3 маңҒыстау гидронимдерінің тарихи қалыптасу жағдайлары мен тарихи лингвистикалық сипаты
жүктеу/скачать 106.67 Kb.
|
| 1.2.1. Көнетүркілік тілдік қабат
Маңғыстау өңірі топонимиясындағы көнетүркілік қабатты оғыз-қыпшак тілдеріне тән атаулар (11.1%) құрайды. Бұл қабаттағы атауларға ру-тайпа атауларынан, географиялық терминдерден және түрлі жалпы есім мәнді сөздерден жасалган атаулар жатады. Бүгінгі түркі тілдес халыктардың тарихында өзіндік із қалдырған ортағасырлық тайпалық одақтардың бірі Орта Азия мен Қазақстан жерін мекендеген оғыз тайпалары болып табылады. Оғыздар жайында жүйелі мағлұмат беретін С.Г.Агаджанов «Очерки истории огузов и туркмен Средней Азии IX-XIII вв.» деп аталатын еңбегінде оғыздар және олардың таралу аймағы туралы былай деп жазады: «Оғыз» атауы IX-X ғ. бастап Орта Азияда кең жайыла бастады. Бұл оғыздардың печенегтерді жеңіп, Сырдария ябгаларынын одағы құрылғанына байланысты болса керек, IX ғ аяғында оғыздар хазарлардың қолдауымен печенегтерді ойсырата жеңіп, олардың Орал мен Еділ арасындағы жерін иемденген еді. Осыдан бастап XI ғ. ортасына дейін Орта Азияның кең жерін оғыз көсемдері басқарды. Орта Азиядағы, әсіресе Сырдарияның төменгі бойы мен Каспий, Арал маңын қоныстанған оғыздар түркі тілін иемденді». Оғыздардың көпшілігінің басты кәсібі көшпелі мал шаруашылығы болды. Оғыз тайпаларының бір бөлігі Сырдарияның төменгі бойын қыстап, жайлауға Каспий маңындағы далаға көшкен [15, 57 б.]. Оғыздар Үстіртті IX ғасырдың аяғында иемдене бастап, Маңғыстаудың ойын Х ғасырда қоныстанып болған [16, 15 б.]. XVII ғасырдың ескерткіші Әбулғазының «Түрік шежіресінде» Әли ханның баласы Шаһ Мәлікті Тоғрұл өлтіргеннен кейін, Сыр бойындағы оғыз жұрты арасында араздық туып, олардың иедір, чәуілдір, абдал деген және басқа да біраз руларынын Маңғыстауға көшіп кеткендігі туралы сөз болады. «Мұндағы Шаһ Мәлік пен Тоғрұл тарихта XI ғасырда өмір сүрген адамдар». Маңғыстаудан, осы дәуірге тән, ортағасырлық оғыз тайпа, ру атауларынан калган жер-су атауларын көптеп кездестіруге болады. «Маңғыстауда көптеген зираттар әлі күнге дейін Шопан-ата, Масат-ата, Есен-ата тәрізді оғыз көсемдері мен әулиелерінін атымен аталады» (Ә.Кекілбайұлы). Ру-тайпа атауларынан пайда болған топонимдерге: Алаторпа, Егдір. Емір, Көгалы, Қарқын, Қызан, Құшшыата, Қызық, Уа, Шәудір т.б. жатады. Алаторпа-Маңғыстау ауд-дағы қоныс. Алат-ортағасырлық түрікмен тайпасы. Атаулардың варианттары:ала-йондлуг,ула-йондлуг,алка-булак,алат,алачин,алан,булак-ат және т.б. Көнетүркі тілінде этноним «ала төбел атты», «төбел аттары барлар» мағынасын берген»: ала йонт (ат).Сонда атау ала аттылардың (алаат руының) қонысы» деген мағына береді. Бозашы-Каспий теңізінің солтүстік-шығысындағы түбек. Бозашы атауының этимологиясы туралы қазақ тіл білімінде Т.Жанұзақов, Е.Қойшыбаев, С.Әбдірахманов т.б. жазды. Географ С. Әбдірахманов түбек атауының екі түрлі мағынасын көрсетеді: бірінші, боза тарыдан ашылатын ішімдік. Бозашы колсыраның осы түрін дайындайтын адам. Кейінірек бұл термин осы өлкеде қазақ - тұрғындарының арасында өмір сүрген түрікмендердің бір руының атына айналды. Қазақтың Әлімұлының бір бұтағы осыған ұқсас «бозаншы» аталады. Түбек аты осы этнонимге байланысты қалыптасқан деген жорамал бар. Екінші, түбектің аты қазақтың «Бозашы» «бозғылт», «татырлы жер» немесе «ащы немесе тұзды жерге бейімделген жусан көп жер дегеннен шығуы ықтимал [17, 257 б.]. Е.Қойшыбаев: «бозды сортан жер», дейді [18, 68 б.]. Ал тарихи деректерге сүйенсек, бозашы - өлкені мекен еткен оғыздық шәудір тайпасының бір руы. Атаудың «Біздің ойымызша, атау екі бөлімнен тұрады: боза және -жы. Боза, буза қазақ, қырғыз, тобыл және түрік тілінде «тарыдан ашытылған ішімдік» деген мағына береді. Этнонимдегі -жы аффиксі -чы, -чі (-шы, -ші) жұрнағымен қатар қолданылып, мамандык атауларын тудырады. Сонымен, бозажы «боза ішімдігін дайындаушы адам» [19, 33 б.]. Атау осы ру атына байланысты қалыптасқан. Егдір - Маңғыстау ауд-дағы құдық, қоныс атауы. Егдір (игдир) — «ортағасырлық - оғыз-түрікмен тайпасы. Этноним әртүрлі варианттармен (игдер, йигдер, икдур, икдир) түрлі дереккөздерде кездеседі. Егдір Оғыз ханның немересі, Теңіз ханның ұлы және «жақсы», «ұлы» деген мағынаны береді. Қазіргі зерттеушілер этнонимді «ег» - «негіз», «өзек» деген, тазақанды деген мағынаға және өткен шақ етістіктің -дир аффиксіне апарып тірейді» [19, 72 б.]. Егдір «егдір руының мекен еткен жұрты, кұдығы» деп білеміз. Емір - Маңғыстау ауд-дағы ауыл, жер аты. Емір ортағасырлық оғыз-түрікмен - тайпасы имир атынан пайда болған. «М.Қашқари және Рашид-ад-Диннің - еңбектерінде этноним эймюр формасында кездессе, Әбулғазыда - имир. Барлық осы ғалымдар (М.Қашқариден басқасы) этнонимнің шығу тегін Тау-ханның екінші ұлы, Оғыз ханның немересінің есімімен байланыстырады және оның мәнін былай деп түсіндіреді: Рашид-ад-Дин: «өте керемет және қуатты», Әбулғазы: «бай және аса бай, Салар баба: «ол күшті және мықты әскері болуы керек. Рашид-ад- Диннін бір кездері эмирлердің тотемі ешкі болған деген пайымдауына негізделе отырып, Ю.Зуев этнонимді этимологиялауға тырысты. Х-ХІ ғасырлардың қытайлық кездерінде ол қыргыз тілінде қара құйрықты жануарлар, яғни ешкілер мен жейрандарды білдіретін имо (яғни имир) сөзін тапкан. Сөйтіп, ол этнонимді төтемнен шыққан деп түсіндіріп, оны екі бөлімге бөледі: й, йим и-р. Ю.Зуев йымға- умға жабайы тау ешкісінін аналығында сақталған им немесе йим сөзін еммек «сору» деген сөзбен ұқсастырады [19, 136 б.]. Емір «емір руының қонысы» деген мағынада қолданылады. Көгалы - Манғыстау ауд-дағы бұлақ атауы. Көгалы топонимі Гөклы деп аталатын ортағасырлық оғыз-түрікмен тайпасынын атынан пайда болған. «Атау гөк этнонимімен байланысты, яғни гөк руынын адамдары. Бұл этнонимнің мағынасы туралы бірнеше болжам бар: а) Гөк немесе Гөкхан рубасының атынан Оғыз ханның төртінші ұлының есімінен; ә) А.Н. Кононов көрсеткендей, гек сезі түркі географиялык терминологиясында «шығыс», «шығыстық» деген мәнді де береді» [19, 52 б.]. Қарқын - Маңғыстау ауданындағы бұлақ. Қарқын – ортағасырлық 24 түрікмен тайпасының бірі. Қарқын Жұлдыз ханның төртінші ұлы, Оғызханның немересі. Онын мағынасы, Әбулғазының түсіндіруінше «іскер».Бұдан да баска «ас-суы мол», «дастарқаны берекелі» деген мағыналарда кездеседі [19, 46 б.]. Каркын атауын да - «қарқын руының бұлағы, суы» деп түсінеміз. Қызық - Манғыстау ауд-дағы құдық. Қызық - ортағасырлық түрікмен тайпасы. Әбулғазының пікірінше, Қызық- Оғыз ханның немересі, Жұлдыз ханның ұлы және «батыр» деген мән береді» [19, 58 б.]. Сонда Қызық атауы - «Қызық руының кұдығы» мағынасында қолданылады. Уа - Манғыстау ауд-дағы кұдық атауы. Уа атауы ортағасырлық оғыз-түрікмен Ыва тайпасынын атынан пайда болған. Этнонимнің этимологиясы туралы С.Атаниязов: «М.Қашқари, Рашид-ад-Дин, Әбулғазы Ыва Оғыз ханнын немересі, Теңіз ханның үшінші ұлының есімі. «Дәрежесі бәрінен жоғары» деген мағынаны береді. М.Қашқарида көнетүркілік к уйа//ува «ұя, отбасы, үйелмен» деген мағынаға апарып тірейді» [19,135б.], - деп жорамалдайды. Шәудір - Маңғыстау ауд-дағы құдық. Шәудір - ортағасырлық түрікмен тайпасы. «Этноним түрлі дереккөздерде әртүрлі варианттарда кездеседі: Махмуд Қашқарида - Джувалдар, Рашид-ад-Дин, Әбулғазы және Салар Бабада - Джаулдур, Чавулдур, Языджы - оглы - Чавындыр. Барлық дереккөздерде ол антропоэтноним, яғни Кек ханның үшінші ұлы, Оғызханның немересінің есімі екендігі айтылады. Оның мағынасы туралы былайша түсінік беріледі, Рашид-ад-Дин: «даңқты және қатты дауысты», Языджы-оглы: «әділ және қатты дауысты», Абулгазы: «атақты», және Кононов «әділ». Ал аңыз бойынша этноним: «құрмет батыры болуы тиіс» және «атақты» мағынасын береді» [19, 130 б.]. Көрнекті ғалым, академик Қ.Аманиязов: «олар өздерін: «Біз Чогдырмыз» («чог» - от), - деп атайды» [20, 86 б.] деген мен мәлімет береді. Осы этнонимнен жасалған Шәуілдір топонимі Оңт. Қазақстан облысында да кездеседі. Шәуілдір топонимінің этимологиясын тілші-ғалым С.Омарбеков жазған. Ғалым С.Омарбеков: «Шәуілдір деген атаудың жазба деректе тұңғыш рет кездесуі ХІ ғасырда, Махмұд Қашқари сөздігінде. Көнелігі жағынан бұл жөніндегі содан кейінгі дерек Рашид-ад-Диндікі. Бірақ осы екі деректің екеуінде де ол ауызға жер аты ретінде емес, отыз жұртының құрамына кіретін ру аты ретінде алынған» дей келе, бұл тұста аталған деректердегі сөз болып отырған ру атының құрамымен салыстырып қарағанда дәлме-дәл бірдей емес екендігін, олардың арасында азды- көпті дыбыстык айырманың бар екендігіне тоқталған. Сондай-ақ ғалым осы атаудың Шәудір деп аталатын жер атынын Маңғыстауда да кездесетінін айтып, «Республиканың батыс аймағындағы соңғы аталып кеткен жер аты Шәудір мен оның оңтүстігіндегі жер аты Шәуілдірдің әу баста бір этникалық атаудан шыққан,өзара тағдырлас сөздер екендігін, Қазақстан территориясында бір заманда тіршілік еткен бір оғыз руы атының бұл күнде екі бірдей жер атында сакталып қалғанын, ал Шәудір топонимі осы ру есімінің кейін пайда болган варианты да, ал Шәуілдір топонимі мұның көне варианты екенін білеміз» деп түйіндейді [18, 181 6.] Сонымен Маңғыстауды мекендеген көнетүркілік, ортағасырлық тайпа атаулары өлке жер-су атауларында сақталынып қалғандығын байқадық. Ендігі бір көнетүркілік кабаттың ауқымды бөлігін географиялык терминдерден жасалган атаулар кұрайды. Енді осыларға тоқталайық. Ащыайрық-бұлақ аты. Е.Қойшыбаев: «Айрық деп екі тау өзенінің немесе екі шатқалдын қосылатын жерін айтады [18, 19 б.]. «Айрық сөзінің қазақ тіліндегі мағынасы «айырылатын, бөлінетін жер. Тау, өзен, жол т.б. айырылатын, белінетін жері айрық. Географиялық атаулар осы сөзден қойылған. Атаудың түбірі айыр етістігі, ал оған қосылған -ық жұрнақ түркі тілдерінде етістіктен зат есім жасайтын өнімді косымша. Ә.Т. Қайдаровтың зерттеуі бойынша сөздің арғы түбірі «ай».Ащыайрық атауының мағынасы - «екіге айырылып аққан, суы ащы бұлақ». Аран - Маңғыстау ауд-дағы құдық. Көнетүркі тілінің сөздігінде аран «мал қора, ат қора» делінген. «Аран атындағы жер атаулары түбекте бірнеше. Олар көбіне түздің құлан, киік, қарақұйрық сияқты аңдарын қамап ұстауға ыңғайлы ұрымтал тұстардан қазылған орлар, тас қоршаулар». Ал Әзірбайжан тілінде аран «жылы орын, жазықтық» деген мағына береді екен.Сонымен атау «ойдан қазылған кұдық» немесе аң ұстауға арналған оры (араны) бар жерден казылған құдық дегенді білдіретін тәрізді. Елеғажы (Елекажы) – Ҥстірттегі бір топ қҧдық. Атау Елек (сын есім) және ажы (аджы) (сын есім) сӛздерінің бірігуі арқылы жасалған. Елек сыңарындағы Е/И «ылғыл,су» мәнін беретін имитатив. Ал –лек бір нәрсенің бар екенін, молдылығын білдіретін көне жұрнақ. Аджы (көне түріктің сөзі) //ажы –суы ащы, бірақ мал ішуге жарамды құдықтарға қарата айтылып, солай жер атауы болып қалыптасып кеткен: Ажы –Э.Севортянның сөздігінде: «ащы, ащы су, шипалы су» делінген (Э.В.Севортян, 1974,89). Сонда Елеғажы атауының топонимдік мағынасы: «ащы сулы құдық» дегенді білдіреді. Отар – қ., Бейнеу ауданы. Бұл сөздің этимологиясын Э.В.Севортян: «от «шөп»+ а – шөпті ота + р етістіктен зат есім тудыратын жұрнақ, сөздің мағынасын: «жайылым, өріс, ауылдан жырақтағы мал жайылатын жер», – деп көрсетеді (Э.В.Севортян, 1974, 488). Сонымен қатар В.В.Радлов та мұндағы «от» түбірінің түркі тілдеріндегі бір мағынасы «шөп, өсімдік» екенін айтады (Радлов, том 1., часть 2, 1100- 1106). Сонда атау: «жайылым, өріс, ауылдан жырақтағы мал жайылатын жердегі құдық» деген мағынаға толық сәйкес келеді. Сынды – қ., Бейнеу ауданы. Т.Жанұзақов: «сын сөзі – «тау жотасы», «жал», «асу» мәнін береді деп көрсетеді. (Т.Жанҧзақ, 2007, 178) Ал көнетүркі тілінде сын – мола» (ДТС, 503). Сонда атаудың мағынасы: «моланың жанынан қазылған құдық». Торым – қ., қон., Маңғыстау ауданы. Э.М.Мурзаев «Моңғол тілдерінде тором немесе тойрим – «тақыр», «өсімдік өспеген құрғақ сор» мағынасындағы сөз десе (Э.М.Мурзаев, 1984, 559), М.Қашқаридың сөздігінде «торым деп тҥйенің ботасын атағандығы» айтылады. Ал көнетүркі тілі сөздігінде турум – «өлшем бірлік, бір турум адамның бойына тең құдықтың тереңдігі» деп беріледі (ДТС, 589). Демек Торым атауы –«тақыр», «өсімдік өспеген құрғақ сор» деген атаудан гөрі, біздің ойымызша, «адам бойындай тереңдіктегі құдық» мәнін береді. Тұщықұй – қ., қора, Маңғыстау ауданы. Атау тұщы (сын есім) және құй (зат есім) сөздерінің бірігуінен жасалған. Мағынасы: «тұщы сулы құдық». Шат – қ., қон., Маңғыстау ауданы. Шат – М.Қашқари сөздігінде, құдық (оғызша) деген сөз деп берілген (М.Қашқари, 205). З.Б. Мухамедова да «Исследования по истории туркменского языка XI-XIV» атты еңбегінде: «көнетүркілік чат – «құдық» деп көрсеткен (З.Б. Мухамедова, 1973, 187). Атаудың Ащыбас шат болып айтылуы да бұл пікірді растай түседі. Міне осы талдаулар арқылы Маңғыстау өңірі гидронимі көнетүркілік атауларға бай екендігін және өзінің тарихи қалпын сақтап,көп өзгеріске түспей сақталатындығын ерекше атап өтуге болады. жүктеу/скачать 106.67 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|