§ 15 Жара ч1алариан гъафи гафарин бязи хусусиятар

Жара ч1алариан гъафи гафар табасаран ч1алнан къанунарин тясирнакк ккахьри дигиш шули гъахьну. Табасаран ч1алниинди урхуб – бик1уб арайиз гъяйиз, жара ч1алариан гъафи гафар халкьдиз ерхьруганси, яна дурар бабан ч1алнан фонетикайин гъурулушдиз табигъ ап1ури, ушвниан адаури гъахьну. Натижайиъ бязи гафар табасаран ч1алнаъ хайлин дигиш хьуваларикк ккуркьну. Месела: пич – печь (урус ч1алнаъ), фикир – фикрун (аьраб ч1.), мюгькам – мегькем (тюрк. ч1.), аьзарлу – азарлы (тюрк. ч1.) ва гь.ж.

Гьаму жюрейин гафар литературайин ч1алнаъра гьадму саягъниинди, яна чиб халкьди фици ушвниан адаураш, гьаци дик1ура. Амма табасаран ч1алниинди урхуб – бик1уб арайиз гъафихъанмина, урус ч1алнаан гъадагъу гафар, аьдат вуди, дигиш дарап1ди – чиб урус ч1алнаъ айибси дик1уб кьабул дап1на: словарь, запятая, щётка ва гь.ж.

Мицисдар гафар бабан ч1алниинди саб жюре, урус ч1алниинди жара жюре дик1бу школайиъ урхурайидариз гизаф читинвалар хрийи. Гьаддиз лигну, улихьди дигиш дап1ну дик1урайи гафарра гьамус дигиш дарап1ди дик1уб кьабул дап1на. Месела:

астакан – стакан, устул – стул, подлежащий – подлежащее ва гь.ж.

Урус ч1алнаан гъафи гафар дигиш дарап1ди дик1уб себеб вуди, гьадму гафарихъди табасаран ч1алназ чаз хас дару сесер (ы, щ, о ва гь.ж.) дуфна.

Аьраб, фарс ва тюрк ч1алариан гъафи гафар, гьадму ч1алар аьгъдарди гъашиш, жара ап1уб читин шулу. Амма бязи лишнариз лигну гьадрарра аьгъю хьуб мумкин ву. Месела, вари кьабул дап1найи гафарик табасаран ч1алназ хас вуйи (ч1, ц1, цц, кк, п1, т1, к1, кь, чв, шв, ч1в, ччв ва гь.ж.) саб жерге сесер кади шулдар. Аьраб ч1алнаан гъафи гафарихъ гизафси (-ат, -аьт, -ят, -ет) аффиксар шулу, дурарик п, ч сесер кади шулдар, фицики дурар гьадму ч1алнаъ айи сесер дар. Азербайжан ва фарс ч1алариан гъафи гафарик хусуси префикса рва суффиксар кади шулу (-лу, -суз, -миш, -чи, -ка, -бей, -кар, -дар ва гь.ж.).

40-пи илч1ихуб. Текстнаъ жара ч1алариан гъафи гафар агай. Гафарин лишнариз дилигну, фуну ч1алариан гъадагънайидар вуш, тяйин ап1инай.
ЦIараб гъудубгну

Ц1араб наан-вуш имиди, хулаз гъафну пну, архаин шулинхъа? Нивк1 гъюринхъа? Яраб дидин к1ул’ина фу бала – кьаза гъафнийк1ан?

Узу варж жюре хиялари йисир гъап1нийи. Ахникк ккайи узу, гъвалаз гъурдар йивурайиси гагь му, гагь тму гъвалахъинди ккит1ик1ури, нивк1 дяргъюри гъашиза.

Хюрчабан касдиз ужуб ху гизаф зурба мурад ву. Йиз Ц1араблин тяриф вардарин ушвниъ абхънайи. Бас дап1ну, думу ч1урдин нахшрихъ хъипиган, дидин гьунарар гъяркъюриз, дидин кьиматра аьгъя. Швнурсар касди Ц1араблихъ узуз пирпйир али юргъа гьяйван, к1ари хъайи хюни туври гъахьнуш, узуз ужуди аьгъязуз.

Хуйиз фукьан аьзият кади гъабшишра, диди эйсийин хал-мутмуйик жарарихьди кучуз гъитурдар. Ху инсандин хайириз дуст ву. Йиз Ц1арабкьан ужуб хасиятнан ху гьеле – беле даршул. Эгер саб ражари узухъ Ц1араб хътарди гъабхьнийиш, узу якьинди швеъдин бацаригъ гъяхъюйзу. (А.Ж.)

1. 
   Асул табасаран гафар кидик1ай, дурарин лишнар тяйин ап1инай.
   
2. 
   Ичв гьяйванатарихьна вуйи ккуниваликан саб биц1и ихтилат бик1ай.
   

Мюгьюббат, женнет, жегьеннем, ислам; чирагъ, терезар, синабенд, пияда; айран, бузбаш, ички, гъуш, илхи; интеллигенция, олимпиада, милитаризм, фракция, ресурс, террор.

1. 
   Кьабул дап1найи гафар кади предложенйир дюзмиш ап1инай.
   

Эй, йиз аьзиз Табасаран,

Багъри вуйи халкьар жвуван!

Ирандин шагь – къанлу Надир

Гъудужвна, ихь даим душман.

Надир – шагьдин кьушмар дергна

Дербент шагьрин гъалиъ зурба

Ухь’ина гьюжум ап1уз

Дурар вари гьязур шула.

Гъудужвурхьа вари, сарси,

Дагъдин игит асланарси.

Душмандиз мют1югъ шлу кас,

Дявдин майдандиз дарифри.

Дагъустандин халкьар чвйирси,

Саб вуй дявдиз сат1и хьиди.

Авар, лезги, дарги ва лак

Чвйир вари кюмек хьиди.

Бисуз шлур яракь хилиъ,

Гьязур вухьа дийигъуз ликри.

Ху ап1урхьа, уьбхюз Ватан,

Бабан гъубхъу никкдиинди.

Кьалухъ Мирзайин ебхьай чвуз дих –

Ватан уьбхюз йихьай гъаних!

Дирбаш абйирин уьмрикан

Гъит наслариз гъубзри тарих. (Кь. М.)
14-пи дарс

§ 16. Чиб ишлетмиш ап1бан жигьатнаан гафар

группйириз жара хьуб.

Улхурайири чан улхбаъ ишлетмиш ап1урайи гафар ч1алнаъ тяйин дап1найи къайдайиинди ишлетмиш дап1ну ккунду. Табасаран ч1алнаъ гафар чиб ишлетмиш хьупан жигьатнаан шубуб йишв’ина жара шула:

1) Чиб инсанарин саб тяйин вуйи дестейин улхбаъ ишлетмиш шлу гафар (диалектизмйир, профессионализмйир, жаргонйизмйир ва гь. ж.);

2) чиб ч1алнаъ ишлетмиш ап1ури имдру, кюгьне духьнайи ва ц1ийиди арайиз дуфну имбу гафар (историзмйир, архаизмйир, неологизмйир);

3) чиб жюрбежюр стилариъ ишлетмиш ап1ру ва чпихъ жюрбежюр саягънан тясирлувал хъайи гафар (илимдин гафар, литературайин ва халкьдин улхбан гафар ва г.ж.).
§ 17. Диалектизмйир ва профессионализмйир.

Диалектизмйир гъуларин нугъатариз к1уру. Табасаран ч1алнаъ 2 аьхю: нит1рихъ, сугъакк ва этег диалектар а. Мурарикан литературайин бинайиз нит1рихъ (кьибла) диалект гъадабгъна. Мялум вуйиси, литературайин ч1алну вари халкьдин ч1ал артмиш хьупаз аьхю тясир ап1уру. Диди халкьдин ч1ал девлетлу, шикиллу ва жанлу хьупан бадали уьмуми къайдйир яратмиш ап1уру. Амма диалектарианра литературайин ч1алназ сикин дарди жюрбежюр гафар гъягъюра. Дицдар гафар диалектизмйир ву.

Диалектизмйирит1ан башкъа ч1алнаъ сяняаьткарвалин гафарра (профессионализмйир) ишлетмиш шула. Му гафар инсанарин кесп, пише, сяняаьткарвал мялум ап1руган ишлетмиш шула.

Ч1алнан стилар

улхбан

китабдин

1) Дугъан ццур Суна вуйи. Чавра уччвур ва аькьюллу сар риш вуйи (А.А.). 2) Я жакьу, жакьу, наана гъягъюрава? (Халкьд.). 3) Кюкдин кац1си, бабан хабахъ, аку вазси, гъюдли шинтахъ (Халкьд.). 4) Хючна Кьадирин шубарча, Ч1валакк Зангийин шубарча (Халкьд.). 5) Шагьибрик кефи кубч1ву ва дугъан чан вилаятдиъ варит1ан гужли пягьливанар айич к1ури аьхю тупар йивуз хъюгъю. (Аь. Гь.).

Гьар (яркур), гуг (гъарпуз), аьйдрувал (агъдрувал), жяхин (дяхин), ач1ин (ат1ин), шивар (шубар), сус (швушв), изу (узу), жилур (жилир), ухжи (ухди), куку (кюкю), гъют1урччим (гъют1рахьим), чу (чи), чви (чве), рачин (ритин) ва гь.ж.

1. 
   Гафарин сиягь давам ап1инай.
   

Табасаран ч1алнан лексикайиъ гьамусяаьт яркьуди ишлетмиш даршулайи гафарра алахьуру. Дурарикан бязидар инсанарин арайиъ зат ишлетмиш ап1ури имдру вая ц1ибт1ан имдру шей’арихъди аьлакьалу ву.

Ч1алнаъ зат ишлетмиш ап1ури имдру, чиб тарихдиз гъушу гафариз историзмйир к1уру. Гафар тарихдиз гъягъюб чпи улупурайи мутмйир арайиан терг хьупахъди аьлакьалу ву. Табасаран ч1алнаъ историзмйир асас вуди аьраб ва фарс ч1алариан дуфнайидар ву. Бязи историзмйир хусуси табасаран ч1алнандарра ву.

Амма саб бязи гафари улупурайи мутму учв уьмриъ имишра, думу улупурайи гаф учв кюгьне шулу ва дидин йишв’ин гизафси жара гаф ишлетмиш ап1уру. Мицисдар гафариз архаизмйир к1уру. Месела: деллег (парикмахер), аьзархана (больница) ва гь.ж.

Гафариан рябкъюрайиганси, архаизмйирикан гизафдарин йишв урус ч1алнаан гъафи гафари бисура.

Аьхиримжи вахтари табасаран ч1алназ лап кьанди удуч1ву гафарра гъюз хъюгъну. Мицисдар ч1алнаъ ц1ийиди арайиз гъюрайи гафариз неологизмйир к1уру.

Гъваарилан исина нукрарин к1ул’ина гъванар т1ирхуйи (М.Х.) Наибдин кьяляхъди къайдасузди гъулан кавха, диванбеги ва сагъди имбу нукрар диш гъахьнийи (М.Х.). Жвуми мистан минарайиин луфар ришвурайи.

–Эй, инсанар! Царин наибрин кьувватнахьан ихь къаршувал уьбгъюз шулу, амма халкь ккагъуз шлуб дар. (М.Х.).

«Гьамус му адмийирик кайиб аьгъю ап1арза», -к1ури, хулаз гъафибси, думу, чаз айи бухара бачук1 улубк1ну, марцци ц1ийи чуха хъабхьну, арсран ч1ул гъидибт1ну, гамшин лиъдин шаламарра алахьну, хъана сумчриз гъушну. (Халкьд.).

а) Гафар давам ап1инай.

б) Космосдикан саб биц1и ихтилат дюзмиш ап1инай.

16-пи дарс.

Ч1ал ккат1абццуб. Ахтармиш ап1бан ляхин.

Дадайикан гаф.

Дадайикан вуйи фикрар узуз варит1ан гирами фикрар вузуз. Дугъу узу ликриин гъахьиси, ч1атна адаунзу, чру багъдиз, хъасин хяраз, хут1лиз, ярквраз хъади гъушунзу. Дугъу к1уйи: «Гьаму мяхъву. Гьамрар урхьар ву. Хъа му кьут1 ву – меъли кьаб, уву бадали кивунча». Дугъу узуз рякъюн ук1’инди т1уб’ан гъябгъюрайи ифи дебккуз аьгъю гъап1унзуз. Рябкъюз, гъавриъ ахъуз, фикир ап1уз аьгъю гъап1унзуз. Дярябкъюз, ч1ур дарап1уз, дач1рабк1уз аьгъю гъап1унзуз. Насигьят тувунзуз: «Тямягькарвал мак1ан, фукьан ип1уз шулуш, гьадмукьан гъадабгъ, уву гъип1хъан тмундарра гъюру, дураризра гъибт». Дугъу учу рякъюъ т1аъруган, уьлин парчийихъди, чан камаллу хайир – дюаьйиинди рякъюъ т1ауйи. Дадайихьан гъирагъдиъ хьуб думукьан рягьят ляхин дар. Амма жигьил вахтари ухьу вари сабси дидин гъаври шулдархьа. Узура ц1иб кьандиси дидин гъаври гъахьунза.

Ихь дадйирин кьисмат хусусиб гъабхьну. Жиларихъди сабси дурар ц1ийи уьмур бадали женгариз гъушну, дурарихъди сабси думу ц1ийи уьмур яратмишра гъап1ну, ва гьаддиз дурар чпиин зегьметнан баракаллу уьмриин гизаф шад ву (Журн.)

1. Гафарин ва гафарин ибарйирин зиин ляхин. Насигьят, тямягькарвал, камаллу, хайир – дюаь, кьисмат, уьмур яратмиш ап1уб, баркаллу зегьмет.

2. Диктантдин гъалат1арин зиин ляхин.

3. Хулаз ляхин. «Йиз дада» - сочинение яратмиш ап1уз.

Гафар предложенйириъ гафарин ибарйириз сат1и шулу. Гафарин ибарйир кьюб жюрейиндар шулу: азаддар ва дурумлудар. Месела. Лисунган мани мик1 хъиву к1уру предложениейиъ 3 ибара а: мик1 хъиву, лисунган хъиву ва мани мик1. Гьаму ибарйириъ айи гафарикан гьарубдин к1ул’инди гъавриъ ахъуз шулу ва дурар чиб гьаму ибарйириъ айи гафарилан гъайри, жара гафарихъдира рягьятди ишлетмиш ап1уз шулу, месела: мик1 к1уру гаф – мич1ли мик1, зил мик1, явши мик1 ва гь.ж. Мицисдар ибарйириз азад ибарйир к1уру ва предложениейиъ дурарикан гьаруб к1ул’инди предложениейин член вуди шулу. (Лисунган мани мик1 хъиву.)

Эгер ухьу Эрзи машнаан лизи мяхси гъаши к1уру предложение гъадабгъиш, мушваъ лизи мяхси к1уру дурумлу, жара ап1уз даршлу ибара а.

Мицдар дурумлу, чиб жара гъап1ган, чан мянайин сабвал дигиш шлу ибарйириз фразеологияйин ибарйир вая фразеологизмйир к1уру. Лексикология илимдин гьамцдар ибарйирикан улхру цирклиз фразеология к1уру. Фразеологизмйир фразеологияйин словарариъ тувра.

1. Хьадан мягьсулари гъюр хъап1райи. 2. Жилир шлури муртдиъ имиди ц1ив ап1уру (Халкьд.). 3. Жугьуд ялхъванра кади ужу ву (Халкьд.). 4. Гъап1ури ип1ур, дарап1ури дирип1ур (Халкьд.). 5. Гъийин ляхин - закурин дяхин (Халкьд.). 6. Ул гат1абхьну ихь чюллериз гъилигган, чру мяхмри ккеркну гюрчег рябкъюра (Б.Р.).

Дархи баб, ярхи гарччил, улин ниниси, ул – улик ктривуб, гъюнаригъ гъюч1вуб.

1. Табасаран халкьдин мисалар давам ап1инай. Гафар аьгъю биц1и… Хал сифсиб гъабшиш, душваъ сифан урхъаркьан… Гафназ дирбаш, ляхниз… Фукьан т1ул ит1ибк1иш, гьадмукьан … Аьгъю дархьуб аьйиб дар, аьгъю дарап1уб… Аьйиб к1арчар алиб…

(кьун, ляхнар шул к1ур, угъраш, аьйиб ву, ниъра шулу, шулдар.)

3. 
   Халкьдин мисалар уч ап1инай, дурар тетрадиз кидик1ай.
   

Фразеологияйин ибарйирин дурумлувал, яна дурариъ айи гафар чиб – чипхьан жара ап1уз дархьбан дережа, гьарган сабсиб шулдар. Чпик кайи гафарин арайиъ айи аьлакьалувалин дережайиз лигну, фразеологияйин ибарйир швнубсаб жюре шулу. Аьдатнан фразеологияйин ибарйирин мяна, чиб к1ул’инди гъадагъишра, дудубгнади шулдар. Месела: синбар хътирчуб, бабан бай ва гь.ж.

Амма гьацдар фразеологияйин ибарйир аки, дурариъ айи гафар чиб – чипхьан жара гъап1иш, дурарин мянайин гъавриъ ахъуз шулдар. Мицисдар, чиб лап сигъди аьлакьалу вуйи гафарикан ибарат вуйи ибарйириз идиомйир к1уру. Мисалар. Кьюркьлин ц1а, дегь замана, ху ап1уб ва гь.ж.

Дюзмиш духьнайи терминарра фразеологияйин ибарйирин саб жюрге ву: гъвандин ритин, чвлин тум, кьялан школа ва гь.ж.

Абйирин гафарна мисалар фразеологияйин ибарйирикан гьисаб шула. Месела. Аьжализ мажал шулдар.

Фразеологизмйир В.М. Загьировди дюзмиш дап1найи фразеологияйин словариъ улупна.

Акв дярябкъю к1ирихъ, юк1в улубкьуб, ич1и к1ваинди, кьяляхъ руг хъади, ушв гьибтуб, жугьуд ялхъван, заварихъ хъергрур, сифсиб хал, т1ул ит1ибк1уб.

1. Ишуз ккун гъабшиш, сакъур ул’анра нивгъ удубзуру.

2. Ич1 гъап1ур, ич1аъ ахъур.

3. Ихтилатра ихтилатчийиз гъилигуб шулу.

4. Ип1ру –ухруган жилар, лихруган набалугъ баяр духьну ккундар.

5. Инсандиз маргълит1ан, гафну гизаф иццру ап1ур.

а) Абйирин мисалар ишлетмиш ап1ури, «Йиз аба» темайин ихтилат бик1ай.
19-пи дарс

§ 21. Табасаран ч1алнан словарар. Дурар дюзмиш

ап1бан къайдйир.

Гьарсаб ч1алнан лексикайин девлетлувал жюрбежюр словарариъ тяйин ап1уру. Чпин вазифйириз дилигну словарар швнубсаб жюрейиндар шулу: гафарин гъаврикк каърудар; гафар, фици арайиз гъафидар вуш, улупрудар, кьюб ч1алнандар, терминариндар, орфографияйиндар (гаф дюзди бик1бан), фразеологияйиндар ва гь.ж.

Табасаран ч1алназ вари жюрейин словарар а. Гафарин гъаврикк ккаъру (толковый) словарь Б.Г.-Гъ. Ханмягьмадовдина, Ким Шалбузовдин «Табасаран ч1алнанна урус ч1алнан словарь» 2001-пи йисан Москвайин «Илим» чапханайиъ адабгъну. Орфографияйин словарь (дюзмиш гъап1дар: Гь. Гьяжиев, Б. Гь.-Къ Ханмягьмадов), школйириз вуйи табасаран ч1алнанна урус ч1алнан словарь (Гь. Гьяжиев), табасаран ч1алнан терминарин словарь (Къ. К. Къурбанов ва И.Р. Гьясанов), школйириз вуйи урус ч1алнанна фразеологияйин словарь, табасаран ч1алнан омонимарин словарь (кьюбибра В.М. Загьировди дюзмиш гъап1ну).

52-пи илч1ихуб. Словарарикан мянфяаьт ктабгъуз, яна дурар ишлетмиш ап1уз аьгъю ап1уб.

1. Орфографияйин словарин кюмекниинди гафар агуб (деккуч1имир, кавха, хабар, рягьимлу, бахча, аьзият, ачарчи, аьдалатлу, дакьат.

а) Гьаму гафар предложенйириъ дюзди ишлетмиш ап1уб.

53-пи илч1ихуб. Табасаран ч1алнанна урус ч1алнан словарин кюмекниинди гьаму гафарин мянйир ачмиш ап1инай.

Абад, аба, ариш – вериш, аркбан, гирами, гиргилагъаж, жумарт, китабхана, пуб, пягьливан, убжуб, экзамен, экскурсия, эл ва гь. ж.

1. 
   10 гаф чпин мянйирра хъади словарикдиан тетрадариз кидик1ай.
   
2. 
   Табасаран ч1алнан словарарикан учвуз аьгъюб бик1биинди кидибтай.
   

Ч1алнаъ айи гафар жа-жара дюшюшариъ жюрбежюр саягъарниинди ишлетмиш ап1ури шулу. Гьаму саягъниинди ч1алнаъ чпиз стиль к1уру сабшвнуб жюре арайиз гъюра: халкьдин улхбан стил, ва бик1бан (китабдин), ч1алнан канцелярин кагъзарин, публицистикайин, илимдин ва эдебиятдин (яна художествойин литературайин) стилар.

Бязи гафарна гафарин ибарйир, ч1алнан хусуси вуйи жигьатариъ (улхбан ч1алнаъ, илимдин ч1алнаъ, бик1бан кагъзариъ ва гь.ж.) гизафси к1ул’инди вуйи тясирлувал хъади шулу. Ч1алнан илимдин гьамцдар жюрйириккан, яна стиларикан вуйи пайназ стилистика к1уру.

Улхбаъ ва бик1баъ гьаму стилар, ктибтурайибдин мянайиз дилигну, дюзди уьрхбаз ва гафаринна келимйирин дюз вуйи формйир ва гъурулушар ишлетмиш ап1ури хьувализ ч1алнан культура к1уру.

1. Халкьдин улхбан стиль: байк1а, дажи, кач, фана йихь…

2. Илимдин ва китабарин хусуси терминар: уьмуми, махсус, существительное, наклонение, вахт, кас, кьадар…

3. Канцелярин стиль: шагьадатнама, акт, къайд ап1уб, мажбурнама…

4. Газатарин публицистикайин ч1алнаъ: мухбир, макьала, интервью…

5. Художествойин эсерариъ: гюлишан, гьяйбатлу, гюзел, алагюзли, назнази, мубараклу…

Абхъну айиз гъи гьарай –

К1ваъ суалнан

Ничхир дубхьна сикинсуз.

Суал – ничхир,

Узу гьялак ап1урай,

Тяди кади

ТIибха, бахтлу ибшриву. (Аь.С.).

2. 
   Расписка
   

Ноябрин 20-пи йигъ, 2005-пи йис.

3. 
   Ч1алнан культура уьбхбан бадали инсанди лексикайикан, фонетикайикан, морфологияйикан ва синтаксисдикан мянфяаьт ктабгъуру, бабан ч1алнан гьарсаб стилин, жюрбежюр нугъатарин башкъавалар ишлетмиш ап1уру.
   
4. 
   Мялум вуйиси, пис аьдатарин алчагъ терефдрари лезгйирин шаир Кьючхюр Сяиддин улар адагъну, къумугъарин шаир Ирчи Къазакъ Сибириз алдаъну, аварарин шаир дишагьли Анхил Мариндин ушв кпирхну, хъа Мягьмуд мурччвхъан йивну гъак1ну, даргйирин шаир Уьмран Батирай гашу йик1уз гъитну, лакарин шаир дишагьли Курклийиан вуйи Шаза багъри ватандихъ мягьрум дап1ну, яд уьлкйириз ут1урккну.
   
5. 
   Гъи узуз ич хут1лихъ хъайи жихрин гьаркан ихтилат ап1уз ккундазуз. Увуз, белки, думу фициб: гъяниб, дашсана ч1уруб вуйин, к1ури гьерхузра ккунди ашулвуз. Ав, гьациб суалра гьякьлуб шулу, фицики «жихрин гьар» гафариан дидин жюре аьгъю ап1уб читин ву. Асла аьгъю ап1уз шулдар гъапишра, гъалат1 шулдар. Хъа му жихрин гьар гъяниб ву гъапиш, узу гъалат1 шулу, аьхю гъалат1, гьаз гъапиш узуз думу фукьан гъяниб вуди ккун гъабхьишра, дидкан гъяниб шулдар. Хъа ч1урубра ву к1уз ккунди адарзуз.
   

Ихь ч1алназ кьюб къайда а – улхбан – ва бик1бан. Улхбан ч1ал гьар вахтна бик1бан ч1алт1ан зина ву, гьаз гъапиш бик1бан ч1алнан вердиш’валар, бажаранвалар улхбан ч1алналан асиллу шула. Гаф дюзди бик1бан къайда аьгъю ап1айиз, гаф дюзди пубан, фицдар сесерикан арайиз дуфнайиб вуш аьгъю дап1ну, хъасин сеснан ишара лишан бик1баъ улупну ккунду.

Гьарсаб гаф сесерикан ибарат ву. Месела: гъаз к1уру гаф шубуб сеснакан (гъ, а, з), лизи – 4 сеснакан, халачи – 6 сеснакан ибарат ву. Эгер ухьу гъаз к1уру гафнаъ а сеснан йишв’ин у сес дивиш, жара гаф арайиз гъюру: гъаз – гъуз, хъа кьюбпи гафнаъ з сеснан йишв’ин м сес дивиш, хъанара жара мянайин гаф гъюру ва гь.ж.

Чиб гафнан мяна дигиш хьупахъди аьлакьалу вуйи гьамцдар сесериз фонемйир к1уру, хъа дурар аьгъю ап1ру илимдиз фонетика к1уру.

Сесер ухьу бик1баъ гьярфариинди улупурхьа. Сесер ухьу ушвниан адаурахьа ва ухьуз дурар ерхьурахьуз, хъа гьярфар дик1урахьа ва дурар рякъюрихьуз.

Бик1баъ сесер улупру ишарйирин – гьярфарин гьякьнаан вуйи илимдиз графика к1уру.

Кьюрдун ц1иижан шубуд гъапи йигъ вуйи. Аьхъювалин зегьметнаан ч1атинди удуч1вну нефес хътабгъуб читин вуйи. Хулариан удуч1вну ихтилат –сюгьбатназ кючейиъ деуз аьхълушну гъитруси дайи. Гьамци вушра гъулаъ сумчрар хьпанди вуйи ва кьюбиб терефаринра гьязурвалар гъягъюрайи, сумчрар ккергънайи хулариъ шадвал ади, гьарди чпин гъайгъушнар зигурайи. Хайир – шейир к1ули гъабхурайидар чпин шадвалин, кьюрдун му аьхъюваликан хабар дарди, хьадан адмийирси т1ирк1урайи. Кьюбиб сихларизра гужли мирасар ади, му мирасарра сумчрариъ иштирак вуди, гьязурвалар гужли шулайи (Б.М.).

(гъ, б, ю, д, р). Чешне: гъюб, гъюр, гъюд.

(кь, гъ, р, ю, д); (кь, у, х, р, а, л, гъ); (у, б, ш, гъ, у, л).
58-пи илч1ихуб. Улупнайи гафариъ ачухъ вуйи ва ачухъ дару сесерин гьярфар улупай.

Уьзур, девлет, гъир’ят, намус, залум, закур, кьюрд, хюл, аьзар, гьяракат, эзбер, беъли, эмир, яркур.

а) 10 предложение дюзмиш ап1инай.

б) Язна, гъир’ят гафарин фонетикайин разбор ап1инай.

Сесеср арайиз гъюруган ишлетмиш ап1ру асас гьендемар сеснан дамарар, мелз ва к1вант1ар ву. Мурар активвалин ч1алнан гьендемар гьисаб шула. Табасаран ч1алнаъ пассиввалин ч1алнан гьендемарра а: ушвнин гъваъ ва силбар.

Ч1алнан сесер инсандин улхбан гьендемарин кюмекниинди арайиз гъуру. Ухьу зиихъ ктуху ч1алнан гьендемарилан гъайри улхбан гьендемарик гъурдлар, кьаркьар, дюд, ушвнин ва хъюхънин бушлугъар кахьра.

Сес арайиз гъюруган, сифте гъурдлариан гьава адап1урхьа ва кьаркьриан зина думу дюдниз удубч1вуру. Дюдниъ сес арайиз хру табар (сеснан дамарар) а, хъа дурарин кьялягъ сеснан ара гъя. Хъа табар дизигну дюч1юкьнайиган, гьава гуж дап1ну дурарин кьялгъян гъют1убччвуру. Мидира ухьу чаз дих к1уру сес арайиз хуру.

1. 
   Маргъ, табушв, гъван, хал, хюни, к1ари, бай, риш, ц1а, гьар, ук1, ахуб, жаргъуб, лигуб.
   
2. 
   Сурат, гьунар, дуст, десте, тики, тула, чайдан, ранда, фил, шахт, салам, аькьюл.
   

б) Фишфишнан сесер улупай.

в) Гафар ишлетмиш ап1ури, предложенйир дюзмиш ап1инай.

г) Кьисмат, муштуллугъ, хажалат, эгьемият, аьгьвалат – гафарин мяна ачухъ апIинай, дурар кади предложенйир дюзмиш апIинай.