9-дәріс тақырыбы: Жеткіншек жас кезеңіндегі психологиялық өзгерістер
жүктеу/скачать 99.5 Kb.
|
| Бостандық
(Дербестіліктің берілуі) алынып тасталынған либеральді немқұрайлы көмектесетін Д ұшпандылық Махаббат Талапшыл, шыдамсыз қамқоршыл Билік құмар, қатал аса тым қорғау Бақылау Дамудың әлеуметтік жағдайы. Жас өспірімдік шақтың аса маңызды міндеттері – мамандық таңдау, еңбек пен коғамдық-саяси қызметке даярлану, некелесуге өз семьясын құруға әзірлену. Өзара байланысты бұл міндеттердің жүзеге асырылуы белгілі бір уақытты талап етеді және олардың жүзеге асу мерзімдері жас адамның сипатына тәуелді. Жас өспірімдік шақ бала мен ересектің арасындағы аралық жағдайда болады. Баланың жағдайы оның ересектерге тәуелдігімен сипатталады, бұлар оның өмірлік іс-әрекетінің басты мазиұны мен бағытын белгілейді. Баланың атқаратын ролі ересектердің ролінен сапалық тұрғыда өзгеше болады және екі жағыда мұны анық ұғынады. Өмірлік іс-әрекеттердің күрделене түсуімен бірге жастарда әлеуметтік рольдер мен мүдделер диапазонының сандық ұлғаюы ғана болып қоймай, сапалық тұрғыданда өзгеріп, ересектік рольдер бірден-бірге көбейеді, осыдан келіп дербестік пен жауапкершілік өлшемі шығады. Қорытындыда жоғары сынып оқушыларына тән, зейіннің тағы бір ерекшелігі, оның талғамдылығын атап өтеміз.Олардың кейдіреулерінде зейіннің талғамдылығы оқу материалын қабылдай отырып, олардың оның мәнін әр қашан бағалауға тырысуында, оны практикалық маңыздылығы призмасы арқылы қабылдауында көрінеді. Берілген тарау маңызды екенің түсініп, оқушы оны белсенді қабылдайды.Егерде оған материал негізсіз болса, онда ол өзіннің зейінін баяулатады. Дегенмен, зейіннің өзіндік бұл пульсациясы жиі әдеці болмайды.Жоғарғы сынып оқушысы өзінің зейінінің тұрақсыздығына әрқашан өзіне есеп бермейді. Әдетте жоғары сынып оқушысының зейіні практикада сол аймақтан белгілі білімдерді қолдану туралы сөз болғанда ғана еріксіз сол затқа тоқталады Оқу қызметін спецификалық ұйымдастыру әсерінен жоғары сынып оқушыларының ойлау қызметіндегі айтарлықтай өзгерістер ақылдылық жұмысы сипатында жүреді. Лекциялар лабораториялық және т.б. практикалық жұмыстарды өз бетімен орындау сияқты сабақтар бірте-бірте мағынаға ие болып келеді, себебі оқушыға өздігінен оқылып жатқан материалды талдауға тура келеді. Нәтижесінде ойлау неғұрлым белсенді, өзідік және шығармашылық сипат алады.Ойлау қызметі құбылыстың себебін түсіндіруге деген өсіп келе жатқан тенденциямен , жекелеген жағдайлардың растығын немесе жалғандығын дәлелдеумен, аргуметте білумен, терең қорытындылар жасаумен, оқылып жатқанды жүйемен байланыстырудың, неғұрлым жоғары жалпылаулар және абстракциялаумен сипатталады. Ойлаудың критикалық дамуы. Осының бәрі теориялық ойлаудың қалыптасуына және қоғам дамуы мен табиғат заңдарын, қоршаған әлемнің жалпы заңдарын тануға деген қабілетінің алғы шарты болып табылады. Ойлаудың дамуымен оқушылардың сөйлеу мәдениеті өсіп келеді, өз ойларын дұрыс жеткізе білуі қалыптасады, сөйлеу құрылымы күрделенеді, сөздік қоры байытылады. Оқытудың аяқ кезінде жоғары сынып оқушысы өздігінен ойлаудың іскерлігін меңгеруі керек,өздігінен ойлау жұмысының техникасы мен әдістемесін, өздігінен білім алу немесе өздігінен оқудың іскерлігін меңгеру қажет. Қоғамдық жүріс-тұрыстың тәжірибесін бірте-бірте игеру кейін моральды даму, ғылымдардың негіздерін зерделеу, теориялық ойлаудың қалыптасу нәтежесі секілді жоғары сынып оқушыларында әлемдік тану қалыптаса бастайды. Әлеуметтік және ғылыми-техникалық жағдайларда «профориентация» әлеуметтік дамудың негізгі объектісі болып саналады. Ол жүйелік, комплекстік мінезден құралып, барлық қоғам өмірінде дамиды. Ол мамандықты таңдау жолында үлкен роль атқарады. Выготский Л.С., Леонтьев А.Н., Петровский А.В., Рубинштейн С.А. психологтардың айтуы бойынша азаматтың «личность» дамуы шығармашылықтарда үлкен табыс алады, яғни шығармашылық элементтерге толы адамдардың жұмыс істеу ынтасын қалыптастырады. Барлық шығармашылықтардың, еңбектердің дамуы азаматтылықтың дамуын қалыптастырады. Адамның еңбекке деген көзқарасы үш фактордан құралады: 1) әлеуметтік-экономикалық; 2) техникалық немесе функционалдық; 3) психо-педагогикалық. Белгілі кәсіпке сай мамандықты таңдауда бағалы ориентация көрінеді. Бағалы ориентация - әлеуметтік және индивидуалдық белсенділіктің күрделі білімі. Кәсіби бағыттың жүргізу процесі екі процестерді байқалады, ол объект пен субъектінің арақатынасын қарастырады. Мұндағы объект – мектеп оқушысы, субъект - әлеуметтік институттар. Жүргізу жүйесі – мамандықты таңдайтын қатысушылар, жүргізілетін -әлеуметтік институттар. Кәсіби бағыттың негізгі жүргізу принциптері – нақтылық (ғылыми жұмыстарды даярлағанда информация жүргізіледі), оптималдық және эффектілік (экономикалық, әлеуметтік, моральдық жағдайларда қалыптасады), кері байланысты (белгілі бір мәселелерді жүргізуде салыстырылатын байқау), жүйелік (жүйелі түрде объекті мен субъектінің арасын қарау), комплекстік бақылау, иерархистік (бірнеше сатылы жүйеде болады, ол мынадай элементтерге бөлінеді: алдыңғысы соңғысын бақылайды), интеграция (оқушының эмоциялық сферасы), ғылыми, территория-салалы (мемлекеттің бақылауымен жүргізіледі). Кәсіби бағыттың функциялары: Әлеуметтік функция – оқушылардың нормасы, бағалы заттары. Экономикалық фнукция – еңбек ресурстары. Психо-педагогикалық – ынтасын бағалау. Медико-физиологиялық функциясы – денсаулығын қарау. «Азамат» деген терминді есеймеген бала үшін қолданылмайды, себебі терминді есеймеген бала үшінқолдануға болмайды. Сондықтан осы ұғымды жас өспірімдердің ішінен тек жеткіншектер мен ересектерге ғана қолданып отырмыз. «Азамат» деген терминнің психология ғылымындағы өзіндік сипаты ерекше мағынада айтылады. Мысалы, психикасы жағынан мүгедектерді не өз беттілігі жоқ жағымпаз дамды психологтар «личность» деген ұғымға жатқызбайды, сондықтан осы ұғымның баламасы «азамат» деп алып, осы мағынаға өзбеттілігі бар, біреудің нұсқауынсыз өздігінен шешімге келетін адамды жатқызамыз. Азамат дегеніміз қоғам қатынасының жемісі. Осылай деп анықтамм беру азамат қасиеттері баланың есею өміріндегі әлеуметтік қатынастың жемісі. Азаматтық – адамның ынтасынан, еркіндігінен, мінезінен байқалады. Кәсіптік азамат – бұл субъект, ол мынадай мәселелерді өздігінен қарастырады: қандай мамандықты таңда қажет, өзі кім екенін, өзі неге жарамды, одан қоғам не күтетінін. Мектепте кәсіби бағыттың субъектісінің ролін барлық педагогтар атқарады, олар: мектеп директоры, оқу жұмысының меңгерушісі, класстан (мектептен) тыс организаторлар, пән мұғалімдері, сынып мұғалімдері, секция организаторлары, дәрігер т.б. Кәсіби бағыттың жүргізудің объектісі І-ХІ сынып оқушылары. Мектепте кәсіби бағыт мынадай компетенттерден байқаладф: кәсіптік даму, оқушылардың ынтасы, кәсіптік консультация, кәсіби адаптация. Осы жүйеліктер өзіндік міндет атқарады. Мысалы, егер оқушы мамандық таңдауда қиналса (денсаулықтық немесе психо-физиологиялық жағдайларда), ол квалификацияландырылған көмек алады, оны «кәсіби бағыт» орталығынан алады. Мұнда қажетті кәсіби консультациялар өткізіледі. Кәсіби бағыттық мәселелерге байланысты мектеп оқушыларының ата-анасымен де жұмыс атқарылады. Кәсіби бағыттың мақсатына мектепте арнайы консультациялар өткізіледі, олар: әңгімелесу, лекциялар, диспуттар, конференциялар. Жоғарғы сынып оқушылары өздігінен өмір сүру жолында тұр. Божович Л.С. айтқандай осы мәселе жаңа әлеуметтік жағдайлардың дамуына ықпал етеді. Жоғарғы сынып оқушыларында өзіндік тану қалыптасып, өмірлік жолын таңдау ең бірінші мәселе болып саналады. Мамандықты таңдау оқушылардың психологиялық орталық дамуы болып саналады. Божовичтің айтуы бойынша жоғарғы немесе оқушылары «келешекте дұрыс қарайтын адамдар». Жоғарғы сынып оқушылары жасөспірімдерге қарағанда келешекке мүлдем басқаша қарайды, мысалы, «Білім алсаң ғана дұрыс адам баласы боласың». Жоғары сынып оқушыларының кәсіп таңдауы. Өзіндік еңбек өміріне көшу келешегі әсерімен жоғары сынып оқушылары үшін жастарына тән болашаққа бағыттылық қалыптасады.Жоғары сынып жасы – бұл өзінің еңбектік жолын күрделі іздеудің, өзінің болашақ кәсібін белгілеу ұмтылысы пайда болғандағы өзін өмірлі еңбектік анықтаудың шағы. Әдеттегідей, жасөспірім өзінің болашақ мамандығы туралы көп ойланбайды. Әрине өзінің кәсібін бесінші сынып оқушысы да айта алады, бірақ ол жиі өзгеретін кәсіп туралы қиял. Жоғары сынып оқушысының олардан ерекшеілігі өзінің таңдауын дәлелдеп кәсіпті ойланып таңдайды. Олардың көбі өздерінің жеке физикалық және психикалық өзгешеліктерін белгілі кәсіп адамына қойылатын талаптармен (бірақ олар бұл талаптар туралы өте аз құлақтандырылса) сәйкестендіруге тырысады. Нәтижесінде жоғары сынып оқушылары, әсіресе оныншы сынып оқушылары, өздерінің мүмкіндіктері мен қызығушылықтарын ескеріп, нақты кәсіптерін атап, практикалық іске дайын болады. Кәсіптер түрі мыңдаған, бірақ жанама таңдалған ғана, берілген еңбек түріне бейімділігі үйлескенде, оның қоғамдық мәнінің құндылығы және оған қабілеті жағары. Жоғарғы сынып оқушыларының мамандықты тез таңдау ерекшеліктері бар. Зерттеу бойынша, жоғарғы сынып оқушыларында мамандықты таңдау нақты, елеулі түрде өтеді, бірақ сенбеушілік те болуы мүмкін. Ол бірнеше мамандықтар бір уақытта ұнаған кезде байқалады. Мамандықты таңдауда басқа адамдардың пікірлері де әсер етеді: оқушы өзі бір мамандықты, әке-шешесі екінші бір мамандықты, достары үшінші бір мамандықты көздейді. Жоғары сынып оқушыларында мамандықты таңдау уайымды мәселе болып саналады, сондықтан олар өз қатарластары мен үлкендермен ақылдасып, сөз бөлісіп отырады. Сол сияқты мамандықты таңдауда жоғарғы сынып оқушылары мамандығына сай пән тақырыптарына көп көңіл бөледі. Жоғарғы сынып жастары – физикалық дамудың басты жолы. Физикалық даму ол мамандықты таңдауда елеулі орын алады (еңбекте, спортта – жақсы қылықтары). Кәсіби мамандықты таңдауда мектеп оқушыларында жоспар өте үлкен роль атқарады, мұнда ай және апта бойынша нақты жұмыстар қарастырылады. Бұл жоспар, біріншіден, информацияға толы, екіншіден мақсат, шарттар бойынша анықталу қажет, үшіншіден нақты талду жасалған. Сол сияқты кәсіби маман бағыттауда мектептерде белгілі бір кәсіпорындармен келісімге отырады. Мұнда оқушылар практиканы өтеді, топтық қатысушылық (сынып-бригада) жүргізіледі. Бұл оқушылар көптеген мамандықты жақсы бағалайды. Белгілеп қояйық, оқу бітіре салысымен өздері мамандықты нақты таңдамайды. Психологиялық зерттеулер бойынша көптеген оқушылар мамандықты таңдуда қателеседі, өздері қалаған мамандықты таңдамайды. Даму шарттары Дамудың екі нұсқасы кездеседі. Біріншіден - бұл өзін өзі реттеудің жоғарғы деңгейі арқылы жақсы бақыланатын тез, секірмелі өзгерістер. Жоғарғы мектеп оқушылары өзінің өмірлік мақсаттарын ерте анықтап, оларға жетуге табандылық танытады. Алайда жоғары ырықтылық, өзіндік дисциплина кезінде оларда рефлексия мен эмоционалды сфера нашар дамиды. Тағы бір нұсқа - бұл өмір жолын ауыр іздеулермен байланысты. Бұндай балалар өзіне сенімсіз болып келеді және өзін түсінбейді. Рефлексияның жеткіліксіз дамуы, терең өзін өзі танудың болмауы бұнда үлкен ырықтылықпен өтелінбейді. Бұндай балалар импульсивті, өз қылықтары мен қатынастарындағы жоспарсыздық, жауапкершілігі жеткіліксіз болып келеді. Жиі кездері олар ата-аналарының құдылықтарын қабылдамайды. Ерте жасөспірімдік шақта даму динамикасы бірқатар шарттарға тәуелді. Біріншіден - бұл өзін өзі анықтау процессіне елеулі әсер ететін маңызды адамдармен қарым-қатынасу ерекшеліктері. Жеткіншек жастан жасөспірімдік Негізгі әдебиеттер: Абрамова Г.С. Возрастная психология.- М.,1997. Возрастная и педагогическая психология./ Под ред. Петровского А.В.- М.,1979. Возрастная и педагогическая психология./ Под ред. Гамезо М.В. и др.- М.,1984. Выготский Л.С. Педагогическая психология.- М.,1991. Зак А.К. Развитие умственных способностей младших школьников.- М.,1994. Кле Мишель. Психология подростка: психосексуальное развитие. М.,1991. Кон И.С. Психология ранней юности.- М.,1990. Кон И.С. Психология старшекласников.- М., 1984. Крайг Г. Психология развития (перевод с английского).- СПб., 2000. Кравцова Е.Е. Психологические проблемы готовности детей к обучению в школе. М.,-1991. Немов Р.С. Психология: психология образования.- М.,1994. Немов Р.С. Психология: экспериментальная педагогическая психология и психодиагностика.- М.,1995. Обухова Л.Ф. Детская психология: теории, факты, проблемы.- М.,1995. Практикум по возрастной и педагогической психологии/ Под ред. Щербакова А.И.- М.,1987. Психология современного подростка/ Под ред. Д.И.Фельдштейна.- М.,1995. Райс Филипп. Психология подросткового и юношеского возраста.- СПб.,2000. Реан А.А., Коломинский Я.Л. Социальная педагогическая психология.- СПб.,2000. Хрестоматия по возрастной и педагогической психологии./ Под ред. Ильясова И.И, Ляудис В.Я.-М.,1986. Хрестоматия по возрастной психологии./ Под ред. Д.И.Фельдштейна.-М.,1994. Шевандрин Н.И. Социальная психология в образовании.- М.,1995. Ярошевский М.И. История психологии.- М.,1976. Қосымша әдебиеттер: Баркан А.И. Его величество ребенок какой он есть. Тайны и загадки.- М.,1996. Безруких М.М. Знаете ли вы своего ученика?- М.,1991. Божович Л.И. Личность и ее формирование в детском возрасте.- М.,1968. Бреслав Г.М. Эмоциональные особенности формирования личности в детстве.- М.,1990. В мире подростка/ Под ред. Бодалева А.А.- М.,1982. Возрастные особенности психического развития детей/ Под ред. Дубровиной И.В., Лисиной М.И.- М.,1992. Илешева Р.Г. Аффективные психозы в позднем возрасте.- Алматы.1981. Курганов С.Ю. Ребенок и взрослый в учебном диалоге.- М.,1999. Лешли Д. Работать с маленькими детьми.- М.,1991. Маркова А.К. Формирование мотивации учения.- М.,1990. Миславский Ю.А. Саморегуляция и активность личности в юношеском возрасте.- М.,1991. Овчарова Р.В. Справочная книга школьного психолога.- М.,1996. Орлов А.Б. Методы современной возростной и педагогической психологии.- М.,1982. жүктеу/скачать 99.5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|