындағы өзгерістер

Д. Табиғат ресурстарын пайдалану кезіндегі болатын өзгерістер
10. Оптимальды жағдайлар не деп аталады?

А. Организмдердің тіршілік етуі үшін қолайлы жағдайдың тууы

В. Организмдердің бір ортадан екінші ортаға көшуі

С. Организмдердің тіршілік етуі үшін қолайсыз жағдайдың тууы

Д. Организмдер климаттық әсерінен өзгерістерге ұшырауын айтамыз.
11. Смогтық негізгі қосылыстары не?

А. Хлорфторкөміртектер

В. Көміртектер

С. Фторкөміртектер

Д. Хлор тотығы

12. Экология қандай ғылымның саласы болып табылады?

А. Биология

В. Зоология

С. География

Д. Геоэкология

А. 3

С. 4

А. 2

С. 3

А. 1945

С. 1950

А. Вулкан

В. Өндірістен шығатын газ

С. Транспорттан шығатын түтіндер

17. Озонның жұқырауы қай ғасырда байқалады?

А. 19-ғ

С. 18-ғ

А. Токио,Сеул, Лос-Анжелес

В. Улан-Батор, Пекин, Нью-Йорк

С. Токио, Пекин, Ұлыбритания

Д. Египет, Нью-Йорк, Сеул
19. «Ойкос» қандай мағынаны білдіреді?

А. Үй

С. Орта

А. 2

С. 5

8-шы сынып оқушылардың жалпы саны 23. Тест сұрақтары бойынша 23 оқушы жауап беріп, соның ішінде, 5оқушы- «5», 10оқушы- «4», 8оқушы- «3» бағаланды. Ал (толық) процентпен шаққанда тестке толық жауап берген 55%, дұрыс толық жауап берген 35%, дұрыс емес жауап берген 15%. Оқушылардың білім деңгейлері №2- суретте көрсетілген.

Жоғарыда аталып көрсетілгендей еліміздегі экологиялық жағдайлар кейбір жерлеріміздің экологиялық апат аймағына айналуы, экологиялық тәрбиеге байланысты, философиялық, психологиялық, педагогикалық әдебиеттерге, әр түрлі табиғат қорғау туралы заңдарға талдау жасау, бұл мәселенің бірден пайда болмағанын, оның қоғам дамуы барысында адам мен табиғаттың қатынасы негізінде пайда болып, қазіргі кезеңде аса маңызды, дүние жүзіндегі мәселеге айналып отыр.

Экологиялық білім мен тәрбие беру жүйесі мүмкіндіктерін шешуде жалпы орта білім беретін пәндердің алатын орны ерекше. Барлық пәндерді экологиямен байланыстырып, пәнаралық байланыста жүргізілуі керек. Солардың ішіндегі экологиялық білім мен тәрбие беруде биология пәнінің орны ерекше.

Тақырып бойынша жүргізілген тәжірибелік зерттеу жұмысымызда жалпы орта білім беретін мектептерде экологиялық білім мен тәрбие берудің жәй күйі зертттеліп мына міндеттерді шешуге бағытталды:

• 
  жоғары сыныптың бағдарламалары, оқулықтары, әдістемелік құралдардың оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие берудегі қазіргі жағдайын қарастыру;
  
• 
  мұғалімдермен экологиялық тәрбие жұмыстарын жүргізу;
  
• 
  экологиялық білім мен тәрбие үлгерімінің көрсеткіштерінің бастапқы және соңғы деңгейін анықтау.
  

Сыныптан тыс жұмыстар арқылы экологиялық білім мен тәрбие беру жұмысы мына бағыттарда жүргізілді:

1. 
   Экологиялық апталық, факультатив сабақтар, экологиялық тақырыптағы әңгімелер.
   
2. 
   Табиғи ортадағы жұмыстар: қоғамдық пайдалы еңбектер және «Жасыл ел» бағдарламасын іске асыру.
   

Оқушылардың экологиялық тәрбиелілігін қалыптастыруға бағытталған сыныптан тыс жұмыстардың ішінде экологиялық апталықтың орны ерекше, себебі экологиялық білім беру жүйесінде апталықтар ерекше міндеттерді атқарады да оқушылар ат салысып қатысады.

1. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңы (баптары бойынша

түсіндірмелері) оны жүзеге асыру жөніндегі құжаттар. – Астана, 2000

2. 
   Қазақстан Республикасының қоршаған ортаны қорғау туралы заңы. //Егеменді Қазақстан, 1997.
   
3. 
   Қазақстан Республикасының Конституциясы, 1995- А: Жеті Жарғы, 1998 6бап -8б
   
4. 
   Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан 2030». Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы. А: Білім, 1997
   
5. 
   Ахметов З. Абайдың ақындық әлемі. А: Ана тілі, 1995.-6б.
   
6. 
   Ә.С.Бейсенова,Ж.Б. Шілдебаев, Г.З.Сауытбаев Экология Алматы «Ғылым» ғылыми баспа орталығы, 2001. -555б.
   
7. 
   Сарыбеков Н.С, Сарыбеков М.Н, Сарыбеков Д.Н. Қазақ халқының табиғат қорғау дәстүрлері.- Алматы, 1996.-45с.
   
8. 
   Руссо Ж.Ж. Педагогические сочинение т. 2-М.,1977.-465с.
   
9. 
   Белинский В.Г, Чернышевский А.И, Добролюбов Педогогические наследие. – М., 1954.-25с.
   

11.Писарев Д.И. Педагогика –М., 1977.-46с.

12.Қасабеков А., Алтаев Ж. Қазақ философиясының тарихына кіріспе. – А: Ер Дәулет, 1994.-84б.

13.Люблинская А.А. Формирование нравственной позиции начинается в детстве. М: Начальная школа, 1982.-85с.

14.Мұқанов М. Ақыл-ой өрісі. –Алматы: Қазақстан, 1980.-72б.

15.Тихонова А.Е. Дидактические и методические основы экологического образования и воспитания школьников. Хабаровск, 1984.-81с.

16.Дарвин Ч. Происхождение видов.- М: Госсельгиз, 1952. -98с.

17.Геккель Э. Естественная история мировозрения Лейпциг: соб. 1908 1т.- 274 с

18.Ушинский К.Д. Собр. Соч. Том 10-М.-Л:1950.-87с.

19.Сухомлинский В.А. Балаға жүрек жылуы. А: Рауан, 1992.-82б.

20.Зверев И.Д. Экология в школьном обучении. М.: Изд-во Знание, 1982-82с.

21.Құрсабаев А.Р. Атамекен тәлім тәрбие бағдарламасы, А: Жалын, 1991.

22.Балтабаев М.Х. Кәусар бұлақ //Қазақстан мектебі, №4, 1999.

23.Балтабаев М, Ұзақбаева С, Қышқышбаев П, Быковский М, Әлмұхамбетов Б, Жолымбетов К, Елім-ай ән-күй пәнінің бағдарламасы. – А: Рауан,1991.-36б.

24.Бозжанова К.Б. Оқушылармен жүргізілетін кластан және мектептен тыс жұмыстар жүйесі. А., 1991.

25.БолдыревН.И. Мектептегі тәрбие жұмысының методикасы А: Мектеп, 1987.-32б.

26.Жалпы білім беретін мектепте табиғат қорғау жұмысын күшейту туралы (әдістемелік хат) мектептегі тәрбие жұмысы. – Алматы, 1978.-55б.

27. Сәтімбекова Р. Табиғат қорғау. А: Рауан, 1992.-92б.

28. Нұғыманов И, Орынбеков С. Экологиялық білім берудің

педогогикалық негізі. //Қазақстан мектебі, 1996.-127б.

29.Жарықбаева Қ.Б. Психология А: Білім, 1993.-69б.

30. Ильина А.Н. Педогогика А: Мектеп, 1977-175с.

Сыныптан тыс жұмыстар (апталық, үйірме және т.б.)

«Этноэкология»

«Экология»

Тарих – география факультетінің «Тарих - география»

мамандығының ИСГ 21-1,3 тобын бітіруші білімгер

Ж.Исаева «Оқу-тәрбие үрдісінде оқушыларға экологиялық

білім мен тәрбие берудің маңызы» тақырыбы бойынша

жазған диплом жұмысына

Қазіргі уақытта экологиялық білім мен тәрбие беру жер бетінің тұрғынын қамтуға тиісті бүкіл халықтың мәселеге айналып отыр. Қоршаған ортаны қорғау мен оның байлығын тиімді пайдаланудың Қазақстан Республикасының Конституциясынан орын алуға, арнаулы өкіметтік қаулы қабылдануы, экологиялық тәрбие беру қажеттілігінің күннен-күнге арта түсуі-бұл істі асыруда бала бақшадан бастап, Жоғары оқу орындарында оқу-тәрбие жұмыстарының әр түрлі формалары мен әдістерін пайдалануды дипломант міндеттеп отыр.

Қазіргі таңда экологиялық проблемалардың зардаптың көлемінің ұлғаюына байланысты жас ұрпақтың экологиялық көзқарасын қалыптастыру керек екендігін, оқушыларға сыныптан тыс уақытта экологиялық білім мен тәрбие беру жолдарын қарастырған. Олар үйірме, апталық танымжорыққа жалпы сипаттама беріп, «Табиғатым - тағдырым» тақырыпта №30 орта мектепте 8-шы сынып оқушылар аралығында экологиялық апталық өткізген.

Дипломант оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие берудің биология сабағында экология деген тарауды алып тест және бақылау жұмысын жүргізіп оқушылардың экологиялық білім деңгейлерін анықтаған.

ИСГ 21-5 тобын бітіруші білімгер Ж.Исаева «Оқу-тәрбие үрдісінде оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие берудің маңызы» тақырыбына жазылған дипломдық жұмысын «өте жақсы» деп бағалаймын. «Өте жақсы» баға алуына тілектеспін.

№5 Жамбыл атындағы қазақ-орта мектебінің

оқу ісі жөніндегі орынбасары: Д.Қ.Тоғатаева
Тарих – география факультетінің «Тарих - география»

мамандығының ИСГ 21-1,3 тобын бітіруші білімгер

Ж.Исаева «Оқу-тәрбие үрдісінде оқушыларға экологиялық

білім мен тәрбие берудің маңызы» тақырыбы бойынша

жазған диплом жұмысына

П І К І Р

«Тарих – география» мамандығының ИСГ21 – 1,3 тобын бітіруші білімгер Ж.Исаева «Оқу-тәрбие үрдісінде оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие берудің маңызы» бойынша жазылған дипломдық жұмысы: 69 компьютерлік таспа беттен, кіріспеден, 2 - кестеден, 2– суреттен және 30- әдебиет пайдаланып жазған.

Дипломдық жұмыс негізгі 2 бөлімнен тұрады.

Бірініші бөлімде оқу-тәрбие үрдісінде оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие берудің теориялық негіздері қарастырылған. Экологиялық білім мен тәрбие беру мәселесі жөнінде Ә.С.Бейсенова, Н.С.Сарыбеков, Ш.Б.Шілдебаев және т.б. ғалымдардың еңбектеріне жалпы сипаттама беріп өткен.

Оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие берудің бір тармағы ретінде оқушыларды жан-жақты дамытуға, оның адамгершілік қасиеттерін тәрбиелеуге бағыттайтындығын дипломант өзінің дипломдық жұмысында жазып өткен.

Екінші бөлімде оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие берудегі тәжірбиелік жұмысы қарастырылған. Оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие беруді биология сабақтарындағы тәжірбиелік жұмыс кезеңі бақылаудан өткізгендігін жазған. Осы № 30 орта мектептің 8-шы сынып оқушылардан тест, бақылау жұмысын ала отырып, олардың экологиялық білім деңгейлерін сандық көрсеткішпен диаграммада келтірген. Сонымен қатар сыныптан тыс жағдайда оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие беру жолдарын анықтаған.

Ж.Исаева «Оқу-тәрбие үрдісінде оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие берудің маңызы» тақырыбына жазылған дипломдық жұмысын «өте жақсы» деп бағалаймын.
«География және экология»

кафедрасының аға оқытушысы: А.Қ.Даменова