3 і-тарау. Сақтар
жүктеу/скачать 53.26 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Зерттеу объектісі
- Зерттеу құрылымы
- 1.1.Сақтардың саяси тарихы
| Курстық жұмыстың мақсаты: анықтау
Парсы жазбаларында сақтарды (1 Дарийдің «Бехистун жазбасы», Сузінің, Ксеркстің «Дәвтер туралы жазба»). «Құдіретті еркектер», Иран жазбаларында («Авеста») «Жүйрік атты турлар» деп атаған. Сактарда негізінен, әскери қоғам болды. Сақ тайпалары үш топқа бөлінген. 1)Шошақ бөрікті сақтар (Тиграхауда) Тянь-Шань тауын, Жетісу жерін, Сырдарьяның орта ағысын мекендеген 2)Теңіздің арғы жағындағы сақтар (парадарайя) Қара теңіздің солтүстігінен, Арал маңын яғни Сырдария мен Амудария өзендерінің төменгі ағысын мекендеген. 3)Хаома сусынын дайындайтын сақтар (хаомоварга) Мұрхаб анғарын мекендеген. Зерттеу объектісі: талдау Зерттеу міндеттері: 1.Сақтардың саяси тарихы 2.Сақтар қоғамы 3.Сақтар шаруашылығы мен мәдениеті 4.Сақтардың тұрмысы мен шаруашылығы 5.Сақ мәдениеті мен өнері Зерттеу құрылымы: Кіріспенің соңында кіріспеден, екі тараудан және қорытындыдан тұратын курстық жұмыстың құрылымының қысқаша сипаттамасы берілген. І-тарау.Сақтар 1.1.Сақтардың саяси тарихы Сақтар мен парсылар арасындағы соғыс ежелден белгілі. Мысалы, кейбір деректерде Кир сақ патшайымы Томириске қарсы соғысқаны туралы айтылады. Архимедтің басқа патшалары сақтармен соғысты. 5189-518 жж. Дарий I сақтарға қарсы жорық бастады. Антикалық дәуірдің авторы Полиена Дарийдің қолын бүгіп, қауіпсіз жерге кіргенін жазады. Азық-түлік жоқ шөл далада қалың әскер өлуге жақын. Дарий өз әскерін апаттан құтқара алды, бірақ жалпы жорық сәтсіз аяқталды. Ақырында Дарий сақтарды салық төлеуге үгіттеп, парсы соғыстарына жауынгерлерін жіберу арқылы бағындырды. Парсы әскерінің құрамында болған сақтар Египет пен Грекиядағы соғыстарға қатысып, Термофол шайқасында ерекше көзге түсті, Сарайдағы шайқаста ерліктің үлгісін көрсетті. Сақтар тарихының тағы бір беті Ахеменидтер мемлекетін талқандап, жаулап алғаннан кейін Орта Азияны жаулап алудан басталған азамат соғысына Александр Макендонскийдің күресімен байланысты. Б.З.Б.330-327 жж. Ескендір жаулап алған және өзінің әскери гарнизондарын орналастырған қалалар Сырдарияның сол жағалауында салынған. Сақтар гректермен соғысу үшін қолайлы сәтті күтіп, жиналды. Сыр бойындағы қалалар алынған кезде «сақтардың парсылармен соғысы бұрыннан белгілі. Мысалы, кейбір деректерде Кир сақ патшайымы Томириспен соғысқаны туралы айтылады. Ахеменидтер әулетінің басқа патшалары сақтармен соғысты. Б.з.б. 519-518 жылдары Дарий I сақтарға жорық жасады. Антикалық дәуірдің авторы Полиена Дарийдің қолын бүгіп, қауіпсіз жерге кіргенін жазады. Азық-түлік жоқ шөл далада қалың әскер өлуге жақын. Дарий өз әскерін апаттан құтқара алды, бірақ жалпы жорық сәтсіз аяқталды. Ақырында Дарий сақтарды салық төлеуге үгіттеп, парсы соғыстарына жауынгерлерін жіберу арқылы бағындырды. Парсы әскерінің құрамындағы сақтар Египет пен Грециядағы соғыстарға қатысты. Термофолдағы шайқаста ол Камералық шайқаста ерекше көзге түсіп, ерліктің үлгісін көрсетті. Сақтар тарихының тағы бір парағы Ескендір Зұлқарнайынның Ахеменидтер империясын талқандап, Орта Азияны жаулап, басқа олжаларды талан-таражға сала бастаған Ахеменидтер империясына қарсы күресімен байланысты. Ескендірдің бұйрығымен Сырдарияның жағасында Александрия Асхат Перифериялық Александрия деп аталатын қала салынды. Бұл қала жаңа мемлекеттің солтүстік-шығыс шекарасындағы бекініс болып саналады. Оның құрылысы сақтар арасында үлкен алаңдаушылық туғызады. Сақтар өзеннің арғы бетінен гректерге оқ жаудырды. Ескендір өз кезегінде көшпенділерге катапультадан оқ жаудырып, оларды шегінуге мәжбүр етті және ол әскерімен өзеннен өтіп, сақтарды қуады, бірақ жеңіс жеңіліспен аяқталып, грек әскері қалаға оралды. Ескендірдің басы экспедиция кезінде жарақат алған көрінеді, бірақ сол күйі қалады. Ескендір Зұлқарнайынның Жақсарт (Сырдария) сыртындағы сақ тайпаларын бағындырып, бағындыру әрекеті сәтсіз аяқталды. Сақтар Орталық Азия мен Таяу Шығыстың тағдырында маңызды рөл атқара бермек. Мысалы, б.з.б. III ғасырда. - б.з.д. Орта ғасырлар тарихына үлес қосқан Парфия мемлекетінің құлауына, Грек-Бактрия патшалығының жойылуына және Кушан патшалығының құрылуына үлес қосты. Сақтардың археологиялық ескерткіштері. Сақ тайпалары тарихының және олардың материалдық және рухани мәдениетінің маңызды дереккөздері – жартастағы суреттер, жерлеу сақ жәдігерлері. Археологиялық зерттеулер Қазақстанның әртүрлі аймақтарындағы сақтардың ең жарқын, ең көне мәдениетін анықтайды. Орталық Қазақстан. Қола дәуіріндегі Андронов мәдениеті б.з.б. Тасмолин мәдениеті біздің дәуірімізге дейінгі 7-3 ғасырларда қалыптасты, оның атауы Тасмол алқабының мұқият зерттелген қорымдарымен байланысты. Зерттеулер және Ә.Х.Марғұлан және М.Қ. Дирижер Қадырбаев. Бұл мәдени қоныстардың құрылысы олардың кейбіреулерінің тас мұртты, яғни «мұртшалы» болуы. Мұндай қорғандар бірнеше нұсқалардан тұратын өте күрделі қабырға кешені болып табылады. Әдетте, кіші оба негізгі обамен (үлкен) немесе оның шығыс бетінде, иек астынан түйіседі, оның шығысында ені 1,5-2 м, ұзындығы 2-ден 200 м-ге дейін - кейде одан да ұзын иілген доға бар - екі жота. Марқұмның мүрдесі үлкен қорғанның астына қазылған бейітке, ал қорғанның астындағы шағын қорғанға қабырға мен аттар мен ағаш ыдыстар қойылады. Елді мекендердің бір-бірінен алшақ орналасуы әртүрлі; шағын жара кейде оңтүстік бетінде орналасады; Жалға беру нысандарының құрылысы әлі анықталған жоқ. Кейде бұл бір-бірімен байланыстырылған тастар қорапшасы, енді дөңгелектер бір қатарға тізіліп, үшіншіде - төсеніш тастар. Бірақ олардың әні дұрыс болғаны анық. Ең ірі қорымдар Бұғылы, Қызыларай, Қарқаралы, Баянауыл, Қызылтас, Кент, Ортау, Ұлытау, Арғаната баурайларында орналасқан. Тасмолин мәдениетінің дамуында үш кезең бар. Тағы бір кезең _ біздің эрамызға дейінгі VII-VI ғасырлар. Құрамына Тасмол, Қарамұрын, Н.Ұрмамбет зираттары кіреді. Үйінділер — топырақ немесе тас араласқан топырақ. Екінші кезеңде 5-3 ғасырларда өлгендерді жерлеу дәстүрі сақталған. ал жылқыны жерлеу дәстүрі жойылады. Үшінші кезеңде 3-1 ғасырлардағы қорғандардың бұрынғы құрылымы мен түрі сақталған. б.з.д., бірақ қабір ішінде түбі тегіс жалпақ ыдыстар бар. Батыс және Солтүстік Қазақстан. Дала мен орманды дала жазықтарында ондаған қорымдар бар. Біреулер бұл жерді аорсе және роксалан тайпаларының савроматтарының жерленген жері десе, басқалары исседондықтардың жерленген жері дейді. Еділ мен Жайық арасындағы кең аумақта қорымдардың ең көп шоғырлануы Үлкен және Малая өзендерінің бойында, Қамыс-Самар көлдерінің аймағында, Елек-Шаған, Отуа, Ембі өзендерінің жағалауында. Қазақстанның солтүстік облыстарында қорымдар Тобыл мен Есіл алқаптарына қарағанда көп. Елді мекендердің көпшілігінде қорғандар бар, ал олардың ең ірілері орлармен қоршалған. Тас үйінділері бар қадалар немесе жер мен малтатас араласқан үйінділер сирек кездеседі. Қорғанның астынан қабір қазылып, сол қорғанның астына бірнеше мәйіт жерленген немесе мәйітті ескі қорғандарға алып шыққан. Бай қорғандар үлкендігімен ерекшеленеді және диаметрі 50-60 м, биіктігі 3-4 м. Барлық ескерткіштер екі хронологиялық кезеңге жатады. Оның бірі біздің дәуірімізге дейінгі 7-5 ғасырларға жатады. Ол кезең болып саналады және савромат мәдениеті өмір сүрген уақытты қамтиды; Екінші кезең біздің заманымыздың 4-2 ғасырларына жатады және сарматтар кезеңіне сәйкес келеді. Сауроматтарды зерттеушілер көлденең және андронов мәдениеттерімен байланыстырады, өйткені ол дәуірдің көптеген дәстүрлі белгілерін сақтайды, мысалы, бұғыларды өртеу, қорған астындағы құлпытасқа тас дөңгелектерді қою, қыш ыдыстардың сыртындағы өрнектер. . Батыс және Солтүстік Қазақстан – бейіттердің шығыстан батысқа қарай ыңғайлы қазылғандығы, өлгендерді бейіттерге емес, қорғандардың астындағы арнайы дайындалған орындарға қояды. Археологтар әшекейлермен әшекейленген әйелдер қабірлерінен құлпытастарды жиі кездестіреді. Олар алып жүруге оңай өрт сөндіру полкінің бір түрі сияқты... Савроматтардың қолданбалы өнері жоғары дамыған. Іскер зергерлер алтын мен күмістен тоғалар, ат әбзелдері үшін қоладан, ерлердің белбеулері мен киім-кешектерін жасаған. Елек өзенінің жоғарғы ағысындағы бейіттерден Батыс Қазақстан мен Оңтүстік Оралдың ежелгі көшпелі тайпа көсемдері мен әскери ақсүйектері мен дінбасыларының бейіттері бар. . Шығыс Қазақстан. Алтайда, әсіресе, Ертіс пен оның сағаларында, Қалба қыратының терістік және тік жоталарында, Шыңғыстау мен Тарбағатай бөктерінде көптеген сақ қорымдары табылған . Тау жыныстары жер бетіне шығатын таулы аймақтарда қорғандар тастан жасалған, Ертістің жоғарғы ағысында топырақ пен қиыршық тас үйінділерге пайдаланылса, Ертіс ортасының жазықтарында топырақтан қорғандар салынған. Шығыс Қазақстанда аримасп руы болғанға ұқсайды, олар «құстың алтынын күзетеді». Шығыс Қазақстандағы сақ тайпаларының мәдениеті үш кезеңде дамыды; 7-6 ғасырлардағы Маямир кезеңі. б.з.д., 5-4 ғасырлардағы Берел кезеңі. Б.З.Б.және ІІІ-І ғасырлардағы Құлажүргін кезеңі. BC. Майамимир дәуірінде салт аттының аты жазылған бейіттер бар. Шілікті алқабында ірі елді мекендер қорымына кіретін белгілі Шілікті қалашығы қазылды. Бұл зираттың зираты «патша» кесенесіне жатады. Оның 13-інің диаметрі 100 м-ге дейін, биіктігі 8-10 м, қалғандары 20-дан 60 м-ге дейін, биіктігі 5 м-ге дейін жетеді.Бұл жүздеген жылдар бойы қарапайым жерлеу орны болғанға ұқсайды. тайпа көсемдері үшін. Атақты археолог С.С. Черников Шығыс Қазақстан сақтарының мәдениеті мен өнері туралы Кеңес Одағы Орталық Комитеті қазған өте қызықты материалдар берді. Қорғанның диаметрі 66 метр, биіктігі 6 метр болды. Қорған ежелгі уақытта талан-таражға түскен, сондықтан оның жалпы құрылымы, қабірдің орналасуы және жерлеу рәсімі туралы түсінік толық емес. Жағалаудың астында, оба орталығында өлшемі 7,10 × 8,30 м, тереңдігі шамамен 1 м шұңқыр бар. Қабырғаның ішінде қабырғалары екі қабат балқарағайдан қаланған, беті өлшемдері 4,8×4,6 және биіктігі 1,2 м болатын бір қабатты қақпалармен жабылған.Еденде екі мәйіттің қалдықтары жерленген. Табылған заттар көп болды, оның ішінде 13 екі жақты оқ. Бұғы немесе жылқының тұяғының жапырақ бөліктері сақталған. Былғары кестеленген, сандықтың жиектері бұғы бейнеленген алтын түймелермен безендірілген. Бұғы аяқтарын жамбасқа қойып, мүйіздерін қисайтып бейнеленген. Олардың көгілдір көздері мен құлақтары бар. Қыран түріндегі ілгектер мен түйреуіштер табылған. Жұқа алтын фольгадан жабайы қабанның бейнесі қиылған. Қанаттар пропорция сезімін беру үшін ғана көрсетілген. Алмаз тәрізді ілмектерде геометриялық у-үшбұрыштар мен жолақтар жиі кездеседі. Бекініс 7-6 ғасырларда салынған. Жетісу және Оңтүстік Қазақстан. Бұл сақ тайпалары мекендеген үлкен аумақ: Жетісудағы жолбарыс үйінде, ал массагеттер Арал мен Сыр бойын мекендеген. Сақ тайпаларының ең көп қоныстанған орталықтарының бірі Шле аңғары болды. Бір қаптан Бесшатыр, Есік, Түрген, Кеген, Алексеевоба мазарлары табылды. Жетісудың сақ мәдениеті өзінің дамуында екі кезеңнен өтті: ерте кезең – VIII-VI ғасырлар. Б.З.Б.және кеш кезең. 5-3 ғасырлар Б.З.Б.Соңғы кезеңдегі патша қоныстарының ескерткіштері туралы ең толық мәліметті біздің дәуірімізге дейінгі 1 мыңжылдықтың ортасына жататын Бесшатыр қорымынан және Есік қалашығынан береді. Бесшатыр қорымы Іле өзенінің оң жағалауындағы Шылбырда орналасқан және 31 елді мекеннен тұрады. Барлық қорғандар екі топқа бөлінеді: үлкен қорғандар – диаметрі 45 м-ден 105 м-ге дейін, биіктігі 6-18 м, орташа қорғандар – диаметрі 25-40 м, биіктігі 5-6 м, шағын қорғандар 6-20 м, биіктігі жоғары. 2 м-ге дейін.Үлкен Бесшатыр қалашығы әлі де өзінің көлемімен таң қалдырады: оның диаметрі 104 метр, ал биіктігі 17 метр. Тағы бір үй Бесшатыр ауылының қирандысының астында тұрғызылған. Ол қабір мен дәлізден тұрады. Үйдің қабырғалары 15 қабат дөңгелекпен қапталған. Ол арқанмен байланған қамыспен жабылған. Дәлізге тас төселген. Қзақ уақыт тонады, бірақ тонаушылар бәріне шыдай алмады. Қанжар, қола жебелер мен жебелердің қалдықтары табылған. Бұл жерленген күні б.з.б. б.з.б. V ғасыр деп есептеледі. Жетісу сақтарының ең әдемі ескерткіштері – Алматыдан шығысқа қарай 50 шақырымдай жерде, Іле Алатауының баурайында орналасқан Есік елді мекені. Обаның диаметрі 60 метр, биіктігі 6 метр. Қорғанның астында екі бейіт бар – біреуі ортасында, екіншісі жағында. Орталық бейіт тоналды, қалғаны аман қалды. Мола ішінде көлемі 2,9 х 1,5 м, тереңдігі 1,5 м болатын жалпақ шырша бар. Ғалымдар мәйіттің кішкентай алтын денелермен және әшекейлі мата еденімен жабылғанын анықтады. Бір кезде қабір иесі басын құбылаға қаратып, мұздай киініп, қару-жарақпен еденде жатыр екен. Антропологтардың мәліметінше, марқұм 17-18 жаста, бойы 165 см. Ағаш ыдыстармен, садақпен және аяқпен. Ал батыс қабырғасында қызыл бояумен боялған қыш ыдыстар мен табақтарды көруге болады. Ал, сабының ұшында тырна басына ұқсайтын күміс қасық, түбінде сегіз сұр гүлі бар күміс тостаған, 26 әріптен тұратын екі жолдан тұратын күміс жіпті аяқ бар. әр жағынан. Мәйіттің басына тағы бір алтын жалатылған інжу-маржан, оның ішінде тырнақтар мен құс тұмсығын табуға арналған алтын ілгектер, сондай-ақ сиқырлы бойтұмарлар қойылған. Майдың сол жағында алтын жалатылған бұрыштары бар оқ көзге түседі. Осы кезде алтын лентамен байланған қамшы, қола айна және алтын жіптермен кестеленген былғары қалтадағы қола кесегі. Үшбұрышты алтын әшекейлермен әшекейленген, болаттан тігілген қызыл күртеше, оның шағын бөліктері ғана сақталған. Сәбидің былғары шалбары шалбардың бүкіл бойына алтын жолақтармен кестеленіп, етіктің табанында үшбұрышты әшекейлер жасалып, күртешенің шеттері барыстың тұмсығындай алтын әшекейлермен безендірілген. Беліне ауыр алтын әшекейлері бар былғары белдік тағып алған. Әшекейлердің саны небәрі он үш, оның үшеуі қанатты жылқы кейпіндегі ғажайып жануар, ал 10 әшекей марал басы түрінде. Мәйіттің басына биік былғары қалпақ жабылған, оның сыртқы жағында алтын бұтақтарда құстар, түрлі аңдар мен құстар, қауырсындар мен жебелер отырған сирек ағаштың нобайы бейнеленген. Дулығаның корпусы арка тәжімен безендірілген. Құлағына марқұм көгілдір аспалы, алтын рамкалы, раковиналармен безендірілген сырға тағыпты. Екі саусағында алтын сақиналар – бірінде жалпақ көз, екіншісінде арыстан қоршалған адам басы бар. Оның белбеуінің оң жағында қызыл ағаш қынаның ішінде ұзын қылыш ілулі тұрды. Қылыш - темір сабы, орам бедері бар. Сол жағында қанжар бар. Оның тақырыбы алтын түспен бедерленген, бет ортасында жылан бейнесі. Қанжардың екі жағын қанға боялған қосымша тақтайшаның бірінде жылқы, екіншісінде бұғы бейнеленген. Есік елді мекені біздің дәуірімізге дейінгі 7-5 ғасырларда салынғаны белгілі. Қоныстардың үйінділері құмды, астында екі түрлі қабырғалық құрылыс жатады. Мәйітті жеңіл ағаш лашықтың ішінде саман еденге қойғанда, оны бірден өртеді. Екінші түрі қазылған молада жерленген. Ұйғарақ қорымының барлық қорымдары сақ-массагеттердің ең жоғарғы қауымына жатады. Қазба жұмыстары кезінде көптеген жерлеу заттары табылды. Плиталардың компенсаторлары бағандардың саңылауларында қиылысуы және бағандардың саңылауларында қиылысуы керек. Сондай-ақ тастан қашалған оюлар, сынықтар мен өткір тастар болды. Молалардың бірінен ағаш қынаға қасқыр ілгектері бар темір қылыш, ат тізгіні бекітілген сақиналы ауызы табылды. Сонымен қатар қолөнер бұйымдары; Бұғы, ақбөкен, жылқы, бұлан, арыстан, барыс, жыртқыш құстар сияқты түрлі аңдардың, алтын ілмектердің бейнелері болды. Арал өңірі сақтарының мәдениеті екі мәдени аймақтың – Еуропа мен Сібірдің түйіскен жеріндегі аралық мәдениет болып табылады. Массагеттердің мәдениеті. 1 мыңжылдықтың ортасында. Ресей гүлдейді. Арал өңірінде Хорезм мемлекетінің құрылған кезі еді. Елді мекендер мен даланың шаруашылық-мәдени байланысы нығайып, жоғары деңгейге көтерілді. Отырықшы мәдениеттің әсерінен сақтар арасында қоныстар мен қоныстар пайда бола бастады. Олардың қатарында археологтар тапқан Шірік-Рабад ауылы, Жаңадария өзені бойындағы Б.Әбішмолла қонысы мен Іңкәрдария өзеніндегі Баланды бар. Олардың айналасында ежелгі суландыру жүйелерінің қалдықтары табылды, бұл қоныстарды жоспарлау және бекіністерді салу кезінде ежелгі Хорезм қоныстану мәдениетінің дәстүрлері болжамдалады. жүктеу/скачать 53.26 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|