§ 62.Ччвурнан ерин ва дидин разрядар

Гьаддиз ччвурнан еринди фу улупураш, саб аьлакьалу текстнаъ улупуз шулу.

Предложениейиъ ччвурнан еринари, чпи эвез апIурайи гафари фициб роль гъабхура ш, гьациб роль гъабхура (яна существительнйир, прилагательнйир, числительнйир фуну членар вуди шулуш, гьадрарра гьадму членар вуди шулу).

Чпин мянайиз ва хусусиятариз лигну, ччвурнан еринар миржиб разряддиз жара шула:

1. Кас улупрудар: узу, уву, думу, учу ва гь.ж.

2. Хътакбандар: жвув, учв, чиб.

3. Эйсивалиндар: йиз, яв, дугъан ва гь.ж.

4. Улупбандар: му, гьаму, гьациб, гьацир ва гь.ж.

5. Гьерхбандар: фуж? фу? фунуб? ва гь.ж.

6. Тяйинвалиндар: бютюн, гьаман, вари.

7. Тяйин дарудар: фуж-вуш, фу-вуш ва гь.ж.

8. Инкарвалиндар: фужкIа, фукIа, сарра ва гь.ж.

1.Жвуван тяриф жвуву мапIан. Жвуван бай йиччв вуш, балин баб шюрбет ву.(Халкьд.)

2.Узу ярхлаъ ашра увхьан-дагълариъ, уву йиз кIван меркез вуйва гьаммишан (Ш.Ш.)

3.Му дюн’яйиз уву дуфну гъягъяйиз, гьякьна нягьякь жара апIин аьхириз (З.Х.).

4.Яв юкIв али табасаран шаир фуж вуяв? Дугъан шиърарикан фу пуз шулвухьан?

5.Йиз ЦIарубдикан, узу дидиз ЦIаруб кIури шуйза, лап уткан сумплар хъайи абурлу гату гъабши (Ш.Къ.).

6.ТIурфнари гьюлиз гатIахьдар

ЯгъчIвур йигъан сагъди гъюрхну.

Гьарсаб шагьриъ, гьарсаб гъулаъ

Дидкан гъи халкьар улхура. (А.А.)

Узу, уву, учу, учву, дурар; учв, чиб, йиз, яв, чан, чпин; гьациб, гьацир, мицир, мициб; фуж? фу? фукьан? швнуб? швнур? вари, гьар, гьарсаб; фуж-вуш, фу-вуш; фужкIа, фукIа, касра, саркьан.

Ухьуз ислягьвал лазим ву.

Дагъустан дишагьлийири ислягьвалин Программа ялавлуди кьабул апIура ва дидин тереф уьбхюра. Дидин гьякьнаан Республикайин ислягьвал Уьбхбан Комитетдин адресназ гъюрайи кагъзарин аьхю кьадарну чав ачухъди шагьидвал апIура.

Думу кагъзарин саб пай дишагьлийирихьан дуфнайидар ву. Аьдат вуди, дурариъ уьмрикан, багахьлуйирикан, хизандикан ва бицIидарикан, дюн’яйиъ кIули гъягъюрайи гьяракатари хурайи чпин гьиссарикан ихтилат гъябгъюра.

Кагъзарин арайиъ Ватандин Аьхю дявдин йисари фронтдиъ ва далу терефнаъ, гизаф ккилибгури гъабхьи Гъалибвал яратмиш гъапIдарихьан дуфнайидар гизаф а.

Гъит гьарсарин кIваъ гьамцдар гафар атIагри: «Халкьариз ислягьвал уьбхюбтIан гъайри, жара важиблу месела адар». (Журнал).

Кас улупбан, хътакбан, улупбан, гьерхбан, тяйинвалин ччвурнан еринар существительнйирси падежариз дигиш шулу.

Кас улупбан ва хътакбан ччвурнан еринар тевбан падеждиъ айи существительнйирси, классариз ва кьадарариз дигиш шулу. Месела: йизуб, йизур, йиздар; йизубди, йизубдин, йиздарин ва гь.ж.

Табасаран чIалнаъ ччвурнан еринар дюзди дикIбан швнуб-саб къайда а:

1.Эйсивалин ччвурнан ерин+ичв хътакбан ччвурнан ерин вуйи учв-дихьан суалниинди жара апIуру: ичв бай-шлин бай? (тевб.п.); думу учв ву (фуж?);

2.Кьюб слогдикан ибарат вуйи улупбан ччвурнан ериндин, цIийи формйир арайиз хруган, слогдиъ айи ачухъ сес гъядябхъюру: думу-гьадму, дициб-гьадциб;

3.Гизаф кьадарнаъ –д ишаратна гизафвалин аьхир вуйи –ар хъапIбиинди дигиш шулайи ччвурнан еринариъ –д-йин улихь хьайи сес гъядябхъюру: мициб-мицир-мицдар, ичвуб-ичвур-ичвдар;

4.Чпихъ –вуш хъайи тяйин дару ччвурнан еринар арайиъ дефис ади дикIуру: фуж-вуш,фу-вуш, шли-вуш ва гь.ж.

Узу, учву, думу; му, гьаккму; фуж? фу? вари, гьаруб; варидар.

а). Ччвурнан еринар дигиш шлуган, фицдар дигиш’валар шулаш йипай.

184-пи илчIихуб. Скобкйириъ тувнайи ччвурнан еринар лазим вуйи падежариъ диври, предложенйир кидикIай. Ччвурнан еринарин синтаксисдин роль тяйин апIинай.

(Учу)… гизаф пеэр ва кьюб хюни айчуз. (Учу)…(гьарур)… саб, хъа Набийиз кьюб мурта урхьуйи. Гьелбетда, (гьаму)…аьдатариинди аьхю гъахьи (учу)… фагьмиз тясирра дархьи имдаршул, гьякьлуди кIуруш, гьадму тербияйин ччивар гъира (учу)… фикриъ мюгькамди артмиш шула. (Журнал).

-Рякъру гьялариан, (учву)… жиларин тереф уьбхюрайи дишагьли вува. (Узу)… фикриан, (му)… дишагьлийирин ваъ, жилижвуварин Союз ву,-гъудужву дишагьли. (Журнал).

Бабу хулан мяишат кIули гъабхурайи, (гьар)… чан вазифйир айи. Йирхьуд йискьан дубхьну адру (узу)… гвачIнинган кьюб хюни ккудурзуйза, (думу)… лижягъ гъяуйза, хябяхъган гъафидар, детIну, хъанара ккудурзуйза. (Журнал).

Мицир, мициб, мицдар; гьар, гьаруб, гьарур; фициб? фицир? фицдар? фуж-вуш, швнур-сар, швнуб-вуш; бютюн, вари, башкъа.

Узу, учу, ухьу, уву, учву; думу, дурар; узуз, учуз, йиз, ич, ухьуз, ихь, жвув, учв, чиб; жвуван, жвуваз, чав, чаз, чпи, чпиз; думу, дугъан, му, гьацир, гьатму, фуж? шли? фти? бютюн, вари, гьарсаб, башкъа, фуж-вуш, фу-вуш, фужкIа, фукIа, касра, саркьан, сарра.

а) Гафар дюзди дикIбан къайдйирикан йипай.

б) Ичв райондиъ айи гъуларикан, халкьарикан ва дурарин дустваликан, ччвурнан еринар ишлетмиш апIури, ихтилат дюзмиш апIинай.

Чав гъачIишра, ччвур дудрубгдар а гизаф (З.Х.). Тямягь дапIну уву инсанвал мудубган, яв тувдарш, жараринуб ккун мапIан (З.Х.).

-Фужар ву гафар?-Анжагъ сесер, буш сесер.

-Фуж ву сар кас?-Ялгъуз, саил, тек, аьжуз (Ш.Къ.).

Сабпну гъарзккан узук сарин сес кубкIну, шлихъдивуш жара чIал’инди улхури (А.Ж.).

66-пи дарс

Ахтармиш апIбан ляхин.

Аьршариз удучIвнайир.

Гъит йиз мяъли

Хялижв ибшри дустариз.

Улхри, аьлхъри

Узхъандира узуси.

Белки, зура,

Багарихьди аьршариз

УдучIварза,

Учву вари рякъруси.

Цци, 2005-пи йисан, бабкан духьну чан 90 йис тамам шулайи рягьматлу Манаф Шамхаловдин умуднахьди арцIнайи гьаму цIарари кIвак сикинсузвал ктрипу кас бажагьат дюшюш шул. Гьякьикьатдиъра, гьаму цIарар дикIурайиган дугъак шаклувалра ктарди гъабхьундар, фицики гележегдиъ кьадар-кьисмат фициб шулуш, жвуву гъапIу ляхниз наслари фициб кьимат тувруш, вахт улихь ккимиди аьгъю апIуб кьадарсуз читин алабхъуру. Хъа гъи гьадабтIну пуз шулу: шаирин шаклувалар гьавайидар гъахьну, гьаз гъапиш дугъу, гьякьикьатдиъра, яратмиш апIбан аьршариз удучIвну, гъийин уьмурра идара апIура. Гъира дугъан уларин учIрувал ва мяргьяматлувал наслари ярхларианра гьисс апIура. Милли литературайин ягъал хядарикан сар вуйи дугъан ччвурну неинки гъийин, хъа гележегдин насларин кьисматаризра акв тувди.

Мялум вуйибси, аьхю шаир, прозаик ва драматург Манаф Шамхалов 1915-пи йисан Хив райондин Хив гъулаъ бабкан гъахьну. БицIиди имиди адашихъра дадайихъра мягърум гъахьи Манаф Шамхалов чан ими Шихди гъюрхну ва тербияламиш гъапну. Гьадму гъулай дару йисарикан кьандиси шаири «Къиндайин байвахтнан йисар» кIуру успагьи поэмара гъибикIну. Гъулан мектеб ккудубкIу Манаф Шамхаловди Дербентдин педрабфакдиъ урхуб давам апIуру. Ари гьадму йисари думу шиърар дикIбиинра машгъул гъахьнийи. Хъа сабпи шиир 1932-пи йисан райондин газатдиъ чап гъапIну. Гьамци дугъан яратмиш апIбан биографияра башламиш гъабхьнийи.

Гьаддихъанмина Манаф Шамхаловдин кьалмиккан гизаф кьадар шиърар, поэмйир, ихтилатар, повестар, роман-дилогия, пьесйир… ккудучIвну.

Дугъан эсерари гъи милли литературайиъ аьхю йишв бисура. Багъри литературайин биначйирикан сар вуди гъаши дугъан «Ватан бадали, азадвал бадали», «Кюкдихъ хъайи колхоз», «Багъридар», «Деврин цIирар», «Аьшкьнан макан», «Дих апIбаз», «Дагълариъ тIуркIбар», «Женгчйир», «Чирагъ нирин дерейиъ», «Дюзмиш гъабхьи дерейиъ» ва жара китабар таниш дарур бажагьат алахъур. Хъа дугъан пьесйири табасаран халкьдин театрин сягьнайиъ гьарган гьюрматлу йишв бисуйи (Ш.Ш.).

Читин гафар ва гафнан ибарйир: идара апIуб, педрабфак, роман-дилогия, макан.

67-пи дарс

§ 64. Глаголин гьякьнаан уьмуми гъаврикк ккауб. Улдуч1вру, улдудуч1вру ва кьялан жюрейин глаголар.

Глаголи прилагательноейиси предметдин лишан улупуру. Эгер прилагательноейи предметдин ери ва тялукьвал улупуруш, глаголи предметдин айи гьял ва гьяракат улупуру. Глагол, чак предметдин гьяракатар вая дурар айи гьял улупру гафар кахьрайи, кIул’инди вуйи чIалнан пайназ кIуру.

Глагол вартIан чIатху ва метлеблу чIалнан паярикан саб ву. Предложениейиъ глагол жюрбежюр член вуди шулушра, думу гизафси сказуемое вуди шулу ва сказуемоейиз хас вуйи грамматикайин лишнар хас вуди шулу: наклонение, вахт, кас, класс ва кьадар.

Чпи грамматикайин мянайиз лигну вари глаголар шубуб йишв’ина пай шула: улдучIвру, улдудучIвру ва кьялан жюрейин.

УлдучIвру глаголари гьяракат чаина алабхъурайи объект (ччвур падеждиъ айи дополнение) ккун апIуру.

М
Асиятди китаб урхура
есела: Асиятди гьапIра?-урхура. Урхура фу?-китаб (ччв.п.).

УлдудучIвру глаголари улупурайи гьяракат жара предметдиина дишди алабхъудар ва дурарихъ объект хъапIуз шулдар.

Дахъуб, ктIерццуб, гъюб, лицуб, ипIуб ва гь.ж.-улдудучIвру глаголар ву.

Саб жерге глаголар аки, дурар чпин мянайиз лигну, гагь улдучIврудар, гагь улдудучIврудар вуди шулу.

Месела: Душман йикIура (улдудучIвру гл.). Ихь эскри душман йикIура (улдубчIвру гл.).

188-пи илчIихуб. Текстнаъ мяналу ва кюмекчи глаголар жара апIинай. Глаголарин грамматикайин лишнар улупай.

-КьутIкьлиб аьгъдруриз меълиб затра аьгъю даршул, кIур. Гьамусдин наслариз бахтавар вахтар дуфна,-гъапи Къурбан халуйи, учв активвалиинди иштирак гъаши ватандаш дявдин вахтарикан ихтилат ккебгъри. –Ич жигьил вахт, гьелбетки, гизаф читинуб гъабхьну. Вушра азадвал бадали гъахури гъаши женгарихьди ацIнайи ич жигьил вахтарикан гьамус узу зарбди рази вуза.

Уьмрин бала-кьазйирихьан учу ккагъуз гъахьундар-гъалибвал аьхир узустар зегьметкешарин терефкар гъабхьну.

Къурбан халуйин урчIвцур йис яш дубхьна. Му гьяйбатлу кас узуз мургу асланси гьугъужвуразуз.

Къурбан халудин дуст Аьлимурадра чекмечи вуйи. АцIу кIару улчIвмариккан лигру дугъан кIару улар зирекди дюн’яйихьинди илтIикIнайи (Малик).

а) Глаголин грамматикайин лишнар улупбан чешне:

аьгъю даршул-кюмекчи глагол, хабар тувбан наклонение, гъюз имбу вахт, 3-пи кас, ялгъ.кь., къанажагълу кл., предложениейиъ кIулин член сказуемое шула, фу апIур? суалназ жаваб тувра.

189-пи илчIихуб. Текст кибикIай. УлдучIвру ва улдудучIвру глаголар тяйин апIинай.

Баяр сардвихьна гъушу. Йирси сардав йисариинди чаъ ахьу гьарарин кIажари исчIал дапIнайи. Межид сардвиъ учIву.

Сардвин кIан гъюдлиди вуйи. Миркк имбубси дайи. КIвак гъал кабхънайи Гьяжитагьири мучIу сардвин пIипIар агури, дурариан хилар адатурайи. Кьюб мурччваъ гъилигну думу. Миркк адайи … Миркк шубубпибдиъра, юкьубпибдиъра адайи. Амма му пIипI гьаз гъузгъун алиси вуйкIан? Баяри му «гъузгънилан» сачдин кIажар алдахьуз хъюгъю. КIажар кьяляхъ-кьяляхъ мичIлидар, ламундар шулайи. Магьа «гъузгъун» лап исчIал гъабши. Гьяжитагьирин хил фтик-вуш мичIлибдик кубкIу … Миркк! (Ш.Къ.)

190-пи илчIихуб. УлдучIвру, улдудучIвру ва кьялан жюрейин глаголар кади шу-шубуб предложение дюзмиш апIинай.
68-пи дарс

§ 65. Глаголин формйир. Глаголин асул форма ва асул. Глаголин мураднан форма.

1 Глаголин чав гьапIуб? фу апIуб? фу дарапIуб? кIуру суалариз жаваб шлу ва глаголин асулихъ –уб, -уьб(-юб) суффиксар хъаъбиинди арайиз гъюрайи формайиз асул форма кIуру. Глаголин асул формайи ялгъуз гьяракатнан ччвуртIан бисурдар, хъа думу гьяракат шли апIураш ва думу фуну вахтна арайиз гъюраш, улупурдар.

Глаголин лишнарикан асул формайик класс ва кьадар улупбалан гъайри падежра улупуб ву.

2 Глаголин асул формайихъ хъайи –уб, -уьб (-юб) суффиксар хътагъиган гъубзруб глаголин асул ву.

3 Глаголин гьапIуз? фу апIуз? кIуру суалариз жаваб шлу ва гьяракатнан метлеб улупру формайиз мураднан форма кIуру.

1.бикI- иш- див-

абцц- хъюгъ- гьерг-

ккебгъ- уьбгъ- аьлхъ-

уьрх- кIичих- абс-

зиг- лиг- урс-

2.Глаголар падежариз дигиш апIинай.

Абсýб, áбсуб, гьерхуб, учIвуб.

Узу ва йиз аьхюну чи Къисханумди жвубрахьди цIархар арсури ригъдихь ерцц…дивуйча (С.К.). ТятIиларра ккудуркIу, амма училищейиз хътарк… аьшкь имдайзуз (С.К.). Ч1агъан гъагъиди вузуз, вушра гьелелиг думу дип… ккадарза. Ч1агъандин сес успагьиб ву. Думу сес асас… ву (С.К.).

Аьхирки дугъу сифте йигъан мярхяр кчвурх… аьгъю гъапIу (И.Ш.).

Хлинццар ктарвук тIибх…, Душваз гъягъюру жакьвар. Ккундарш увуз укI ип…, узуси ккиригъ жилар Шагьибрин хизан касибди дуланмиш шулайи (Аь.Аь.).

Вушра, дурари хюни гъадабгъ… ижмишнаан кьаст апIуру (Халкьд.).

193-пи илчIихуб. Глаголарин инкар формайин асулар тасдикь апIбан асуларикан фици арайиз дуфнаш, улупай. Дурар кади предложенйир дюзмиш апIинай.

Убхуб-дурубхуб, агуб-дарагуб, ипIуб-дирипIуб, уьбхюб-дюрюбхюб, уьбгъюб-дюрюбгъюб, бикIуб-дибрикIуб, чIабкIуб-дачIрабкIуб, лихуб-дилихуб, ебгуб-деребгуб, ишуб-диришуб, лигуб-дилигуб, убсуб-удрубсуб, деебтуб-дееебтуб, удукьуб-удудукьуб, ипуб-идрипуб.

Пичраъ аржлар, АлапI уьл’ин,

аьзряилин уларси, ча ипIурза, деъ гъвалахъ,

йиз суфатназ якьин узу

ацагну хуб лигура. сагъ шул гъипIиган думу.

Ихь душмнар шад

апIдарза, баб, хъютарси Закур сюгьрин

ккилигурай сесерихъди жакьварин,

ч1уру хабар абгури. сиринмиди,

Биц1и вазси гъудужвурза ахниккан.

рябкъюру, дивнай улдахъ Мяълийихъди

уву гвач1нин икриъ айи даттарин

гъадабкьу гваран к1аму никк ккудубзуз

гъягъидихьа хюндиккан. (Э.Аь.).

1 Чав жара глаголи улупурайи асас гьяракат ачухъ, тяйин вая лишанламиш апIури, кьюбпи (аьлава) гьяракат улупру глаголин хусуси формайиз деепричастие кIуру.

Табасаран чIалнаъ гьарсаб глаголиз кьюб жюрейин деепричастие а: ккудубкIу ва ккудудубкIу.

Ккудубк1у жюрейин деепричастие глаголин асулихъ –ну суффикс хъап1биинди арайиз гъюру.

Месела: ккебгъуб – ккебгъну (фу дап1ну?) бик1уб – дибик1ну,

КкудудубкIу жюрейин деепричастие глаголин асулихъ –ури, уьри (-юри) суффиксар хъаъбиинди арайиз гъюру.

Месела: урхуб-урх+ури, бикIуб-бикI+ури, уьрхюб-уьрх+юри ва гь.ж.

2 Гьам глаголин, гьамсана прилагательноейин лишнар кайи хусуси формайиз причастие кIуру.

а) Причастйириз глаголизси тасдикь апIбан ва инкар формйир а.

Месела: ИпIру (тасдикь апIбан) –дирипIру (инкар форма); жаргъру-дажраргъру.

Причастйир глаголарси классариз, кьадарариз ва вахтариз дигиш шулу.

б) Причастйир прилагательнйирси предложениейиъ определенйир вуди шулу. Месела: Либцру хуйиз я к1ураб бихъур, я маргъ (Халкьд.).

Субстантив причастйир классариз, кьадарариз ва падежариз дигиш шулу.

Месела: лихру-лихрур, лихруб, лихрудар; лихрур-лихрури, лихрурин, лихруриз ва гь.ж.

195-пи илчIихуб. Исихъайи глаголарикан ккудубкIу ва ккудудубкIу жюрейин деепричастйир дюзмиш апIинай. Деепричастйир кади гафарин ибарйир ва саб 5-6 предложение дюзмиш апIинай.

Лицуб- албагуб- хъивуб-

бикIуб- ипуб- итуб-

урзуб- йивуб- биржуб-

элеуб- урччвуб- чIюбкьюб-

дисуб- хъюгъюб- бихъуб-

1 Дявдиъ узу дневникар гъахури гъахьундарза (Л.Б.). 2.Саспидар, гъулан гъирагъдихъ тюфенгар йивури, ярхлади гъузуйи (Б.М.). 3.Саб йишв’ин пеэр урхьури, саб йишв’инсан муртйир урхьури йигьгарра иливнайи (Б.М.). 4.Гюл чав-чакди гъапIу фикрарикан саб мясляаьтназ гъафи. Думура-гьергну гъягъюб вуйи (Б.М.). 5.Аьхир чан вари кьувватар уч дапIну, йигъ шуз багахь шулайиган, гьергну гъягъюб мясляаьт гъапIу (Б.М.). 6.Хътабгъу микIлаз микI йивури хъюхъяр аргъуйи (Б.М.). 7.Улхьан йигъан алахьну али шаламар аязнан зегьметну даргъну гакIвларси гъапIну (Б.М.).

Гъежебгру хъютлин ликриъ заз абсур (Халкьд.). ГъабчIи аслантIан чIиви гату ужу ву (Халкьд.). Гъубгу йишв’ан кум утIубччвур (Халкьд.). Фун аьхю апIрурин кIул аьхю даршул (Халкьд.). ЦIигь гъипIурин гугахъ цIа (Халкьд.). Абайи гъитIу хутари баярин силбар гьадагъну. (Халкьд.). Мелз ккутIубччвур рякъюн кIанакк, лик ккутIубччвур рякъюн заин. (Халкьд.).

Рякъюб, лихуб, уьрхюб, чIюргъюб, ктIерццуб, ут1уб, цIабкуб, итIихуб, ккучIвуб.

Хьараъ диву «ифдин сумчрихъан» Фирузайин, Сяидрин хулаъ яшамиш шули, кьюбпи гьяфта гъябгъюрайи. Гьадму вахтнан арайиъ, гьапIрур, наънан гъафир вува кIури, гъулаъ суракь апIрур, думу инжик апIрур гъахьундайи. Гъуландар гьацира Сяидрихь гьяфтайик кьюр, шубур алверчи гъюри шлувалихъди вердиш духьнайи. Дурари Фирузара гьадрарикан сарси гьисаб гъап1нийи… Хъа Сяидри Фирузара дагъдин гьатмуну терефнаан гьергну гъафир ву кIури ихтилат гъапIиган, гъуландарин дугъахьна затра имдарди марагълувал гъудубгнийи…

Чавна Альбина дагъдин тмуну терефнаан гъафи баярихъди гъягъюри чпи аьгъюдарикан саризра дярякъбиин Фируза гьаз-вуш умудлу вуйи. Вушра, юкIв архаин хьпан бадали, чан гьисабнаан отпуска гъадабгъузра кади Фируза кьюд-шубуд йигъазди чпин поселокдиз гъушнийи. Амма хъайигъан думу, чру нур алди ургурайи улар разишну ацIну, кьяляхъ хъадакну гъафнийи (Гь.Гь.).
70-пи дарс

§ 67. Глаголин наклоненйир ва вахтар.

Глаголин гьяракатнан гьякьнаан улхурайирин фикир фициб вуш улупурайи формайиз наклонение кIуру.

Табасаран чIалнаъ глаголиз юкьуб наклонение а: хабар тувбан, гьерхбан, шартIнан ва амур апIбан.

Гьарсаб наклонениейиъ глагол вахтариз, касариз жа-жара саягъниинди дигиш шулу. Гьарсаб наклонениейиъ вахтарин кьадарра жараб ву. Хабар тувбан наклонениейиъ глаголариз шубуб вахт а: гьамусдин, гъюзимбу ва гъубшу. Глаголин гьамусдин вахт саб ву. Гъюзимбу вахтнан жюрйир шубуб ву: якьин вуйи (лихиди), якьин дару (лихур) ва уьмуми гъюзимбу вахт (лихуру).

Гъубшу вахтнан жюрйир ургуб ву: а) кьюб ккудубкIу гъубшу вахтар (1. гъап1ну, гъафну; 2. гъапу, гъафи.); кьюб улихьди ккудушу вахтар (1. дапIна, даахна; 2. дапIнайи, даахнайи.); в) кьюб давамлу гъушу вахтар (1. апIурай, гъюрай; 2. апIуйи, гъюйи.); г) улихьди ккудубшу вахт саб форма ву (дуфна).

Хабар тувбан наклонениейиъ айи вахтар касариз ва кьадариз дигиш шулу.

Ришвуб, гьерхуб, дугъужвуб, ккудубкIуб, йикIуб, гъягъюб, ип1уб, ергуб, аргуб, удучIвуб, дахьуб, илдитуб, алахьуб, урччуб, гьюдюхюб.

Фу ухди

БицIидарин

Ширин нивкIар апIру вахт,

Иллагьки миржибдиъ духьну ккуниган

Мектебдиъ бай,

Чан дадайин бицIи бахт.

-Гъудужв, йиз бай,-

Гьяйифди кIур дадайи,

Гьязур дапIну.

ЦIийи «Букварь», тетрадар,-

Дих апIура

Увуз, хъебехъ, даттари,

Гъудужв ухди,

Миржибра шула сяътар.

Сабан бицIир

Ккит1икIну минди-тинди,

Вердиш дарди,

НивкI’ан уягъ шуладар.

Хъа гъидипну

КIвантIаригъян явашди:

-СацIиб кьяляхъ апIин,

Жан дада, сяътар!

Убхьуб, жибкIуб, ебццуб, ебц1уб, рибшуб, бирхуб, убкуб, алдабтIуб, убккуб, убхуб, гъадабгъуб, кивуб, ккучIвуб.