А. Ж. Куватов тоғЫЗҚҰмалақ Ұлттық ойыны әдістемелік нұсқаулар

31. 7-2х (65) 69?? (56)

32. 47! 89

Осы жүрістен кейін бастаушыда 37 жүріс, қостаушыда 40 жүріс бар. Ақ жағы ұтылатын секілді.

33. 67 78

34. 7-9 89 (57)

35. 67 78

36. 56 89

37. 67 67

38. 7-9 Ақ жағы көкмойыннан екі рет 3 құмалақтан өткізіп, тағы да екі жүріс қысқартты. Бастаушының 5 жүрісі артық.

39. 36 58

40. 67 67

41. 56 56

42. 56 89 мәжбүр жүріс.

43. 99х (78) 89

Қалған құмалақтардан тағы да 5 құмалақ ұтып алынып, қазанға салынады. Есеп 83-79. Бастаушы ұтты.

Қостаушы ойыншы 31 жүрісте өрескел қате жіберді.

31. 7-2х (65) 69??

Осының орнына 31. ... 95 (58) жүрісі тиімді еді. Сонда бастаушы құмалаққа ойнаса,

32. 12 69

33. 37 89

34. 24 92 (60)

35. 12 78

36. 97х (68) 67

37. 34 59

38. 4-2х (71) Есеп 79-83 болатын еді.

Егер жүріске ойнаса,

32. 4-8 91 (61)

33. 7-8 69 (62)

34. 67 78

35. 7-8 89 (63)

36. 37 58

37. 7-8 89 (64)

38. 67 89

39. 23 78

Бастаушыда 34 жүріс, қостаушыда 35 жүріс бар.
8 Тоғызқұмалақ этюдтері
Тоғызқұмалақ этюдтері – ойын соңында туындайтын, жеңуді немесе тең ойнауды міндеттейтін қызық та, күрделі шығармашылық сала. Ә.Ақшораев бұл туралы: “Демек, этюдтерді құрудың және оны шеше білудің өз алдына жеке заңдылығы бар, әр этюдтер ойынды табысты аяқтауға машықтандыру болып табылады”, – дейді[12]. Шынында этюдтер шебер ойыншылардың тәжірибелерінен алынады және ойын соңын дұрыс аяқтауға әсер етеді. Мысалы, жарыс барысында қарсыластардың бірі уақыттан қысылып, тез-тез жүріс жасауға мәжбүр болады. Ал осы кезде тақтадағы жағдайына сәйкес келетін этюдтің шешімін білетін ойыншы ұтысқа барар жолды тез табары анық.

Тоғызқұмалақ этюдтеріне арналған жеке еңбектер жоқтың қасы. Ал бұл уақытқа дейін жарық көрген этюдтердің өзін санамалап көрсетуге болады. Бұл бағытта марқұм Ә.Ақшораевтың еңбегін атап өткен ләзім. Содықтан тоғызқұмалақ ойынының өзіндік ерекшеліктерін бергенде, оның ішінде этюд саласы болуы да міндетті. Алдарыңызға ұсынылған этюдтердің шешімі де берілген. Бірақ оны ойыншылардың өзі алдымен шешіп, одан кейін шешімін тексеріп көрсе, шеберлік деңгейі қаншалықты дәрежеде екенін байқауына болады.

2. 5-2 (80) 12 (72)

3. 89 Ақ жағы ұтылып қалды.

Сол үшін.

1. 45 89

2. 53 23

4. 93х (81) 12. Тең ойын.

2. 6-7 89 (73)

3. 92 13

4. 91 (80) Ақ жағы ұтылып қалды.

Сол үшін.

3. 81! 13 мәжбүр жүріс.

4. 93 (80) 23

5. 89 23

7. 91 (82)

Әрине, жасанды интеллектінің ол жарыста қандай ойындар ойнағаны белгісіз, бірақ интернет сайтындағы тоғызқұмалақ нұсқасының пайда болуы тоғызқұмалақшылар арасында ойынға деген қызығушылықты арттырғаны рас. Сонымен қатар алдағы уақытта мұндай бірлескен жарыстардың қатарын көбейтіп, тіпті егер компьютерлік бағдарламалардың саны артатын болса, олардың өздерінің арасында жарыс өткізу арқылы ойынның негізгі заңдылықтары мен теориялық ізденістірді жүйелеуге оң әсері болар еді. Тіпті техниканың көмегі арқылы тоғызқұмалақ партияларының архивін жасау да алдағы міндеттердің бірі болмақ.

Ойынның негізгі зандылықтары мен ерекшеліктері қандай деген сұрақтарға қазіргі кезде нақтылы жауап беру мүмкін емес. Ұлттық ойынның сан ғасырлық тарихы бола тұра, жазба деректерінің аз болуы, теориялық сипаттағы еңбектердің жазылмауы – бұл бағыттағы зерттеулерге қолбайлау болып отыр.

Сондықтан кітапта бірілген тоғызқұмалақ туралы мәліметтер, ойынның танымдық мәні, эстетикалық және теориялық мәселелері, тұздық бағалау көрсеткіштері, партия талдаулары – осы олқылықтардың қатарын толықтыруға арналған қадамдардың бірі.

2 Сұлтанбеков Т. Шахмат, дойбы, тоғызкұмалақ. – Алматы, "Қазақстан", 1967. – 97 б.

3 Аманжолов С.. Тоғызқұмалақ. – Алматы, 1936. – 81 б.

4 Анаркулов X. Кыргыз эл оюндары. – Бишкек: "Кыргызстан", 1991. – 67 б.

5 Шотай М. Тоғызқұмалақ ойынындағы тәңірлік дүниетаным көріністері. I халықаралық түркология конгресінің жинағы. – Түркістан : ХҚТУ баспасы, 2003. – 121 б.

6 Сапарбеков Қ. Тағлымы мол тоғызқұмалақ. – "Оңтүстік Қазақстан" газеті. – 1999. – 28 шілде.

7 Б.Төтенаев. Қазақтың ұлттық ойындары. – Алматы, "Қайнар", 1994. – 79 б.

8 Сартқожаұлы Қ. Байырғы түрік алфавиті және көне түрік дүниетанымы. «Түркология» журналы. – 2004. – № 1. – 32 б.

9. Тілеубаев С. Тоғызқұмалақ әліппесі. – Алматы, "Қағанат", 2000. – 142 б.

10 Тәжиев Қ. Киелі сандардың генезисі және эпикалык жырлар мен жыраулар поэзиясындағы көркемдік қызметі. Автореферат. – Түркістан, 2004. – 29 б.

11 Ақшораев Ә. 60 сабақтық тоғызқұмалақ ойынынын оқулығы. – Тараз, 2001. – 68 б.

12 Ақшораев Ә. Тоғызқұмалақ даналығы. – Тараз, 2000. – 53 б.

13 Есенов Қ. Қандықақпан бастамалары. – Тараз, 2000. – 91 б.

14 Акшораев Ә. Тоғызқұмалақ. – А.: "Қазақстан", 1979. – 122 б.