§ 75-76. Союзар. Табигъвалин ва табигъсузвалин союзар. Союзар дюзди дикIуб

1.Союзар пну, чиб предложениейин членар ва предложенйир китIбан бадали ишлетмиш апIру, кюмекчи гафариз кIуру. Союзари предложенйирин вая предложенйирин членарин арайиъ мяна жигьатнаан айи аьлакьйирра тяйин апIуру.

2.Союзар, чпи предложениейиъ гъабхурайи ролиз дилигну, кьюб йишв’ина жара шула: табигъвалиндар ва табигъсузвалиндар.

Табигъсузвалин союзари (-на, -ра, ва, хъа, амма, вая, я-я, гагь-гагь ва гь.ж.) чиб-чиплан асиллу дару, барабар предложенйир ва предложениейин членар китIру.

Чпин мянайиз лигну табигъсузвалин союзар шубуб йишв’ина жара шула:

а).китIбан (-на, -ра, ва, гьам-гьам);

б).гъаншарвалиндар (хъа, амма, аммаки, анжагъ);

в).жара апIбандар (я-я, гагь-гагь, вая, ясана).

Табигъвалин союзар табигъвалин предложенйир китIбан бадали ишлетмиш апIуру.

Табигъвалин союзарин хусуси саб группа, чиб союзарси табигъ предложенйир кIулинубдик китIбан бадали ишлетмиш апIуру, аффиксари арайиз хура (-ган, -си, -митIла, -хъан, -кьан).

3.Союзар дюзди дикIбан къайдйир кIваин дюрхню ккунду:

а).КитIбан союзар вуйи –на, -ра гьарган чпин улигь гьайи гафнахъди карсну дикIуру.

Месела:абана бай, дагъра, аранра ва гь.ж.

б).Табигъвалин союзарин хусуси дестейик кахьрайи –ган, -си, -митIла, -хъан, -кьан, -ки, гьарган чпин улигь гьайи гафарик карсну дикIуру.

в).Ясана, ваяки, фицики, аммаки, гагьсана ктикьу союзар чиб-чпик карсну дикIуру.

1.Ригъ алабхъну, амма ярквраъ сабан акуди имийи(А.Ж.)

2.Гъизил чвулра ккудубкIу, гъалин йифар айи кьюрдра гъафи, амма абайиз гьии гъабхьундайи (М.Аь.) 3.Дагъдин кIакIниин йиф илмишра, гъулариъ манишин абхънайи.(Ш.Къ.) 4.ЧIатинди гъилигган, дугъаз кьалмар хьади айвандикк деънайи Лейла гъяркъю.(Ш.Къ.) 5.Хиларна ликар ва бедендин гьарсаб гьендем, гьарсаб тIуб жвуван даруси гъахьнийи.(В.Б.) 6.Дугъаз дурар чан даруси, хъа жараринси гьугъужвуйи. 7.Амма тIирхури дубхьнайиб саб дакьикьатIан дайи, хъа Гагариндиз думу саб сяаьтси рябкъюрайи.(В.Б.) 8.Гагаринди жаваб тувну ккундийи, амма ушв абццуз гизаф читинди вуйи. 9. Дугъу вари кьувват уч гъапу ва, ужуди вуза кури, жаваб туву.(В.Б.)

213-пи илчIихуб. Гьаму табигъсузвалин простой (-на, -ра,-ва,-хъа,-амма), ктикьу вая текрар шулайи (гагь-гагь,я-я, аммаки) союзар кади предложенйир дюзмиш апIинай.

214-пи илчIихуб.Текстнаъ союзар агай, табигъсузвалиндариккан саб, табигъвалиндариккан кьюб цIар ккадатай.Чпин мянайиз лигну, табигъвалин союзарин жюрйир улупай.

Гъалин йифарна аязар хъади кьюрд гъафну. Я чру укI, я гьарариин гъюдли кIажар илимдар. Амма нахшрариз кьюрдхьан гучIурдар. Ярквраъ я хифар, я гъянигъузйир имдаршра, хазру дурар хьаднумиди гьязур дапIна, хъа гьамус дурар агури итIура.

Ярквраъ швеъдизра ипIуз ужуб адар. Амма швеъдиз гъайгъура ктар: ярхи кьюрдди мугъарайиъ фукIара дирипIди дабхъну, даабхна.Эгер швеъди чвну гъалин хюл уч гъапIундайиш, дидиз кьюрд адапIуз читинди алабхъуйи.

Хъа сул чан мукьаъ цIикIвси гергми дубхьну дабхъру ва чан жан гъюдли рижвниинди элебкуру. Гъюрарира бязи вахтари ачухъ ичIариъ эргвал йивури шулу. Нагагь гьарар-рукаригъ йиф уч даршиш, дурарикк бушлугъар арайиз дяргъиш, гъюрариз затра далда шулдар.

ИсчIли гьарар-рукар гъалин йифу ккау вахтна, гъюрариз читинди алабхъуру, фицики ягъал гьарарин циркларихьна гъюрарихьан рукьуз шулдар. (Табиаьтдин китабдиан).

215-пи илчIихуб. «Нахшрар кьюрдну» темайиз табигъсуз ва табигъ союзар ишлетмиш апIури саб бицIи сочинение бикIай.
78-пи дарс.

§ 77.Частицйирин гьякьнаан гъаврикк ккауб. Частицйир дюзди дикIуб.

1.Частицйир пну, чпи кIул’инди вуйи гафариз ва предложенйириз саб тав тувру кюмекчи гафариз кIуру. Частицйирин кюмекниинди улхурайири саб гаф гужли апIуру, ясана чан шаклувал, гьяйранвал ва жара гьиссар улупувал тюнт апIуру. Месела: Увузра думуган гъийибхьнивузки. Гьаз гъушундайвахъа? Яраб, гьаз кагъаз гъюрадайкIан? Чпин мянайиз дилигну частицйир группйириз жара апIуз шулу:

1.Мяна гужли апIбандар:-ки, сарун, гьятта, хаса, аь, гьа, ари, штIан ва гь.ж.

2.Гьерхбандар: хъа, гьадивай, яраб, бажагьат;

3.Улупбандар: магьа, гьатмагьа, гьагъмагьа;

4.Инкарвалиндар: ваъ, -к1а,-кьан,-ра;

5.Жара апIбандар: тек, ялгъуз, анжагъ;

6.Дих апIбандар: я, хуб, байкIа, фу;

7.Тевбандар: -си, -кьан,-тIан;

2.Частицйир чпин улихь гьайи гафарихъди гьам карсну, гьам жаради дикIуру:

а) Карсну дикIру частицйир:-ки,-а,-да,-кIан,-штIан,-сан,-тIан,-к1а,-хъа,-шул,-кьан.

б) Миди вуйи частицйир: ага, сарун, яраб, магьа, ари ва гь.ж. жаради дикIуру.

1.Увура закур учухъди колхоздин фермайиз гъач сарун.

2.Гьадивай увуз колхоздин кIарариз гъуллугъ апIуз ккундарвуз?

3.Уву сач Москвайиз гъушундайвахъа?

4. Ав, гъушунза.

5.Гъит думура учухъди экскурсияйиз гъюри.

6.Анжагъ саб кагъазтIан узу дугъхьан гъадабгъундарза.

7.Ухьуз хулаз тувнайи месэла саб рягьтиб вуда.

8.Белки, думу закурра ухьухьна гъюрдайхьиб.

9.Гюрчег, думу лап ужур инсан вуйиштIан.

10.Магьа мидкан, узузси увузра хабар вуди.

217-пи илчIихуб. Мяна жигьатнаан вуйи частицйирин группйир ишлетмиш апIури, табасаран халкьдин сумчрарин аьдатарикан саб бицIи ихтилат дюзмиш апIинай.

218-пи илчIихуб. Скобкйириъ тувнайи частицйир карсну вая жаради дикIури, предложенйир кидикIай.

1.Вари дуфну уч духьна (ки, аьхир)!

2.(Яраб) уву парчдикан фициб палат апIуй(кIан)?

3.Увуз,(белки) узу аьгъдайхьиб, хъа ичв адашдизра аьгъдайин(хъа)?

4.(Я кас) бай Расул, гъач нирихъна гъягъюда(хьа)!

5.Узу дугъаз кагъаз бикIру(ган), увуз аьгъю дарапIди гъитрин(хъа)!

6.Дугъаз кIуруш веледарикан фуж(кIа) адарди гъахьнийиш(тIан).

7.(Ваъ), гьич фу (кIа) гъибикIундарза.

8.Дугъаз аьхюб (ялгъуз) йигъ-йишв кючйиригъ лицуб ву.

219-пи илчIихуб. Исихъайи частицйир ишлетмиш апIури саб аьлакьалу текст бикIай.

Яратмиш апIбан диктант.

1.Анжагъ, сарун, белки, гьадивай, герчяг, магьа-гьатмагьа, ялгъуз, байкIа, аьхир, кIуруш.

2.-кIа, -кьан, -хьиб, -хъа, -да, -а, -штIан, -кIан, -си, -тIан.

220-пи илчIихуб. «Магазиндиъ» вая «Почтайиъ» темейиан, частицйир ишлетмиш апIури, диалог дюзмиш апIинай ва тетрадариъ бикIай.

1.Междуметйир пну, чпи улхурайирин гьисс ап1ан ва кIван гьяракатар, дурарин ччвурар дарпиди улупру гафариз кIуру: Пагь, гюрчег халачи дарин! Гъач, йиз кIван цIа гъати мапIан.

Чпин мянайиз ва чпи предложениейиъ гъабхурайи ролиз дилигну, междуметйир исихъайи группйириз жара апIуз шулу:

1.Мюгьталвал, гьяйранвал, разивал, шадвал, тябюгь, гучIвал, дерд ва гь. ж. улупру междуметйир (гьан!пагь! гьай-гьай, уф, вайгьарай ва гь.ж.).

2.Жюрбежюр гьяракатариз дих апIру междуметйир (гьан! гъач! гъачай! вугьа! гуш! гьей! эй!)

3.Жарари кIурайибдихъди вуйи рафтар улупру междуметйир (ав! гьай! ваъ! даршул! астафируллагь!)

4.Жюрбежюр сесерихъна гъушу междометйир (хъулт! жвапп! кис-кис! уь-уь-уь! дадрам ва гь.ж.).

2.Междометйир гафарихьан жаради дикIуру. Чпи гужли гьисс апIбар улупруган, междометйирихь дих апIбан ишара дивру.

Чиб текрар шулайи междометйир арайиъ дефис ади дикIуру: ав-ав, гьей-гьей, гьай-гьай ва гь.ж.

Аьдат вуди, междометйир предложенйириъ айи гафарихьан запятаяйиинди жара апIуру. Месела: Ав, узу дугъ’ин рази вуза.

221-пи илчIихуб. Междометйири улупурайи гьисс апIбар ачухъ апIинай.

1.Пагь, фициб керематнан йигъ ву! 2.Я бай, узу фу дупну удучIвну! 3.Э-гье-гье! Уву рякъру гьялариан ужуди гьязур духьнава. 4.Уф, дугъу бахт абгурадар, я бахтнахьан гьерградар! (Л.) 5.Эй, файтунчи, лиг: гьатушваъ кIару шулайиб фу ву? (П.) 6.Агь, аба, агь, узуз уж’вал гъапIур!- гьарай гъапIну Плюшкинди. (Г.). 7.Гьурра, ич команда гъалиб гъабхьну! 8.Бец, му фукьан убцруб ву! 9. Гьай-гьай, сарун узуз мидкан йиц шулинхъа! 10.Вагь, му фукьан лизиб ву.

1.Эгь, темпларизна кючебнариз деуз аьжаб йишв дарин ихь айван Аминат. 2.Гьан сагъул сарун учу гъягъюрача Шингъар. 3.Хушгелди хялижв дярякъю йигъари фици дуланмиш гъашива. 4.Гъач Атлухан гьамусяаьтди гьарури чав апIурайи фикир сари-сарикна дюзди пубаз ху апIухьа. (М.Ш.).

5.Ав ав гьадмура гъабши ляхин ву. 6.Вагь фу гаф вуяв думу гъунши. 7.Пагь пагь пагь аьжаб ширин сесер адарин. 8.Вай гьарай дурар фукьандар айкIан. 9.Бас ЦIараб-дупну дяви алишв’ина багахь хьуз хъюгъза (А.Ж.).

223-пи илчIихуб. Исихъайи эдебнан аьдатарихъди аьлакьаллу вуйи междометйир (буюр! хушгелди! сабагь хайир! лисундин хайир! ахшам хайир! чухсагъул! баркаллагь!) кади предложенйир дюзмиш апIинай. Дурар дюзди дикIбан гъавриъ тIаай.

224-пи илчIихуб. Жюрбежюр сесерихъна гъушу междометйир кади «Йиз ЦIараб» темайиз саб бицIи ихтилат дюзмиш апIинай.

80-пи дарс

ЧIал ккатIабццуб. Сочинениейин хасиятнан изложение.

Баркаллудар.

Гъизлар пеэрин фермайин заведиш вуйи. Дугъаз Селми кIуру бицIи риш айи.

-Я дая, -кIуру йигъарикан сад йигъан Селмийи,- узу ахъли яв багахь фермайиин гъузурза ва увхъан атIнар урхуз аьгъю апIурза.

-Гъуз, йиз риш, увуз атIнар урхуз аьгъю апIбан ният аш.

Хябяхъган пеэриз удар ккабхьну, Гъизларна Селми фермайин чиб дахърайи хулаз гъягъюру ва Селмийиз атIнар урхуз аьгъю апIбиин машгъул шулу.

Йишван саб вахтна пеълин кьигъарин сес утIубччву. Гъизлар дишла, лампа гъадабгъну, пеэрин фермайиз гъягъюру, дугъаз теркк кьюлу вуш, цIирцIли вуш бугъмиш дапIнайи пеъ рябкъюру. Пеъ улхьан йигъан йицIихьуб шюхъ адаънайиб вуйи. Шюхъярик гъалабулугъ кабхъру. Дурар чяв апIури, чпин дадайин гьеле маниди имбу папларик ккучIвуз ва чпиз бабан манишин гъадабгъуз хъюгъру.

-Пагь, баркавнар, ичв язухъ дарин, учву фици уьрхюру,-кIуру Гъизлари.

-Дурар узу чпин дадайитIан ужуди уьрхюрза, дая,- кIуру Селмийи.

-Гьа сякьюд йигъан уьрхярва, хъа…

-Сякьюд йигъан ваъ, дурар аьхю хьайизкьан уьрхюрза.

Гьамци гъапи Селмийи чIявар апIури авара духьнайи шюхъяр чан униз уч гъапIу.

Гьадму йишван Селмийи дурар фермайиин али чпин ургмин канчIликк ккаъну, маниди сикин апIуру.

-Узу шюхъяр ихь хулаз гъахурза ва, увуз гаф тувнайибси, уьрхюрза,-гъапи дугъу.

-Гъахуз гъайих, йиз риш, анжагъ туву гаф кIваълан гьапIрубси дарибшри.

Дадайихъди гьамциб мясляаьт гъапIу Селми баб хътру йитим шюхъярра униъди гъулаз рякъюъ учIвру.

-Я баб!-дих апIуру Селмийи, умбрарин кIанаъ имиди.

-Гьай, йиз ужур, наан ава, гъач, йиз гъизил,-кIуру, марцахъ хъайи кьаби баб чан али йишвлан ришвуру.

Селми шадди бабахьинди жаргъуру. Дугъан ун’ан гъюрайи шюхъярин сесери хал абцIру.

-Мурар гьапIрудар вуяв, йиз ужур,- кIури, кьаби баб, дугъан униъ айи шюхъяриин мюгьтал шулу.

-Мурар йитим шюхъяр ву, -дупну, Селмийи шюхъяр сикин апIбан бадали гъваркъ гьязур апIуру. Дурар итну, заълан саб йирси беркра илипуру.

-Пеэриз гъубцу дяхин, мух, гьяжибугъда ккабхьри гъашиш, дурар чагъ ва ухди аргъаж шулу, кIури, гъеебхьунзуз. Жан баб, дяхнин кIварицI убцурхьа, - кIуру дугъу бабаз.

-Дици вуш, увуз ихтияр вуйиз, йиз ужур. Дугъри гъапиш, гъубцу удар вая чIихир ккабхьиш, ужу шулу.

Бабу разивал тувиган, Селмийи марцаригъ цIа гъяпру, дяхин хуру. БицIи арайилан дурарин кIварицI гьязур шулу. Селмийи, думу чан ушвниъ чIвубкьури, лембекийиъ абхьри, шюхъяриз ккабхьру. Дурари ккабхьу-ккабхьу кIвариц, гъямгъмар йивури, ипIуру.

Селмийи шюхъяриз гъуллугъ апIури, вахтар гъягъюру. Шюхъяр Селмийихъди чпин бабахъдиси вердиш шулу.

Селмийин гьаму кIубанваликан гъулан баяр-шубариз аьгъю шулу ва дурарикан гизафдари: «Яраб саб гьамциб мубарак ляхин учу фила кIулиз адабгъуйкIан» кIуру фикрар апIуру. (365 гаф) (М.Шамхаловдинубдиан).

Тахминан план

1.Селмийиз атIнар урхуз аьгъю апIуз ккун хьуб.

2.Пеэрин фермайиъ шюхъяр йитим хьуб.

3.Селмийин кьаст.

4.Шуру гъуллугъ апIури шюхъяр уьрхюб.

5.Учву фици пеэр-шюхъяриз гъуллугъ апIури шулуш, гьаддикан бикIай.

1.Синтаксис грек чIалнаан гъафиб ву. Syntaxis «дюзмиш апIуб» кIуру гаф ву. Эгер морфологияйи чIалнаъ гафар дигиш хьупан къайдйир аьгъю апIураш, синтаксисди гьадму гафар чиб-чпихъди аьлакьайиъ учIвбан, дурар предложенйириз дюзмиш хьупан къайдйир аьгъю апIура.

Синтаксисдиъ чIалнан гьамцдар асас вуйи уьлчмйир аьгъю апIуру: гафарин ибара, предложение, предложениейин кIулин ва кьюбпи дережайин членар ва гьацира предложениейиъ дивру пунктуацияйин ишарйир.

2.Мяна ва грамматика жигьатнаан аьлакьалу вуйи кьюб вая саб-швнуб гафнан цIиргъну гафарин ибара арайиз хуру. Гафнан ибара, асас гафнахъ дидкан асиллу вуйи, яна думу ачухъ апIурайи гаф хъапIри, арайиз гъюру. Месела: ук1у зав, аку йигъ, ккебехъну деуб, мани вуйи салам ва гь.ж.

Ибарайиъ айи асас гаф чIалнан фуну пай вуш, гьаддиз дилигну, дурар глаголиндариз, существительноейиндариз (субстантив) ва гь.ж. пай шулу.

Месела: цIару гъаз (субст.), аьзиз вуйи дуст (субст.), диктант бикIуб (глаголин), балик кучуб (глаголин).

225-пи илчIихуб. Сифте гафарин ибарйир, хъа предложенйир, хъасин ктикьу гафар кидикIай.

Хьадукар гъафну. Хьадукар гъюб. Ризкь хътIабццуб. Ризкь хътIабццну. Гъулаз гъюб. Гъулаз гъафну. Ихтилат хуш хьуб. Хуш вуйи ихтилат. Игнар ургура. Игнар ургуб. Хьадар уч апIуб. Хьадар уч гъапIну. Хьцурна йирхьуб. ХьцIурна йирхьуб чарва. ХьцIурна йирхьуб чарва гъадагъну. Штухъ харгуб. Штухъ гъахаргну. Агъзурна варж. Агъзурна йирхьудварж. Агъзурна йирхьудварж манат пул. Гъюрахъ хъергуб. Гъюрахъ хъергну.

Мани шид. Шид убхьуб. Аьхю багъ. Багъ ибтуб. Таза гъелемар. Гъелемар кивуб. Ислягьвал бадали женг. Женг зигуб. УкIу завар. Завар ургуб. Явашди ришвуб. Ухди хъиргуб. Кьанди ачмиш хьуб. КIул ккадабгъуб. КIул убччвуб. Лизи луф. Хьуд йигъ. ЙицIубпи мертеба. ЦIару шал. Йивру битI.

227-пи илчIихуб. Исихъайи предложенйиригъян гафарин ибарйир гъядягъяй, асас гафназ дилигну, дурар субстантив ва глаголин ибарйириз жара апIинай.

Аьхю, лигру гюзгюсиб, ваз учухъ хъубкьра. НивкIуз душнайи хярариъ кIару, мялум дару хамсаригъ лал духьнайи цIигьар рюгьярси уларикк ккархьра. Фу-вуш, саб сесра дарапIди, ич рякълан ултIубччву… Зиин лизи диф али аьхю миндалин гьари, тамамвалиинди, вазлин кюкйири ккапIну, рякъ мартдин урцурайи хядарихьан жин дапIнайи… Партахалин (апельсиндин) ниъ, итир жинидиси аьмалдарвалиинди гъюрайи… ЦIуху сессузвал. Кафтар гъардин Хяр… (Журнал).

1. Субстантив ибарйир чпиъ асас гаф существительноейиинди дупнайи ибарйириз кIуру. Субстантив ибарйириъ асиллу вуйи гаф дупнади шулу:

а).ччвур падеждиъ айи существительноейиинди (баб ватан, урус чIал, Баку шагьур);

б).тевбан падеждиъ айи существительноейиинди (балин китаб, дадайин хал, арсран муччвур);

в).тувбан падеждиъ айи существительноейиинди (халудиз кагъаз, швушваз тIублан);

г).йишван падеждиъ айи существительноейиинди (дустрахъди сюгьбат, аждагьайикан махъв);

д). прилагательнйириинди (лизи якъ), числительнйириинди (хьуб чарва), причастйириинди (ергру ялхъван), ччвурнан ериндиинди (му хяр, мицдар вазар).

2.Чпиъ асас гаф глаголиинди дупнайи ибарйириз глаголин ибарйир кIуру.

Глаголин ибарйириъ асиллу гаф дупнади шулу:

а).асул падежариъ айи существительноейиинди (кIул убччвуб, ригъди абгуб, шуран ишуб, ватандиз гъуллугъ апIуб);

б).йишван падежариъ айи существительнйириинди, наречйириинди, субстантив чIалнан паяриинди.

Гафарин ибарйириъ гафар аьлакьайиъ учIвбан къайдйир кьюб ву: табигъсузвалин ва табигъвалин. Табигъвалин аьлакьа айи гафар китIбан шубуб къайда а:

1.дархьуб (гъабчIи кIари, ужур гъари);

2.идара апIуб (абайин ургам, дустрахъ лицуб);

3.хъауб (зарбди жаргъуб, убцру аш).

229-пи илчIихуб. Табигъвалин ва табигъсузвалин ибарйир жара апIинай. Ибарйир кади предложенйир дюзмиш апIинай.

Абана баб. Яв ургам. Ихь гъул. Шагьур ва гъул. Тюнтди улхуб. Ухди хъуркьуб. Байна баб. Гьам чIат, гьам хулаъ. Къаб шюхъ. Гъубшу ляхин. ЮкIв али бай. Байна риш. Кьанди хабар гъюб. Я хал, я мал.

а).Асас ва асиллу гафар фуну чIалнан паяриинди дупнаш, тяйин апIинай.

230-пи илчIихуб. Исихъайи гафарин жутарикан ибарйир дюзмиш апIинай ва дурарин арайиъ айи аьлакьйирин жюрйир тяйин апIинай.

Яратмиш апIбан диктант.

Ицци, тIумутI. Дагъ, к1ак1. Дуст, гюрюшмиш хьуб. КIакIначйир, хъуркьуб. Дуст, удучIвуб. Шубуд, йис. Зав, тIирхуб. Мугъара, учIвуб. Гъарз, жин хьуб. Нир, кахъуб. Лик, гъюб. Дарс, гъягъюб. Мурад, хъуркьуб. Гъюдлиди, улхуб. Ухьу, лицуб. Рякъ, улдучIвуб. ЮкIв, ккун хьуб.

а).5-6 предложение дюзмиш апIинай.

231-пи илчIихуб. Шиъриъ гафарин ибарйир улупай, хъасин табигъвалин аьлакьа айиган асиллу вуйи гафар асас гафарик китIбан жюрйир улупай.

Чагъди ву якъарра урккуз,

ГакIвлар бул ву кабар йивуз;

Гъеебццу йикк ккундуш эгер-

Айвнарихъ ерццура гъахар,

Хъа успагьи дарин мегер

Жихрарин гьибарин цIарар!.. (Ш.Ш.)

Чешне: Урккуз якъар (гафнан ибара, табигъвалин ибара (якъар-сущ.), субстантив ибара, идара апIуб (тувб.падеж.)).

232-пи илчIихуб. Учву урхурайи эсериан саб чIукI тетрадариъ бикIай. Предложенйириъ гафарин ибарйир улупай ва дурарин табигъвалин аьлакьа айиган, гафар китIбан жюрйир (дархьуб, идара апIуб, хъауб) ади, хьу-хьуб гафарин ибара разбор апIинай.
83-пи дарс

§ 82-83. Предложениейин гъаврикк ккауб. Предложениейин состав.

1.Гьам грамматика, гьам интонация жигьатнаан дюзмиш духьнайи ва чав саб тамам вуйи фикир ачухъ апIурайи чIалнан уьлчмейиз предложенией кIуру.

Улхурайи чав кIурайибдихъди вуйи рафтар жигьатнаан предложенйир хабар тувбан, гьерхбан, амур апIбан ва дих апIбан предложенйириз жара шула.

Чпин мянайиз лигну предложенйир тасдикь апIбандариз ва инкардариз жара шула. Месела: Гъи думу ляхниз гъягъюру. Гъи думу ляхниз гъягъюрдар (инкарвалин).

2.Гафар предложенйириз дюзмиш гъашиган, дурар (кюмекчи чIалнан паяр ктарди) предложениейин членариз илтIикIуру. Табасаран чIалнаъ предложениейин членар йирхьуб а: подлежащее, сказуемое ва объект-кIулин членар ву; определение, дополнение ва обстоятельство-предложениейин кьюбпи дережайин членар ву.

Предложениейин кIулин членариз дилигну, шубуб жюрейин предложенйир а: саб составнан, кьюб составнан ва шубуб составнан.

Ялгъуз кIулин членарикан ибарат вуйи предложениейиз ккатIатIабццу, хъа чак кьюбпи дережайин членарра кайибдиз ккатIабццу предложение кIуру.

Месела: Аьли лихура. Аьли заводдиъ ужуди лихура.

Чпин гъурулушдиз дилигну предложенйир аьдатнандир, гьатIарццдар ва ктикьдар шулу.

Таригъули Юзбеков табасаран халкьдин машгьур агьалйирикан сар гъахьну. Дугъан гьякьнаан хайлин мяълийир ва ихтилатар арайиз удучIвна. Таригъули Юзбеков зегьметкеш халкь бадали чан жан гьяйиф дарапIди женг гъизигу кас ву.

Думу Асккан Яракк касиб нежбрин бай гъахьну. Дуланажагъ читинуб хьпаз лигну, думу лихуз гъягъюз мажбур гъахьну. Бакуйиъ думу фягьла халкьдин яшайишдихъди ва революцияйин фикрарихъди таниш гъахьну, дурарин женгариз фидакар гъахьну. Совет гьюкум бадали деникинчи чапхунчйирихъди дяви гъубху игитарин арайиъ Таригъули Юзбековди лап гьюрматлу йишв дибисна. (А.В.).

233-пи илчIихуб. Предложенйирин состав ахтармиш апIинай. Предложенйирин синтаксисдин разбор апIинай. Чпин мянайиз лигну ва рафтар жигьатнаан предложенйир жара апIинай.

Вуйхьа таяр…

Гьеле накь ухьу сар-сариз

Вуйхьа таяр,

Гьаз гъапунва гъи жарариз:

«КIваз ккуни яр?»

Дархьиш ккун хьувал гъудубгнин,

Хядси завун?

Рякълан ихь бахтра улдубгнин,

Нурси назук?

Ваъ! Ккун хьувал улдубгруб дар,

Учв гьякь гъабхьиш.

Бахтра бихъур, думу руб дар-

Абгрур гъахьиш.

Анжагъ макIан, гъахьиш гьерхрур

Ихь аьшкьнакан:

«Тахсир ич дар… ГьапIча, гьебгну

Кьисмат учхьан».

Ихь ву тахсир, яв гизафси,

Дюрюбхбаъ сир,

Пашманвалиъ уьмрик, вазси

Йишвну аман.

Гьеле накь ухьу сар-сариз

Вуйхьа таяр,

Гъи магьа уву жарариз

КIурава: «Яр…». (Аь.Къ.)

234-пи илчIихуб. Урус чIалнан текст ихь чIалназ илтIибкIай. Аьхиримжи предложениейин разбор апIинай.

Проживи хоть тысячу лет…

Когда в люлке тебя по ночам мучила бессонница, сколько раз мать пела успокаивающую колыбельную?

Когда ты сделал первый неуверенный шаг, сколько раз мать подхватывала тебя, готового упасть?

Когда ты возвращался домой исцарапанным и заплаканным, сколько раз мать, приласкав, успокаивала тебя?

Радуга! Это разве не пламя, горящее в материнских сердцах? Проживи хоть тясячу лет, каждую пядь дороги, которая ведет тебя к счастью, она освятила своими цветами.

235-пи илчIихуб. Рякъюъ учв’ин улубкьубдикан саб бицIи ихтилат бикIай. Ихтилатнаъ саб составнан, кьюб составнан ва шубуб составнан предложенйирра ишлетмиш апIинай.
84-пи дарс

§ 84.Предложениейин к1улин членар.

Предложениейин кIулин членар, ухьу зиихъ къайд гъапIганси, шубуб ву (подлежащее, сказуемое ва объект).

Предложениейиъ чакан саб хабар туврайи ва учв сказуемоейи ачухъ апIурайи предложениейин кIулин члендиз подлежащее кIуру.

Кьюб составнан предложениейиъ подлежащее (улдудубчIвру глагол-сказуемоейихъ) ччвур падеждиъ, хъа шубуб составнан предложениейиъ (улдубчIвру глагол-сказуемоейихъ) актив падеждиъ дебккру.

Чав предложениейиъ подлежащеейикан хабар туврайи, диди апIурайи ляхин ачухъ апIурайи предложениейин кIулин члендиз сказуемое кIуру. Месела: Марччари укI ипIура. Ислам дугъан чве ву.

Предложениейиъ сказуемое улупурайи гьяракат чаина улубчIвурайи ва учв гьарган ччвур падеждиъ ади шлу предложениейин кIулин члендиз объект кIуру. Месела: Бали кюкйир улдутIура. БицIи чуччу кари хъапIра.

236-пи илчIихуб. Текстнаъ кIулин членар улупай ва дурариккан цIарар ккадатай, дурар фуну чIалнан паяриинди улупнаш, йипай.

Катя.

Бизар духьнайи Катя ярквраан гъягъюрайи. ГвачIниндин ригъдин нурари рапрапар ап1урайи. Жанг йивнайи лакчиккан лигурайи улар кчIюркьюрайи. Ригъун нурарихьан йифуз лигуз Катяйиз читин вуйи.

Аьхю Дрогали кIуру йишваъ думу Женяйихъди расалмиш гъахьну. Дустру дугъахьна партизнарин штабдин отряддиз хътакбан бадали приказ тувну. Къурху лап зурба гъабхьну. Фашистари фу дапIнура мялум дару агитатор дисуб кьаст гъапIну. Гьаму метлебниинди гъулариъ йишвандин ахтармиш апIбар кIули гъахури гъахьну. Гьарсаб лик алдабгъбаъ патрулар дерккну, рякъяриъди гьяйвнариин али эскрарин дестйир жаргъури гъахьну.

а).Йирхьубпи предложениейин синтаксисдин разбор апIинай. Подлежащее ва объект фуну падежариъ аш, йипай.

Дадаш колхоздин ударник вуйи. Дугъу гьар йисан пешкешар гъадагъури гъаши. Колхоздиъ дугъаз аьхю гьюрмат айи.

Дадаш халуйикан адлу багъбанчи гъаши. Варишвариъ дугъан ляхнин ад абхъу. Дугъан тажрубайиз лигуз жара йишвариан багъбанчйир гъюри гъаши. Дурари Дадаш халуйихъан гизаф ляхнар аьгъю гъапIу. (И.Ш.).

а).Ичв гъулан зегьметкеш инсанарикан саб бицIи ихтилат бикIай, ихтилатнаъ ккатIарццу предложенйир ишлетмиш апIинай.

Когда приходит к нам весна,

Как весенний луг, цветет страна,

Но даль полей не всем дана,

Мой брат-счастливый соловей.

Как у людей, у птицы нет

Ни горя горького, ни бед.

Хотя бы трелью радуй свет,

Мой брат-счастливый соловей.

Для нас всегда в слезах цветы,

И травы никнут, как мечты.

За всех за нас звени же ты,

Мой брат-счастливый соловей.

Ты выбрал милую уже?

Так свей гнездо, где по душе,

И пой о солнечном луче,

Мой брат-счастливый соловей.

Ты на зиму летишь в Багдад.

Весной к горам спешишь назад.

Мирза тебе безмерно рад,

Мой брат-счастливый соловей.
85-пи дарс