§ 25 Сесер ва гьярфар. Алфавит

Сесра ч1алнан аса паярикан варит1ан биц1и уьлчме ву. Амма сеснахъ чан к1ул’инди вуйи мяна хътар.

Ч1алнан сесер бик1баъ хусуси шарт1нан ишарйириинди – гьярфариинди улупуру.

Гьаци вуйиган сесер ухьу ушвниан адаурахьа ва ухьуз дурар ерхьурахьуз, хъа гьярфар к1уруш, ухьу дик1урахьа ва дурар ухьуз рякъюрахьуз.

Кьабул дап1найи тартибнаъди ерлешмиш дапIнайи гьярфариз алфавит к1уру.

Табасаран ч1алнан гьамусяаьтдин алфавитдиъ 46 гьярф а. Гьар гьярфназ чан ччвур а.

Аба, аьлим, багьна, ваз, …

Шаир, Салам, гъатху, лигуб, ц1аруб, саб, кьюб, варж, ушвхъяр, гвар, мярх, аькьюл, сабур, инсан, гьязур, ихтияр, остров, глобус, существительное.

Чвул. Дуфну хъубкьна девлетлу чвул, Ухьуз дидихь гьарсаб савкьат хьа. Гьарсаб йимиш, гьарсаб мягьсул, гьаржюрейин бегьер хура.

Чвну ихь юрдариъ табиаьтра дигиш шулу. Ихь багълариъ ва чюллериъ ук1ар – к1ажар гъатху шулу.

Чвлин вахтари ухьухьра чюллериъ гизаф шулу тахилар.

а) Ихтилат давам ап1инай.

24-пи дарс.

§ 26. Ачухъ сесер. Ачухъ сесер бик1баъ улупуб.

Ч1алнаъ айи сесер дихнаканна фишфишнакан вая дурарикан сабунубдикан арайиз гъюру. Чиб ялгъуз дихнакан ибарат вуйи сесериз ачухъ сесер к1уру.

Ачухъ сесер адаъруган, гьава ушвниан рягьятди, саб манигъвалари чаз алалабхъди удуч1вуру.

Табасаран ч1алнаъ айи 46 гьярфнакан 12-диз ачухъ сеснан гьярфар к1уру: а, аь, е, ё, и, о, у, уь, ы, э, ю, я.

Табасаран литературайин ч1алнаъ 9 ачухъ сес а: а, и, э, у, о, ы, аь, уь. Аьхиримжи гьярфну табасаран ч1алнаъ 2 сес улупура: к1вант1арин ва к1алхандин.

Гьаму асас 9 ачухъ сес улупурайи 8 гъярфналан гъайри, табасаран алфавитдиъ 4-сан ачухъ сеснан гьярфар а: е, ё, ю, я. Мурариз йотламиш дап1найи гьярфар к1уру, фицики дурари й (йот) сес гъушмиш духьнайи а, у, э, о, аь, уь сесер улупуру.

Аьба, аьбаси, аьгъдрувал, аьгь’валат, аьдалат, Экбер, эзбер, уьлке, уьмур, убрушв, ушвурук, выставка, Европа, ёлка, яягъ, язна, аьрш, аьшкь.

Политикайин дарс вуйи. Доскайик кебхнайи дюн’яйин картайин багахь дийигьну, капитан Бугаевди деънайи эскрариз Вьетнамдикан ихтилат ап1урайи.

Саб дупну раккар арццу ва душвгъян пилотка гъит1ибгъу.

- Юлдаш капитан, хай шулин?

- Ав, фу хабар ву, курсант Зюкин?

Классдизди уч1ву эскри честь тувну гъапи:

- Курсант Расуловдиз замполитди чахьна дих ап1ура.

Деънайидар аьхиримжи столихъ хъайи к1ару ч1арар али эскрахьинди илт1ик1у.

-Гъарах, курсант Расулов, - гъапи капитанди гьаз-вуш ухьт алдабхьну. (Ю.Б.)

а) о сеснакан фу пуз шулу?

66-пи илч1ихуб. Тувнайи гафариъ айи ачухъ сесер тяйин ап1инай ва таблицайин кюмекниинди дурарин разбор ап1инай.

Юнус, Оля, аькьюл, аьяндар, ягълухъ, ярашугъ, яягъ, уьрдег, уьж, месэла, ерси, йисир, заём.

Михаил Юрьевич Лермонтов 1814-пи йисан 3-пи октябриъ Москва шагьриъ бабкан гъахьну. Шубуд йис гъабхьиган, думу дадайихъ мягьрум гъахьну. Дада йик1балан кьяляхъ бабу биц1и Миша гагайихьан гъадагъну чахьна гъурхну. Лермонтов байвахтнахъанмина ихтилатариин, мяълийириин юк1в алир вуйи.

Жюрбежюр эсерар дик1балан кьяляхъ М.Ю. Лермонтовди 1937- йисан «Шаирин аьжал» к1уру шиир гъибик1ну. Диди шаирин ччвур варидиз машгьур гъап1ну. Шиир, сари – сарихьан кпик1ури, жиниди хил’ан хилиз гъябгъюри гъабхьну. Дидиъ Лермонтовди А.С. Пушкин гъак1ир фуж вуш, улупура. Гьамци вари Россияйиз аьхю шаир Пушкин паччагьдин гьюкумдиз къаршу хьувал ва гьаддиз гьюкумдрари футнайиинди думу йик1увал мялум шулу.

Халкьдиз шаир гизаф ккун гъахьну, амма хилиъ гьюкум айидар – паччагь ва чан багахьлуйир хълу ац1найи. «Му шиир революцияйихьна дих ап1уб ву», - к1ури гъахьну дурари. М.Ю. Лермонтов дустагъ гъап1ну. Хъасин машгьур шаир дяви гъябгъюрайи Кавказдиз алдаънийи.

Кавказдин табиаьтди шаир гьяйран гъап1нийи. Думу гюрчегвалин тясирнаккди шаири гизаф ц1ийи эсерар гъидик1ну. Мушваъ думу декабристарихъди таниш шулу. Паччагьдиз къаршуди удуч1ву декабристарин фикрар, хиялар Лермонтовдизра гизаф багахь вуйи.

М.Ю. Лермонтовдин эсерариъ чан девир, думу деврин инсан, дугъан фикрар, мурад – метлебар улупна. Дурари инсанариз азадвал бадали женгназ дих ап1ура. «Мцыри» к1уру эсериъ дугъу азадвал адру уьмурт1ан аьжал ужу ву к1уру фикрихъна хура. Лермонтовди учв халкьдин терефдар вуйиваликанра ачухъди гъапнийи. Паччагьдин вахтна гизафдари мицдар чпин фикрар жиниди уьрхюйи.

Машгьур шаир ачухъди пуч ап1увал хил’ан дяргъру паччагьди футнийириинди, аьмлиинди думу арайиан адауз кьаст ап1уру.

Гьамци 1841-пи йисан Мартынов к1уру офицер дугъахъди гъярхьуз гъитну. Пятигорск шагьрин багахь Мамук к1уру дагъдик дуэль гъабхьнийи. Дуэлиъ Лермонтовди чан ислягьвал улупури, тапанчи завузди гъазабгнийи. Мартыновди, багахьна дуфну, шаирин мухризди гюлле гъивнийи.

М.Ю. Лермонтовдин эсерар гьарган ихь арайиъ гъузди. Дурар гъира варди ккунивалиинди урхура.

Читин гафар ва ибарйир: мягьрум хьуб, машгьур, гьяйран ап1уб, кьаст ап1уб, дуэль.

I. Эсер тясирлуди урхуб.

II. Суалар диври, дурариз яркьуди жавабар тувуб.

1. 
   М.Ю. Лермонтов фила ва наан бабкан гъахьнийи.
   
2. 
   Лермонтовдин байвахт фициб гъабхьнийи.
   
3. 
   Дугъу «Шаирин аьжал» шиир шликан гъибик1нийи?
   
4. 
   М.Ю. Лермонтов паччагьдин гьюкумдиз гьаз къаршуди гъудужвнийи?
   
5. 
   Машгьур шаир Кавказдиз гьаз гъаънийи?
   
6. 
   «Мцыри» к1уру эсериъ шаири фу бик1ура?
   
7. 
   Шаирин аьжал фициб гъабхьнийи?
   
8. 
   Лермонтовдин эсерар ихь арайиъ гьаз гъузди?
   

Чиб дихнаканна фишфишнакан вая ялгъуз фишфишнакан ибарат вуйи сесериз ачухъ дару сесер к1уру. Ачухъ дару сесер ушвниан адаъруган, гьавайин улихь, мелз айи гьялну арайиз хурайи, жюрбежюр манигъвалар гьахьру. Мицисдар манигъвалар улихь гьахьу вахтна, гьавайи дурар жара ап1уру, мелз зиин али силбарик кубк1ру вая гьавайин улихь уьлч1юкьнайи к1вант1ар гьахьру. Гьамцдар дюшюшарин натижайиъ жюрбежюр фишфишар аьмалназ гъюру.

Табасаран литературайин ч1алнаъ, урус ч1алнан гафарикди гъафи щ сесра кади, вари 56 ачухъ дару сес а.

Мурар гьап1рудар ву? 1. Ухьу кудухнайи 33 ачухъ дару сеснан гьярфариинди 36 сес улупура, фицики г, з, ж гьярфари кью-кьюб ачухъ дару сес улупура. гаргар (г) – гаргар (гг)

зав (з) - заз (дз)

жилир (ж) -жакьв (дж)

2. 5 сес асас гьярфар кьюжал ап1биинди улупура: кк, пп, тт, цц, чч.

3. 
   15 сес алфавитдиъ айи асас гьярфарихъ в хъап1биинди улупура: шв, жв, чв, ччв, ч1в, гъв, гв ва гь.ж.
   

Урусатдин машгьур шаир Пушкин Пущкиндин дуст гъахьну. Щепкиндиан шубар шурана Маша Уьру площаддина гъафнийи ва Кремлийин хядариз тамаши гъап1нийи. Му площаддиина гъяйиз кьюрид шубарра ужуди гьязур гъахьнийи. Щеткайихьди туфлийир марцц гъап1нийи, машар гъижик1нийи, кушар гъужвурхнийи.

(Журн.)

1. 
   Урус ч1алнаан табасаран ч1алназ дуфнайи щ сес ч1алнаъ фила ва фици ишлетмиш ап1уру?
   

- Наана, нир, жабгъурава,

Гьялак дубхьну,

каф ут1убччвну мандвариз?

Улихь гьабхъу.

Яв кьаст фу ву? Гъабч амриз?

- Йиз кьаст? – гьюлиз рубкьуб.

Анжагъ

Гьадушваъ йиз рябкъюразуз аьхю бахт.

Гуч1уразуз,

Бисну гъирагъ

Гъузуз йиз штар,

Балгуз дархьи гьюлин тахт.

(Ш.Ш.)

69-пи илч1ихуб. Гъядахьнайи ачухъ дару сеснан гьярфар гъяъри, кибик1ай. Гьарсаб гафнаъ швнуб сес ва швнуб гьярф а?

Чир…ар, жа…ар, кквер..елай, яр…рар, гъвар…, му…ур, маш…ар, йи…ар, гъуду...уб, дугъу…уб.

Ахсрар ккивра. Табиаьт уягъ шула. Ничхрари мукьмар йивура. Ккуккум. Пази. Гвач1индин гюрчегвал. Ригъ гьудубч1ву. Дюн’я нурлу хьуб. Гъулан гьяйбатлувал. Гъул ерлетмиш хьуб. Гъул ккундузуз.

Ачухъ дару сесер асас вуди гьамцдар жигьатариз лигну жара шулу:

1. 
   Чиб арайиз гъюбаъ дихну ва фишфишну иштираквал ап1баз лигну;
   

3. Чиб арайиз гъюрайи йишваз лигну.

I. Чиб арайиз гъюбаъ дихну ва фишфишну иштирах ап1баз лигну, вари ачухъ дару сесер кьюб йишв’ина пай шула:

1) Дихнандар (сонантар) ва

2) Фишфишнандар (шумнийир).

Сабпи сесерикфишфишт1ан дих артухъ кади шулу, кьюбпидарик дихт1ан фишфиш артухъ кади шулу вая дурар ялгъуз фишфишнакан ибарат вуди шулу.

Дихнан сесер табасаран ч1алнаъ 4 ву –м, н, р, л. Вари миди вуйи ачухъ дару сесер фишфишнандар ву.

II. Чиб арайиз гъюбан саягъназ лигну фишфишнан ачухъ дару сесер 3 йишв’ина пай шула:

III. Чиб арайиз гъюрайи йишваз дилигну, ачухъ дару сесер асас вуди 4 йишв’ина пай шулу:

Кут1убшвура хьадан йигъ,

Деъназа дагъдин хабахъ.

Ригъ жин шула ич гьаригъ,

Йиз гъулаъ убч1вра хябяхъ.
Авадан йигъаз гъийин

Бахш дап1найи гъварчнаан

Аьхиримжи мяълийир

Жакьвари к1ура увкан.

Ургури гъулак карсна.

Ва ктирчурайи ц1юмгълар

Са – сабди завуъ арсра. (Аь.Аь.).

I.Сесназ ва думу арайиз гъюрайи саягъназ лигну:

1. Дихнандар: м, л, н, р.

2. Фишфишнандар (вари 52 сес).

а) Жуфтдар (хъяркьдар):

-зилдар: б, д, г, гь.

-лалдар нефес хътрудар: пп, тт, кк, ккв, къ, къв

абруптивар: п1, т1, к1, к1в, кь, кьв, ъ

б) Спирантар (вари 17 сес):

-зилдар: в, з, ж, жв, й, гг, гъ, гъв.

-лалдар: ф, с, ш, щ, шв, хь, х, хв, гь

в) Аффрикатар (ктикьдар - вари 12 сес):

-зилдар: дз, дж, джв

-лалдар нефес хътрудар: цц, чч, ччв.

абруптивар: ц1, ч1, ч1в.
II. Сес арайиз гъюрайи йишваз лигну:

1. 
   К1вант1ариндар (вари 7 сес)
   

б) к1вант1аринна силбарин: в, ф.

2. Мелзнандар (вари 27 сес):

а) к1ак1нандар: лабиалар: жв, шв, джв, чв, ччв, ч1в;

лабиал дарудар: н, р, л, д, т, тт, т1, з, ж, с, ш, щ.

б) кьяландар: й, дз, дж, ц, ч, цц, чч, ц1, ч1

в) кьаблиндар:

лабиал дарудар: г, к, кк, к1, гг, хь

дерин дарудар

лабиалдар: гъв, хв.

3. К1алхандиндар лабиал дарудар: хъ, къ, кь.

Лабиалдар: хъв, кв, кьв.

4. Дюдниндар: ъ, гь.
73-пи илч1ихуб. Текстнаъ айи фишфишнан сесер жуфтдариз, спирантариз, аффрикатариз жара ап1инай. Ачухъ дару сесерин тяриф ап1инай.

Селиматдин айи-адру бай Рашиддиз чан дада завук кайи хядт1ан, ригъна вазт1ан багьа вуйи. Зайнабатдизра – юк1в улубкьну Рашиддиз швуваз гъафириз ва гьадгъвахъди албагну, дадлу уьмур хъап1райириз – чан сижарин гьюрмат гьарган дюбхну ккундийи. Чан веледдин шад гележег ва хушбахтвал бадали жафа гъизигу Селиматдин маш уларикк ккабхьубси, Рашиддин кефйир ачухъ шуйи ва дугъаз учв, чан дадайин саб жерге фикрари чан – гьамусдин деврин инсандик ц1ийи фикрариз наразивал хурушра, бахтлу бай вуйиганси рякъюйи. Велед бабаз, баб веледдиз шириндар шулу сарун! (П.Кь).

а) Рашиддиз, швуваз, ц1ийи – гафариъ айи ачухъ дару сесерин тяриф ап1инай.
28-пи дарс.

§ 29. Лабиал сесер. Кьюжли ачухъ дару сесер. Нефес хъайи ва нефес хътру ачухъ дару сесер. Ачухъ дару сесер бик1баъ улупуб.

Мелзнан ва дюднин сесер, чиб аьмалназ гъюруган, к1вант1ар уч хьпаз, уч даргъбаз лигну, лабиалдариз ва лабиал дарудариз жара шулу (тевай. ш-шв, ч – чв, г – гв).

Табасаран ч1алнан вари нугъатариъ лабиалламиш шлу шв, чв, жв, ччв, ч1в имбу дагъустан ч1алариъ лап ц1ибт1ан алахьури шулдар. Му сесериз, чпин арайиз гъюбан хасиятназ лигну, дентолабиал, яна силбарин лабиал сесер к1уру.

Табасаран ч1алнаъ нефес хътру 5 сес бик1баъ чпин нефес хъайи тахнан сесер кьюжал ап1биинди улупура: пп, тт, чч, цц, кк (ппази, датт, ччил, цци, ккуккум).

Жуфт ва аффрикат сесерикан лалдар, чиб ушвниан адаъруган, фишфишнан гужалвализ дилигну, шубуб йишв’ина жара шула:

нефес хъайидар: (п, т, к ва гь.ж.)

нефес хътрудар: (пп, тт, кк ва гь.ж.).

абруптивар: (п1, т1, к1 ва гь.ж.).

74-пи илч1ихуб. Текстнаъ нефес хъайи ва нефес хътру ачухъ дару сесер улупай. Лабиал сесер кайи гафар жаради дик1ай ва гьарубдин гъвалахъ чан лабиал дару тахнан сес дибик1ну улупай.

Сад йигъан магазиндин улихьна аьхю шюхъяр айи машин дуфна к1ури, дадана бажи, Инара хъади, жаргъури гьялакди дина гъушу.

Ц1иб вахтналан саб уччвуб уьру рягърягъ али учв лизи йифсиб аьхю датти шюхъра хьади, Ина, шадну жвув-жвувхьан дерккуз даршули, икризди архьу.

- Баб, йиз чиркквлиз лига! – гьарай ипу Инайи.

- Жилиина деебт, - гъапи дугъаз мина хъуркьу бабу.

Шуру даттуч жилиин дибту. Фу лигурва, даттучри саб лик дац1абкну, тму ликрихьинди илбицну, дивра. (Э.Аь).

1. Миржид йис чан яш хьибган,

Гьямид шулу абайхьан.

Сар дада гъузур дугъаз –

Чан пай кайи Ригъна Ваз.

Гьамциб дарвалиъ гъаши

К1ан – к1ул ап1рур адайи,

Дадара саил вуйи. (М.Ш.)
2. Дихнан сесер фишфишнан ачухъ дару сесер

(р, м, н, л.)

жуфтдар

спирантар

аффрикатар

нефес нефес абруп- нефес нефес абруп-

хъайи хътру тивар хъайи хътру тивар
76-пи илч1ихуб. Текстнаъ айи ачухъ дару сесер 4 йишв’ина пай ап1инай: 1) к1вант1ариндар; 2) мелзнандар; 3) к1алхандиндар; 4) дюдниндар.

Чвну кьарнийир мани уьлкйириз т1ирхуру, хъа хьадукра дурар хъадакну гъюру. Дурар гьюлерилан, дагъларилан гъягъюру. Амма вари ничхрарихьан му ярхи манзилар ккадауз шулдар. Зяиф гъашидар, сюрюйихъан хътахьдар дюрхну ккунду. Урхурайидар, ничхрариз мукьар ап1инай, дурарин гъайгъу зигай! (Газат).

1. 
   Гаф. Дюзди бик1уб ва урхуб. Гафнаъ гьярфарин ва сесерин кьадар.
   
2. 
   Гафнаъ ударение, гаф слогариз жара ап1уб.
   
3. 
   Ачухъ сесер разбор ап1уб.
   
4. 
   Ачухъ дару сесер разбор ап1уб.
   

Юнýс [йунýс] – 4 гьярф, 5 сес, [йу - нус] – 2 слог, 2 ачухъ сес [у], [у]; 3 ачухъ дару сес [й], [н], [с]. Сабпиб абццу слог, ударение алдруб, кьюбпиб хъябкью, ударение али слог.

ю [йу] - [й] – ачухъ дару сес, фишфишнан, спирант, зил, мелзнан, мелзнан кьялан сес.

[у] – ачухъ сес, заан гьял, кьялхъян жерге, лабиал, ударение алдру сес, гъалин сес.

[н] – ачухъ дару сес, дихнан, мелзнан, мелзнан к1ак1нан, лабиал дару.

[у] – ачухъ сес, заан гьял, кьялхъян жерге, лабиал, ударение али, гъалин сес.

[с] – ачухъ дару сес, фишфишнан, спирант, лал, мелзнан, мелзнан к1ак1нан, лабиал дару.
29-пи дарс.

§ 30 Табасаран ч1алнан слог.

Гаф ушвниан адап1руган, дидиъ айи вари сесер сабпну ваъ, хъа нефес кьат1 ап1ури, саб биц1иди хъугъужвури адаурхьа. Гаф ушвниан адап1руган, ухьу швнубан нефес кьат1 гъап1иш, гафнаъ гьадмукьан чпиз слог к1уру кьат1ар ади шулу. Мисалар. Дагъ-лар, гьяй-ва-нат, либ-цу-ра-йи, марчч ва гь.ж.

Ачухъ дару сеснахьан слог арайиз хуз шулдар. Гьаддиз лигну, гафнаъ швнуб ачухъ сес аш, гьадмукьан слогарра ади шулу.

Учв ачухъ сесниинди ккудубк1урайи слогдиз абццу слог, ачухъ дару сесниинди ккудубк1урайи слогдиз хъябкью слог к1уру.

1. 
   Гар’ан – гаран, хул’ан, хян’ан, цал’ан, цал’ин, сив’ин, лат’ин, гьюл’ин, ул’ин.
   
2. 
   Ч1вурд. Ччвурар. Читинвал. Набалугъвал. Ккилигуб. Илт1ик1уб. К1уллан. Хиллан.
   
3. 
   Рукь’я, жвул’ан, ил’яс, Шем’я, дюн’я, жакьвар, мурхьлар, сурслар, бархлар.
   

- Гуч1 мап1анай, - чирккв айи хил за дап1ну, гъапи гъядрариъ дийигънайи Гьясну. – Магьа ичв чирккв, думу ч1ивиди ими.

Чпин баб гъюра к1ури, чиркквари мукьаъ гьарай ипу. Балин хилиъ айи чиркв ебгну чпин мукьазди гъубшу.

Гьясан гъядрариан удуч1ву. Биц1идар, гъядрарра гъадагъну, чвуккан цалхъан гьудуч1ву.

Дишлади гъулан жакьварин биц1и мукь’ан аьхю шадвалин гьарай ут1убччву.

Биц1идар разиди чиб-чпихьинди лигурайи. (Ш. Къ.).

Апостроф айи гафар, кьюжли гьярфар кайи гафар, лабиал сес айи гафар, гафнан кьялаъ 3 ачухъ дару сес хъахьну гъюрайи гафар ихтилатнаъ ишлетмиш ап1инай. Думу гафар слогариз фици жара ап1уруш, кидибтай.

Саб слог илзигну, тмундарт1ан гужалди ушвниан адап1баз ударение к1уру. Чаин ударение алабхъурайи слогдиз ударение али, хъа имбудариз ударение алдру слогар к1уру.

Табасаран ч1алнаъ ударение гизафси аьхиримжи слогдиин алабхъуру. Ударение гафнан аьхиримжи слогдин алабхъурайиган, ударение ачухъуб шулу. Ударение али слог ц1иб ярхиди ушвниан адап1уру.

Мялум вуйиси, табасаран ч1алнаъ ударениейи хайлин дюшюшариъ чан йишв дигиш ап1ури шулу, яна улихь хьайи слогдилан кьяляхъ хъайи слогариина улт1убччвуру. Мидихъди аьлакьалу вуди гафнаъ дигиш’валар арайиз гъюру:

1. 
   Чаин али ударение жара слогдиина улт1убччву ачухъ сес гафнягъян гъядябхъюру: бархáл – бархлú, мурсýл – мурслú.
   
2. 
   Чаин али ударение жара слогдиина улт1убччву ачухъ сес зяиф шулу, учв бик1баъ улупури шулдаршра, пубаъ марцциди гъядябхъюрдар: хъедеъ – хътеуб, кедеъ – ктеуб.
   
3. 
   Саб жерге гафариъ зяиф гъаши садар ачухъ сесер тмундариз дюнмиш шулу: хал-хулар, хъял – хъюлу.
   
4. 
   Чаин али ударение улт1убччву у сес гафнан кьялаъ марцциди гъядябхъюрдар, хъа зяиф дубхьну, чан улихь хьайи ачухъ дару сес лабиаламиш ап1уру: жакул – жаквлар, яркур – яркврар.
   
5. 
   Гафнаъ чип’ин али ударение улт1убччвбахъди аьлакьалу вуди ачухъ сесер гъядахьиган, зил ачухъ дару сесер лал сесерихъ хъахьу вахтна, дурар лал тахнан нефес хътру сесериз илт1ик1уру. (д – тт – йиз, б – пп – йиз, ж –чч –йиз).
   
6. 
   Дюднин абруптив сес ъ (гьямза) ачухъ сеснан улихь зяиф шулу ва думу бик1баъ улупурдар: хянаъ - хян’ан, лиъ – лиар, к1ваъ – к1ваан, пеъ – пеэр.
   

1. Кадат - ктатуб, кадабгъ – ктабгъуб, кадабт1 – ктабт1уб, чиб – чпин, гъач – гъафну, хъизиг – хъизигуб, хъадак – хътакуб.

2. Кибик1, кидик1, ктик1уб, кпик1уб, кудуб, ктудуб, кудут1 – ктут1уб, йигьаг – йигьккар, аьхюдар – аьхюсдар.

81-пи илч1ихуб. Жара дап1найи гафариъ ударение улт1убччвбахъди аьлакьалу вуди арайиз гъафи дигиш’валарин гъаврикк каай.

Отличник хьпан бадали иллагьки гизаф урхури, гъурхубдин натижа гъадабгъури хьуб лазим ву. Аьхюри гъапибдихъ хъебехъ, хъпехъиш, швумал шулдарва. (Халкь).

Гьаририн цирклар ктат1руган, лап ихтияат духьну ккунду. Гьарсар касди чан кеспнакан ва дидин къайдалуваликан мянфяаьт ктабгъуру. Биц1идариз хъчаргъуб ужуб гъиллигъ дар.

82-пи илч1ихуб. Гафариъ ударение диври, дурариъ фицдар дигиш’валар гъюраш, тяйин ап1инай.

чве – чвуччвун фуж – шли

чи – чуччун шид – шту

гагул – гагвлац чиб – чпин

яхул – яхвлар дитуб – хътитуб

бисуб – кписуб

а) 10 предложение дюзмиш ап1инай.

Арсуб - месела - дюгю –

Ац1уб - мейва - бякья –

Ляхин - рачал - деве –

Кумиш - тавра - якъ –

Хъют - танх - аслан –