§ 102. Аьлава апIбан табигъ предложенйир кайи ктикьу табигъ предложенйир

Аьлава апIбан табигъ предложениейи кIулин предложениейин сказуемоейи хабар туврайи ляхин аьлава апIбахъди ачухъ апIуру ва диди жюрбежюр падежарин суалариз жаваб тувру (фу? фуж? фиткан? ва гь.ж.).

Аьлава апIбан табигъ предложенйир кIулин предложениейик наан, фици, шли союзвалин гафарин, кIури, дупну (пну) союзарин йишв’ин ишлетмиш апIру гафарин ва –ки, союздин кюмекниинди китIру. Месела: Вардиз аьгъяки, гъюр гизаф гучIбях гьяйванат ву. Наан фу шулаш, дугъаз хабар адайи (фиткан хабар адайи?).

298-пи илчIихуб. Аьлава апIбан табигъ предложенйириъ кIулин ва табигъ предложенйир жара апIинай ва дурар кIулин предложениейик фици китIнаш, гъаврикк ккаай.

1.Уву дугъаз, саб ражари завариъ гъямпарин сес фици абхънийиш, гьаз ктибтдарва, Паша халу? (А.Ж.) 2.Узу бикIуз кказа дидкан, фици халкьдин мяъли нирси дагъларилан ахмиш гъабхьнийиш (Р.Гь.). 3.Вардиз аьгъяки, хьадну сивариъ, кьюрдну галариъ ужу шулу. 4.Душман наан гьитIикIнаш, разведчикди дишла аьгъю гъапIу. 5.Улуп уву, юлдаш, фуж гъи дилихри гъирагъдиъ гъузнаш (А.А.). 6.Рустму кIурайиганси, гъелемар айи хутIил гъадабгъуз шулдар, кIур (Ш.Ш.). 7.Узу гьар думу гъябкъкьан, думу гьаз гьамци гъюбгънуш ва адаши думу гьаз аьлдяхну дюз гъапIундаш, фикрар апIури шуйза (Ш.Ш.).

1.Дугъу кIурайики, гъи сяаьт кьюбдиъ педпрактикайиан конференция хьиди. 2.Йиз гъуншди ич урнарихъ, чав педуниверситетдиъ фици вахт адапIнуш, ктибтурайи. 3.Шли ужуди ляхин апIураш, гьадгъахъан ибрат гъадабгъ. 4.Шлиз ужуб хюрчан ху аш, гьадгъу думу хюрчаз хури. 5.Учу дугъхьан, учв наънан гъюрайир вуш, гьерхча. 6.Узу кьаби хюрчабнихьан, чав швеъ фицдар аьгьвалатариъ гъабкIнуш, гьерхза. 7.Фуж гъи адабгъу къарарниин рази дарш, гьадму классдиан гъарахри. 8.Шлиз халкьдин кьувватнакан хабар аш, думу гьич дидиз къаршу вуди гъудужвур.

Йишван табигъ предложениейи кIулин предложениейиъ чакан хабар туврайи гьяракат шулайи йишв улупуру ва наан? наана? наънан? ва гь.ж. суалариз жаваб тувру. Дурар кIулин предложениейик наан, наана, наънан союзвалин гафариинди китIру, хъа кIулин предложениейиъ дурариз тялукь вуди гьадшваъ, гьадина, гьадушв’ан ва гь.ж. улупбан гафар ади шулу. Месела: Наан нир ахмиш шулаш, гьадушваъ гъядра шулу.

1.Гьиржил, наан чан чиркквар аш, гьадина гъафи. 2.Веледарихъ ишру бабси, гьиржил, наан чан чиркквар дахьнаш, гьадушвахь гъах дубхьну дийибгънайи. 3.Мудур, наан чан баб дийибгънаш, гьадина ккажабгъу. 5.Мудрарин сесер наънан гъюраш, гьадинди учу рякъюъ учIвча. 6.Люкь наанди гъитIибхнуш, ЦIарабра гьадинди либгурайи. 6.Бацаригъ мудурра гъяди чIулилан исина гъедебгу зиянкар наанди гъитIибхнуш, учура гьадинди гьялакди гъушча. 7.ПсинчIар, люкь наанди гъитIибхиш, гьадинди тIирхурайи (А.Ж.). 8.Наан дем аш, хялар гьадушваз гъягъюз гьялак шулайи.

Чешне: Хьадукра марччар … гьадинди гъяри шулу. Хьадукра марччар, наан чру укI аш, гьадинди гъяри шулу.

1.Кум … гьадлин гъедебгуру. 2.Ничхрар … гьадушваъ гизаф шулу. 3.Балугъар … душвариъ агъзрариинди шулу. 4.Мягьсуларин ужуб бегьер … гьадушваъ гъадабгъуз шулу. 5.Ухьу … гьадина гъягъидихьа. 6.Студентар … гьадина уч гъахьи. 7.Арфар … гьадушв’ин гизаф илтIишу. 8.Вягьши гьяйванатар … гьадушвариъ гизаф ади шулу. 9.Яркврар … ухьу дюрхну ккунду. 10.Ватан … ккун апIуб ихь буржарикан ву.

304-пи илчIихуб. Лазим вуйи йишвариин запятйир диври, табигъ предложенйирин жюрйир аьгъю апIинай.

1.Наанди хиф абхънуш гьарра гьадушв’ин ктубчIвур. 2.Вари яв дустар наан дахъраш увура гьадушвахь дахъ. 3.МикI наънанди хъивруш микIра гьадлинди гъюру. 4.Яв китабар наан аш чвуччвхьан гьерх. 5.Кьаби кьун наанди гъубшиш чарвйирра гьадинди гъягъюру. 6.КурцIил учу наанди гъушишра гьадина жабгъну гъюйи. 7.Наан ярквран йимишар булди аш гьадина силар, швеэр гъюйи.

Вахтнан табигъ предложенйири кIулин предложениейиъ чакан хабар туврайи гьяракат шулайи вахт улупуру ва фила? филадиз? филатIан? филадихъанмина ва гь.ж. суалариз жаваб тувру. Дурар кIулин предложениейик глаголин –си, -митIла, -кьан, -хъан, -ган ва гь.ж. аффиксар хъайи формйириинди, фила, филадиз, филадихъанмина союзвалин гафариинди, кьяляхъ, улигь, арайиъ, вахтна, гагьди союзарин йишв’ин ишлетмиш шулайи гафариинди, деепричастиейин формайиинди китIри шулу. Месела: Хябяхъ гъабшиган лиж гъафнийи. Фила микI хъивиш, гьадмуган гад ебчуру. Аьлибег гъюблан кьяляхъ, гъулаъ партияйин сифтейин тешкилат дюзмиш апIуз мумкинвал гъабхьну (М.Ш.). Кьюрд дуфну, сивар йифу ккау.

1.БицIири мукь гъирибгъиган, зимзариз хъял гъафнуш кIурза. 2.Ич гъулаз гъафиган, эгер уву Зимз Рамазнан хулар фундар ву дупну гьерхиш, ич гъулан аьхюрира, бицIирира уву шаксузди ич хулариз хъади гъягъюру. 3.Дурарикан гьацIар кьалнан кьялариз гъафиган, гьацIар гьаци кучIвну саб-кьюб сантиметр гъушси, кьяляхъ хътакуйи. 4.Сасдар цирклари цIин мурз кубкIайиз, тикIрикIар апIури, гал пай апIурайи (Ш.Ш.).

5.Арайиан сабшвнуб минут удучIвайизра, убгурайи малхилан арфар илтIишуз хъюгъну (А.Ж.). 6.Учу ярквраан зиина саб кьадар йишваз гъушган, Аьбдули хъана мулхик цIа киву (А.Ж.). 7.Чахьна ярхлаан гъафи хялижвуваз хуш-беш апIбалан кьяляхъ, уьл гьивруган, суфрайигъна чIилли-чIилли, уф гъапIиш, урхъ кадабхърусиб саб лавашра кьялчIву нисун тикира хуру (Халкьд.).

307-пи илчIихуб. Исихъайи вахтнан табигъ предложенйирихъ кIулин предложенйир хъаай, дурар кIулин предложенйирик фици китIраш, гъаврикк ккаай.

1.Саб мялум дару гъулахъна гъурукьган … 2.Икриъ узу йиз чуччухъди учIвради … 3.Фила учвуз ккун гъабшишра … 4.Уву урхуз вуздиз гъягъруган … 5.Малар-марччар галариз гъушхъантина … 6.Хьадан мягьсулар хъуркьу вахтна … 7.ЦIийи йис улубкьайиз улихьна … 8.Дугъан сумчрин кьяляхъ … 9.Ихь ляхнар дюз гъашибси … 10.Ич абайи увуз хабар фила гъапиш … .

1.Зенг гъиву. Баяр вари классдиъ учIву. 2.Чвул улубкьу. Сюрйир галариз ктучIву. 3.Аьхю баб хулаъ учIву. Хулаъ улхуб цIиб гъабхьи. 4.Каникулар шула. Гьадмуган баяр-шубар гъулариз гъягъюру. 5.ЦIа кабхъну. Инсанар гьялак гъаши. 6.ГвачIин гъабши. Думу гьеле ахниккан гъудужвуз ккадар. 7.Кьюрд улубкьу. Гьавйир маниди ву.

Гъулан мяишатдин зегьметкешар чпин ляхнарихъ гвачIнин лап ухди хъюгъри шулу, фицики мал-къара вахтниинди чIатна адаъну ккунду, ва имбу ляхнарра кьан дарапIди ккудукIуб лазим шулу. Магьа совхоздин фермайиин лихурайи дояркйирра ахсрар ккивайиз хюнйир ккудурзуз гъазмйириз гъюра. Дурари раккнар тIаубси, гъазмайиан мани бухар ва маларин сесер удучIвуз хъюгъю, хъа мушваъ гъатху акв тувру лампочкйир кархьубси, хюнйириккан бедрийириз ккудубзурайи никкдин сесра ккебгъру.

Магьа хюнйир ккудурзбан талит гьяракатнаъ абхъну, ва жигьил шубари чпин ляхнихъ шад мяълийирин сесерра хъирчну. Мяъли, гьелбетки, ляхин ужуди гъябгъюрайиган, ачмиш шлуб ву. Му гьадму кIуру гаф вуки, дояркйир чпин хъуркьувалариин рази ву.

Гьамусяаьт совхоздин хюнйирин лиж лап аьхюб ву, гьаддиз лигну дурар кьюб гъазмайиз жара дапIна ва гьарсаб гъазмайиъ айи хюнйир кьюр бригадирин ликрихъ хъитIна.

Доярка шубар сарун чпин кеспнан ужудар устадар духьнашра, заан вердиш’валар ва натижйир гъадагънушра, дурари гъулан школайиъ заочно вуди чпин урхубра давам апIура. Шубарин зегьмет сабсануб башкъавалиинди заан вуки, дурариз совхоздин руководствойи ва жямяаьтди аферин кIура (Газат.).

Ахтармиш апIбан ляхнихьна табшуругъар:

1.Ктикьу предложениейин разбор апIинай. Предложениейин тяриф апIруган, исихъайи къайда ишлетмиш апIинай:

а). Чан гъурулушдиз дилигну, предложение фициб ву? (аьдати, кпикьуб, гьатIабццуб);

б).Кпикьу предложениейик кайи предложенйирин арайиъ айи аьлакьайиз дилигну, жюре улупуб (табигъсузвалин, табигъвалин);

в).Кпикьу табигъсузвалин предложение вуш, союзар кайиб вуйин, дарш ктруб;

г).Кпикьу табигъ предложение вуш, табигъ предложениейин жюре, кIулин ва табигъ предложенйир;

д).Табигъ предложенйир кIулин предложенйирик китIбан къайдйир;

е).Предложенйир чиб-чипхьан жара апру пунктуацияйин ишарйир.

2.Ичв гъулаъ доярка шубари зигурайи зегьметнакан саб бицIи ихтилат бикIай.
106-пи дарс

§ 105 .Ляхнин тегьернан ва дережайин табигъ предложение кайи ктикьу табигъ предложенйир.

Ляхнин тегьернан табигъ предложениейи кIулин предложениейиъ хабар туврайи ляхин арайиз гъюбан саягъ, тегьер улупуру ва фици? фу саягъниинди? кIуру суалариз жаваб тувру.

Ляхнин тегьернан табигъ предложенйир кIулин предложенйирик фици? фу саягъниинди? фу жюрейиинди? кIуру союзвалин гафариинди китIру, хъа к1улин предложениейиъ дурариз тялукь вуди гьаци, гьадму саягъниинди (жюрейиинди)кIуру улупбан гафар шулу. Месела: Варидари фици чпин мадар апIураш, ухьура гьаци зегьмет зигбиинди яшайиш дапIну ккунду. Аьлди фу саягъниинди месела гьял гъапIнуш, узура гьадму саягъниинди гьял гъапIунза.

Ляхнин тегьернан предложениейик ляхнин кьадарнан ва дережайин предложенйирра кахьра.

1.Фила-вуш варж йис мидлан улихьна, яркур ничхрари фици абцIну гъабхьнуш, гьаци Париж хал-йишв адру бицIи баяри абцIну гъабхьну (В.Гюго). 2.Гъвандин кIанккан ккудубчIвурайи укI фици ригъдин нурарихьан мягьрум вуйиш, гьаци гьаму байра аба-бабан гъайгъушнахьан мягьрум вуди дуланмиш шулайи (В.Гюго). 3.Дугъаз, гьеле аба, баб фицдар шулушра, духьну ккундушра, гьаци аьгъдайи (В.Гюго). 4.Фукьан ярхлаъ ерлешмиш духьнашра, Ватандин гьарсаб пIипI лап багьа ва гирами вухьуз (Газат). 5.Учву, заварилан фици тIирхураш, гьаци жилариланра гъарахай. 6.Уву фицир игит вуш, узура гьацир хьидиза. 7.Тик гъарзук кайи ничхрин пучIу мукьси, кьалин гъирагъдик йиз багъри хал кабсна (Р.Гь.).

1.Салам фициб вуш жаваб гьациб хьибди (Мисал). Думу жигьил вахтари фицир вуйиш гьамусра гьацир ву. 2.Йиз гъардши дявдиъ фици зегьмет зигураш узура гьаци атIнар урхури зегьмет зигидиза. 3.Фици дих гъапIиш гьаци гьай кIуру (Мисал). 4.Фициб ляхин гъапIиш гьациб гьюрматра шулу. ШибритI фици дивиш цалра гьаци гъябгъюру. 6.Гьацир игит хьидики увкан ккагъдива хъа уву яв гьарсар душман (Р.Гь.). 7.Шли фици гъапIиш ляхин дугъу гьаци гъадабгъур бул дяхин.

Гьюрматниинди ккабхьну чан шюхъяр динж гъапIу Селмийи дурариз шид тувру. Шюхъярира эвел чпин гъямгъямариинди ушвниз гъадабгъури, хъа кIулар завуз за апIури, шид убхъуру.

Ул алдадабгъди дурариз лигурайи Селмийиз дурарин гьялну гизаф дад тувру. Селмийи, дадайи чаз шюхъяриз фици гъуллугъ апIуз улупнуш, гьаци гъуллугъ апIурайи. Вардари ляхин апIурайиси, Селмийира ляхин апIурайи.

Селмийи думу йитим шюхъяриз гьамци вафалувалиинди гъуллугъ апIури, вахтар гъягъюру. Шюхъяр Селмийихъди чпин бабахъдиси вердиш шулу. Дугъахъди дурар кючйириз, гъулан гъирагъаризра кмиди гъягъюри шулу. Шюхъяри, Селмийин гъюнариина, кIул’ина гатIахьури, шадди чпиз тамшйир апIуру. Фици Селмийи ляхин ккебгънуш, гьаци бицIидариз нумуна вуди ккудубкIуру.

ШартIнан табигъ предложениейи, кIулин предложениейиъ хабар туврайи ляхин фициб шартIниинди хьуб мумкин вуш, гьадму улупуру ва фициб шартIниинди? фици гъашиш? кIуру суалариз жаваб тувру.

ШартIнан табигъ предложение кIулин предложениейик эгер, нагагь, нагагь дупну кIуру союзариинди ва союзар ктардира китIру. ШартIнан табигъ вуйи предложениейин глагол-сказуемое гьарган шартIнан наклонениейин формайиъ шулу. Месела: Эгер мархьар дурургъиш, ихь мягьсулариз къурагьвалихьан къурху а.

315-пи илчIихуб. КIулин предложенйирихьан шартIнан табигъ предложенйир жара апIинай, дурарихьна суалар дивай.

1.Эгер дурар сар-сариз кьабул дархьиш, имбу вари зегьметар гьавайидар шулу (Ш.Ш.). 2.Эгер жихрин гьар гъабхьундайиш, эгер гьадмуган диди узу къутармиш гъапIундайиш, гъи шлиз аьгъяйихъа йиз гвачIин-хябяхъ наан ва фициб шуйиш … (Ш.Ш.). 3.Эгер Сагъар узухъ хъебгиш, узу жихригъна гьергруб ухдитIан кьатI’и дапIнайза (Ш.Ш.). 4.Эгер бизар духьнайиш, диди чан уьру цIасиб мелзра идипуйи. 5.Эгер дурар гъяни марччар вуйиш, ухдитIан бинайихъна душну ккундийи. 6.Эгер увуз думу дишагьли бегелмишди даш, лазим вуйиси жара апIин … 7.Дурар таб хябяхъдизкьан чпин гъайгъушнарин гъуллугънаъра гьаци пакди гъузуйи, эгер саб вахтналанси завариз гьарай утIубччвундайиш (Ш.Ш.). 8.Нагагь вари гъулар учуз мютIюгъ даршиш, гъулар, жанар апIурча ичв лап бугъламиш (М.Ш.). 9.Ичв гъулазра рякъ абгуб читин дарзуз, амма шулзхьан ичв гъулаз хатур апIуз, эгер тувиш узуз гьаму гюрчег риш (Э.Аь.).

1.Нагагь дупну ялгъуз гъабхьиш йиз ч1агъан… Кьисмат дубхьну узухъ хъивиш кIару гъван хаиш вуйиз дидик ч1агъан дизригуб… (С.К.). 2.Эгер гьар ярквраз гъафири ужударстар гьарар алдатIури гъашиш мушваъ фу гъубзру (П.А.). 3.Вягьши гьяйванатар яркврариан ва чюллериан гъягъруган дурар гьаммишан микI хъайи терефнахъинди гъягъюру ва дурариз чпин улихь хьайиб ибариинди ебхьуру ва хъюхъниинди гьисс апIуру. Нагагь микI адайиш дурариз чиб наанди гъягъюруш аьгъю шулдайи.

4.Жиллан бугъ анжагъ шид айи йишварилан нирарилан даграрилан багъларилан гъярарилан варитIан гизаф гьюлерилан за шулу. Эгер микI гъабхьундайиш бугъ рабгъурдайи хъа шид айи йишварин зиин дифраз илтIибкIуйи ва хъанара мархь илмийи хъа чюллериин ва якврариъ мархь даршлийи. МикIлу дифар рагъуру ва жил кьяши апIуру.

317-пи илчIихуб. «Ярквраъ» темайиз саб бицIи ихтилат дюзмиш ап1инай. ШартIнан табигъ предложенйир кайи ктикьу табигъ предложенйир ишлетмиш апуз чалишмиш йихьай. Исихъайи текстнакан мянфяаьт кадабгъай.

«Хьадну албагу жакьвари шаду сесер ирчнайи яркуртIан гьяйбатлу мутму даршул, я адар. Ярквран жакьварин арайиъсиб албагувал инсанарин арайиъ гьаз адайкIан?.. Мюгьюббат айи йишв жакьварин арайиъ ярквраътIан бихъдарзуз. Мушваъ хузаин, мушваъ хан, бег адар, гьарурин хузаин, гьарурин хан, бег учв ву. Эгер ярквраъ хузаин, хан, бег айиш, мушваъра мясляаьт даршлийи.» (А.Гь.)

Мураднан табигъ предложениейи кIулин предложениейиъ хабар туврайи гьяракатнан метлеб улупуру ва гьапIуз? фтин бадали? фициб метлеб ади? кIуру суалариз жаваб тувру. Дурар кIулин предложениейик бадали союздиинди ва кIури, дупну (пну) союзарин мянайиъди ишлетмиш апIру гафарин кюмекниинди, хъа гьацира сказуемое вуйи причастиейихъ –си аффикс хъапIбиинди китIру. Месела: Баяр-шубарихьан багъдиъ учIвуз даршлуси, абайи дидлан арчал илтIибкIну. Хутли халачйир урхбан бадали, бабу думу халачайихъ дитри шуйи.

Мураднан табигъ предложенйир кIулин предложениейихьан гьарган запятйириинди жара апIуру.

318-пи илчIихуб. Мураднан табигъ предложение кIулин предложениейихьан жара ап1инай, дурарихьна суалар дивай ва дурар фици китIнаш, йипай.

1.Гьаму месэлйир кIулиз адагъбан бадали, клубдин гъуллугъчйири колхозникарихъди зурба гъаврикк ккаъбан ляхин дубхну ккунду (А.А.). 2.Колхоз мюгькам хьпан бадали ва дидин кьувватар артмиш хьпан бадали, колхозникари гизаф жафа гъизигу (М.Ш.). 3.Закур ухьу, адашди гъуршву укIар ккадагъбан бадали, сивуз гъягъидихьа (М.Ш.). 4.Эреллерихьан ил хътабгъуз даршлуси, дугъу кьаламар, китабар гат1ахьну (А.Ж.). 5.Пеэр бистниъ удручIври кIури, дадайи дурар аьхъиъ аъну. 6.ТIумтIар пуч даршри пну, совхоздиз дурар уч апуз университетдиан студентар гъахнийи. 7.Хулаз литIнар дяргъруганси, адашди гъваиз вахтниинди сусуг гъивнийи. 8.Дюн’яйиъ ислягьвал уьбхбан бадали, ихь гьюкуматди гизаф гъайгъушнар апIура.

1.Йиз аьхю чве филологияйин факультетдик урхуз кучIвнийи. 2.Гъи ич классдиъ собрание хьибди. 3.Кафедрайин заседание кIули гъубшнийи. 4.Хябяхъ даршиди гъубзурдар. 5.Узу юлдшихъанди лихури гъахьунза. 6.Урнар ижмиди хъяркьну ккунду. 7.Юлдшиз записка гъибтунза. 8.Ужудар аьгъювалар ккунду.

Шафийин иццру духьну вазкьан шулайи. Хьадан ужубсиб вахтна вари бицIидар нирихъ жикIури яркврариз гъягъюри тамшир апIури айиган учв ярхи йигъди ахникк дахъну хьуб’ин дугъу гьяйиф зигурайи. Дугъан бицIи чи Кумсият чвуччвуз тIагъру хьуз гъитдарза кIури Шафи айи хул’ан удучIвдайи. Амма фукьан гафар, тамшйир апIурушра Шафийиз чан юлдшар чIурар кючйир гьархрадайи. Магьа гъира гвачIнинтIан дугъан багахь Кумсият деъна. Думура учв фиткан улхуруш чав гьапIруш мюгьталди а.

Кумсият дишла гъудужву. Чвуччвун тавакъу тамам апIбан бадали думу шадди гьязур хьуз хъюгъю. ЦIиб вахтналан Кумсият нимкъариз гъягъюз гьязур духьнайи баяр-шубарихьна хъуркьу (Ш.Къ.).

321-пи илчIихуб. Учву аьгъю апIурайи литературайин китабдиан мураднан табигъ предложенйир кайи саб кьадарнан текст кибикIай.
109-пи дарс

§ 108.Себебнан табигъ предложение кайи ктикьу табигъ предложенйир.

Себебнан табигъ предложениейи кIулин предложениейиъ хабар туврайи ляхнин себеб улупуру ва гьаз? фит’ан? фу себебниинди? кIуру суалариз жаваб тувру.

Себебнан табигъ предложение кIулин предложениейик гьаз гъапиш, фицики союзарин ва кIури, дупну, дяркъну, дилигну (лигну), гюре ва гь.ж. союзарин йишв’ин ишлетмиш шулайи гафарин кюмекниинди китIру. Мисалар: Мухтар нирихъна гъафундайи, гьаз гъапиш дугъаз мажал адайи. Чан юкIв марцциди хьувализ лигну, дугъаз варди гьюрмат апIуйи.

Себебнан табигъ предложение кIулин предложениейик улихь, кьялаъ ва гьацира кьяляхъ хьуб мумкин ву.

1.Анжагъ гъи Мягьяммедра гъалабалугънаъ айи, гьаз гъапиш йицIуд йисандин арайиъ школайиъ аьгъювалар ва тербия гъадагъу баяр-шубари сарун баркаллагь кIуру рякъюъ лик ивуз хъюгънайи (П.Кь.). 2.Вари саб жергейиъди гъягъюрайи баяр-шубар саб дупну дийигъу, фицики дурарин классдин руководитель Татьяна Николаевнайи чан арчул хил’инди дурариз дугъужвай, кIури ишара гъапIу. 3.Йиз аьхю чве Халидриз, учв ужуди урхрур ву кIури, китаб пешкеш гъапIнийи. 4.Зегьметкеш халкьдиз гьич саб вахтнара дяви ккуни мутму дар, фицики диди инсанариз кьадар адрубкьан зурба курвалар тувру. 5.Зегьмет, гьар фициб вушра, метлеблу ву, гьаз гъапиш диди инсан гъяни апIуру. 6.ХътадатIри мархьар ургъбаз лигну, сивариъ ужуб тяаьм кайи укI кудубчIвнайи. 7.Гъужайин кефйир ужуди адарди хьпаз лигну, гъардихьан малариина гъягъюз гъабхьундар.

1.Швушваз нач гъабши. 2.Уста эргнайи. 3.Думу гизаф гьялакди айи. 4.Габни маларин лиж гъулан гъирагъдихь хьайи жихрин гьарихьинди хъапIуз хъюгъю. 5.Самолетдиз кьан гъап1ча. 6.Студентарихьан театриз дархьуб гъягъюз мумкин ву. 7.Совхоздихьан цци йимишарин план тамам апIуз дархьуб мумкин ву. 8.Абайиз хулаъ кьара гъюрадайи. 9.Учу рази гъашдарча.

Амма аждагьа риш деетбанди дайи. Нагагь Периханумди, тямягь дапIну, гъизиларна гавагьилар гьитIикIнуш аьгъю апIбан бадали, диди дугъаз тIилисимдиинди дебккнайи жуккмиъ эъну, яртуз гъитру. Жуккумра аьламатнануб вуйи: аждагьайин гъалайиъ айи хазнайикан гьитIибкIур дидиъ эиш, дугъкан вари гьитIикIу шей’эр кадагъури гъахьну. Анжагъ риш, вижнара ктарди жуккмиъ эу ва дугъкан гьич фукIара ктабхъдар, гьаз гъапиш Периханум хиларра мелзра марцциди уьрхрур вуди гъахьну.

Йигъарикан сад йигъан гъулаъ ккебгърайи сумчриз касибризра дих гъапIнийи. Дархи баб Периханум чахъди хъади дурушбанди вуйи, гьаз гъапиш дархи бабан шейтIниз ухшар вуйи шуран багахь думу дерккган, дугъан гюзелвали адмийир гьяйран апIуйи.

325-пи илчIихуб. «Узуз ккуни махъвар» кIул алди махъварикан учвуз аьгъюб, себебнан ва жара табигъ предложенйир ишлетмиш апIури, саб бицIи ихтилатнаъ кидибтай.
110-пи дарс

ЧI/кк. Текстарин корректировка (гъалатIар ктагъуб) апIуб.

1.БицIи дай.

Ко…хоз…ин гья…тди… са… дай ктIеб…нийи. Ди…хьа… чан б…бан ни…кьан …жуди уб…уз шу…и адайи. Д…му та…ам йи…ди х…наъ нахъв…иин да…хъну ш…йи. Ди…из «Усал» кI…ри гъа…и.

Са… ражар… мала…ин гьяя…диз кол…озн…кдин бай Раши… гъа…нийи. Д…гъаз кет1еб…найи дай гъяб…ю ва дид…н я…ухъ гъабши. Рашид…из дай сагъ апIу… ккун …абхьну. Рашид диди… лигуз … дум… мар… апIуз хъ…гъю. М…ларин ду…трихъ…и мясл…аьт дапIну … дайраз да…мнар гъ…да…нийи. Д…й у…ди сагъ хь…з ва ли…цуз хъюб…ю. ГвачI…ин…ан Рашид м…ларин гья…диз …афи ва дих гъапIу: … «Усал…» Магьа бицIи …ку да… шадди, гь…гьйир апIури … дус… рахьн… жаб…ури гъаф… .

Рашидди гва…нин дайран кIанакк йишв ма…цц апIуйи … шид тувуйи … щеткайиинди марцц апIуйи, хъа школайиз гъягъюйи.

Узу думу…ан кафари…иъ ляхин апIур…йза. Узу са…пи ражари хьа…укра гьюлиин гъя…гъюрайи гимди… эунза. Му гими яв…шди мир…аригъинди гъюбчIву.

Лигуруш – ярхла… миркклин з…ин саб кIаруб ряб…юрайи. Ду…бйириан лиг…руш, му гья…ван вуйи. Думу … гъирагъ…ихъ мирккли…н ул…бчIвган, леп…ири гьюл…н кьялаз дубх…айиб вуйи.

Учу думу азад апIу… кьаст гъа…ча. Ич г…ми м…ркк дюр…бгърубси … ява…ди ди…ихьна гъяб…юз …югъю. Мик…у гь…йвнин ри… ва к…шар …юрхну …урччву…айи, хъа …яйван л…кар …ат1арццну … жили… ибтн…йибси ди…ибгън…йи. Дум… ли…гурии … хъа ри…шву… гу…ури …йи.

М…троса… ми…ккли…на гъ…жаргъу. Д…рари …яйва… миркк…илан гьир…бшв… ва …имди… гъаб…и.

Кадагънайи гъалатIар дюз вуш, исихъайи таблицйириан ахтармиш апIинай.

1. 
   «БицIи дай» текстнахьна таблица.
   

2. 
   «Гьяйван миркклиин» текстнахьна таблица.
   

Табшуругъ: Учву урхурайи художествойин литературайиан текстнан саб чIукIнан зиихъ улупнайи къайдайиинди, таблица дюзмиш дапIну, гъалатIар кадагъай.