А. М. Саидов, Н. Д. Жангабылова, Б. Аманжол
жүктеу/скачать 1.25 Mb. Pdf көрінісі
|
| Дедукция (лат.dеductiоn - шығару) - бұл логика ережелеріне сәйкес
жасалған қорытынды, яғни жалпыдан нақтыға ауысу. Дедукция - бұл ғылыми білімнің бір түрі, онда қорытынды бүкіл жиынтықтың белгілері туралы білім негізінде жасалады. Бұл жалпы кӛріністерден жеке кӛріністерге ауысу әдісі. Аналогия (грек тіл.аnаlоgia - сәйкестік, ұқсастық) - ғылыми таным әдісі, оның кӛмегімен кейбір заттар немесе құбылыстар туралы олардың басқаларымен ұқсастығы негізінде білім алуға болады. Аналогия бойынша қорытынды кез-келген объект туралы білім басқа аз зерттелген, бірақ маңызды қасиеттері мен сапалары бойынша ұқсас болған кезде пайда болады. Ғылыми гипотезалардың негізгі кӛздерінің бірі - дәл осындай тұжырымдар. Ӛзінің кӛрнекілігіне байланысты аналогия әдісі ғылым мен техникада кең таралды. Аналогия әдісі ғылыми танымның тағы бір әдісінің - модельдеу әдісінің негізі болып табылады. Модельдеу (лат.mоdulus - ӛлшем, үлгі) - зерттелетін объектіні оның түпнұсқасының сипаттамалары анықталатын немесе нақтыланатын арнайы жасалған аналогымен немесе моделімен алмастырудан тұратын ғылыми таным әдісі. Бұл жағдайда модель нақты объектінің барлық маңызды ерекшеліктерін қамтуы керек. Таным теориясының негізгі категорияларының бірі - модельдеу. Теориялық және эксперименттік зерттеудің кез-келген әдісі оның идеясына негізделген. Қазіргі ғылым мен техникада ұқсастық теориясы (геометриялық, физикалық, физика-механикалық) кеңінен қолданылады, ол модельдерді құруға және эксперимент теориясын жасауға негіз болады. Абстракциялау (лат.аbstrаctio - алаңдаушылық) - кез-келген құбылысты (процесті) зерттеу кезінде оның маңызды емес белгілері мен тараптары ескерілмейтіндігіне негізделген ғылыми зерттеу әдісі. Бұл құбылысты зерттеу кӛрінісін жеңілдетеді. Абстракциялар зерттеу пәнін қайта құруға, яғни бастапқы пәнді басқасына ауыстыруға дейін азаяды. Абстрактілі ұғым нақты ұғымға қарама-қайшы, ал абстракциялау - нақтылау. Конкретизация (лат.concretes - қоюландырылған, тығыздалған, біріктірілген) - бұл заттардың немесе құбылыстардың маңызды қасиеттері, байланыстары мен қатынастары ерекшеленетін ғылыми таным әдісі. Ол зерттелетін объект орналасқан барлық нақты жағдайларды ескеруді талап етеді. Таным процесінде ой абстрактілі, мазмұны нашар тұжырымдамадан нақты, бай мазмұнға ауысады. Ғылыми танымның бұл екі әдісі, олардың әдіснамалық қарама-қайшылығына қарамастан, бір-бірін ӛзара толықтырады. Теориялық деңгейде қолданылатын ғылыми таным әдістеріне түсіндіру және формализация жатады. Ғылыми таным әдісі - зерттелетін құбылыстың немесе процестің объективті негізі жасалатын түсінік. Бұл гипотезаны ұсынуға немесе зерттелген құбылыстар немесе процестер класының теориясын ұсынуға мүмкіндік береді. 21 Формализация дегеніміз - объектіні немесе құбылысты кез-келген жасанды тілдің (математика, химия және т.б.) символдық түрінде кӛрсету, оның кӛмегімен олардың қасиеттерін ресми зерттеу жүргізіледі. Ол абстракциялар, идеализация және жасанды символдық белгілерді енгізу негізінде жүзеге асырылады. Формализацияны қолданудың мысалы - математика, әртүрлі жаратылыстану және техникалық ғылымдар (физика, теориялық механика, материалдардың кедергісі және т.б.), онда мазмұнды сӛйлемнің тұжырымы оны білдіретін формуланың тұжырымымен ауыстырылады. Формализация теорияның мазмұнын жүйелеуге, нақтылауға, әдіснамалық нақтылауға және оның әртүрлі ережелерінің ӛзара байланысының сипатын анықтауға мүмкіндік береді. Оның кӛмегімен әлі шешілмеген мәселелерді анықтап, тұжырымдауға болады. Бұрын ғылыми білімнің формасы ретінде қарастырылған гипотеза мен теория байқау мен эксперимент сияқты ғылыми таным әдістеріне де қатысты. Байқау - бұл объективті шындықты табиғатта және қоғамда бар және тікелей қабылдауға болатын түрде мақсатты зерттеу әдісі. Бақылау қабылдаудан (объективті әлемнің нәрселерін бейнелеу) мақсаттылықпен ерекшеленеді, яғни, адам ӛзіне теориялық немесе тәжірибелік қызығушылық тудыратын нәрсені бақылайды. Сонымен қатар, ол зерттеу объектісін сипаттайтын ең маңызды фактілерді ғана таңдайды. Бақылау процесінде объектідегі немесе процестегі сапалық ӛзгерістер анықталған кезде және сапалық ӛзгерістер тудырмайтын олардың сандық параметрлеріндегі ӛзгерістер тіркелген кезде сапалық бақылауды ажыратады. Мысалы, бүгілетін темірбетон конструкциясын (екі тіректегі арқалықты) қирағанға дейін сынау. Сәулені біртіндеп ӛсіп келе жатқан сыртқы жүктемемен жүктеу кезінде оның мінез-құлқында бастапқыда сандық ӛзгерістер байқалады, олар ӛсіп келе жатқан ауытқу түрінде кӛрінеді. Содан кейін сыртқы жүктеменің белгілі бір мӛлшерімен оның бүйір бетінде жарықтар пайда бола бастайды және бұл бақылаушы бекітетін сапалы ӛзгерістер. Жүктеменің одан әрі жоғарылауымен иілу артады, сәйкесінше жарықтардың ашылу ені артады және олар жаңа жерлерде пайда болады. Мұндай ӛзгерістер сандық сипатта болады. Ақыр соңында, белгілі бір уақыт ішінде оны арттырмай, жүктеменің белгілі бір мӛлшерімен сәуленің бүгілуі де, жарықтардың ашылу ені де ӛседі, бұл бұзылудың сапалы жаңа кезеңінің басталуын кӛрсетеді. Бақылау белгілі бір талаптарды қанағаттандыруы керек: - бақылау нақты қойылған міндет үшін жүргізілуі тиіс; - ең алдымен, бақылау кезінде құбылыстың қызығушылық тараптары қарастырылуы керек; - бақылау белсенді болуы керек; - бақылау кезінде құбылыстың белгілі бір белгілерін іздеу керек. Кез-келген ғылыми байқау бақыланатын құбылыстардың немесе процестердің дамуының қосымша факторлары мен заңдылықтарын анықтауға 22 және жаңа эмпирикалық білімнің жинақталуына ықпал етеді. Бақылау жоспарға сәйкес жүргізіліп, белгілі бір тактикаға бағынуы керек. Кейбір жағдайларда бақылау нәтижелері объект туралы бастапқы ақпаратты ғана емес, сонымен бірге оны дұрыс түсіндірген кезде де үлкен ғылыми ашылуларға әкелуі мүмкін. Осыған байланысты зерттеу маңызды қасиеттердің бірі болып табылады. Тәжірибе (лат.experimentum - сынама, тәжірибе, ғылымдағы сезімдік пән қызметі; тар мағынада - тәжірибе, таным объектісін жаңғырту, гипотезаларды тексеру және т.б.) - бұл ғылыми таным әдісі, онда объект зерттеліп жатқан объектіні бақылауға және басқаруға мүмкіндік беретін экспериментатор белгілеген нақты ескерілетін жағдайларда зерттеледі. Эксперимент, бақылау сияқты, сапалы (әдетте бақылаудың алғашқы кезеңдерінде) және сандық болуы мүмкін. Нысанды эксперименттік зерттеудің қарапайым бақылаумен салыстырғанда артықшылығы келесідей: - Тӛтенше жағдайларда объектінің қасиеттерін зерттеу мүмкіндігі, бұл құбылыстардың мәніне тереңірек енуге мүмкіндік береді (мысалы, объектіні бұзу кезінде, ӛзекті жүйелер элементтерінің тұрақтылығын жоғалту кезінде, жоғары және тӛмен температура әсерінен және т. б.); - Қажет болған жағдайда зерттелетін құбылыстың қайта жаңғыртылуы; - Табиғатта таза түрде жоқ құбылыстардың қасиеттерін зерттеу; - Экспериментті қайталауға болады, бірақ байқауды әрдайым қайталауға болмайды. Тәжірибелер табиғи және модельдік болуы мүмкін. Табиғи эксперимент объектілерді табиғи күйінде зерттейді. Модельдік объектілерді жаңартады және нысанды ӛзгертудің кең ауқымын зерттеуге мүмкіндік береді [8]. Эксперимент әдетте зерттеудің соңғы сатыларына қойылады. Бұл теориялар мен гипотезалардың қарқындылығының ӛлшемі және кӛптеген жағдайларда жаңа теориялық идеялардың қайнар кӛзі болып табылады. Экспериментті елемеу қателіктерге әкелуі мүмкін. Эксперименттік зерттеуді дайындау және жүргізу процесі әдетте бірнеше кезеңді қамтиды (сурет 5). Эксперименттік зерттеу процесін оңтайландыру және ғылыми іздеуді басқару эксперименттің математикалық теориясы негізінде жүзеге асырылады, бұл уақытты үнемдеуге және материалдық шығындарды азайту. Ӛлшеу - зерттелетін материалдық объектілердің (масса, жылдамдық, температура және т.б.) сипаттамаларының сандық мәнін анықтау процедурасы. Барлық ӛлшеулер тиісті ӛлшеу құралдарының кӛмегімен жасалады және ӛлшенетін шаманы эталон ретінде қабылданған біртекті шамамен салыстыруға дейін азаяды. Жоғары сапалы ӛлшеулердің нәтижесінде фактілерді анықтауға немесе эмпирикалық тәуелділіктерді анықтауға, эмпирикалық ашулар жасауға болады, бұл кез - келген білім саласындағы кӛзқарастардың түбегейлі ӛзгеруіне әкеледі. 23 Дәл ӛлшеу мүмкін емес, сондықтан ӛлшеу қателігін анықтауға кӛп кӛңіл бӛлінеді (ӛлшеу кезінде олар қатені анықтауға және оны азайтуға тырысады). Сурет 5 - Эксперименттің дәйекті кезеңдері Жоғарыда қарастырылған ғылыми таным әдістерінен басқа, әрбір нақты ғылымда, тек осы ғылымға тән арнайы әдістер (физикалық, математикалық, биологиялық әдістер және т.б.) бар. Әртүрлі ғылымдардың ӛзара араласуы нәтижесінде зерттеудің арнайы әдістері басқа ғылымдарда да қолданылады (мысалы, медицинадағы, физиологиядағы математикалық әдістер және т.б.). Математикалық әдістер ең кӛп таралған. Олар құрылыс ғылымдарында кеңінен қолданылады. Мысал ретінде статикалық анықталмайтын ӛзек жүйелерін есептеу кезінде қолданылатын құрылыс механикасындағы матрицалық әдістер (күштер әдісі, қозғалыс әдісі, аралас әдіс, ақырғы элементтер әдісі және т.б.). Нақты зерттеу жүргізу кезінде ғылыми танымның қандай да бір әдісін таңдау зерттелетін объектінің ерекшелігіне байланысты [3]. жүктеу/скачать 1.25 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|