А. М. Саидов, Н. Д. Жангабылова, Б. Аманжол
жүктеу/скачать 1.25 Mb. Pdf көрінісі
|
| Қарама - қайшылық заңы: белгілі бір тақырыпты талқылау барысында бір
нәрсені бір уақытта растау және жоққа шығару мүмкін емес, әйтпесе екі пікір де дұрыс бола алмайды. Бұл заң ғылыми дәлелдер кезінде қарама-қайшылықты мәлімдемелерге жол бермеуді талап етеді. Қарама-қайшылық заңы дәлелдемелерде қолданылады. Егер дәлелдеу процесінде қарама-қарсы пікірлердің бірі шындық екендігі анықталса, онда басқа шешім жалған болады. Қарама-қайшылық заңы әр уақытта және әр түрлі жағдайда қарастырылатын бір тақырыпқа қатысты бір нәрсе мақұлданып, жоққа шығарылған жағдайда ғана әрекет етпеуі мүмкін. Үшіншісін алып тастау заңы: ойлау процесі белгілі бір тұжырымға немесе теріске шығаруға дейін болуы керек; бұл жағдайда бір-бірін жоққа шығаратын екі пікірдің бірі шынайы болып шығады. Заң жеке бас және қарама- қайшылық заңдары сақталған жағдайда ғана күшіне ие болады. Ол зерттеушіден нақты және анық жауаптарды, белгіленген фактілерді ұсынуда дәйектілікті сақтауды талап етеді. Жеткілікті негіз заңы: дәлелдеу процесінде шындықты жеткілікті негізмен растауға болатын пайымдаулар ғана жеткілікті деп саналады. Бір тұжырымға шексіз кӛптеген негіздерді келтіруге болады. Алайда, олардың барлығын жеткілікті деп санауға болмайды. Ғылыми жұмыста қолданылған әрбір шешім шындыққа қабылданбастан бұрын негізделуі керек. Бұл заң шындықты жалғаннан ажыратуға және дұрыс тұжырым жасауға кӛмектеседі. Теория (грек.шеопа - талқылау, зерттеу) - шындықтың заңдылықтары мен маңызды байланыстары туралы тұтас түсінік беретін ғылыми білімнің бір түрі. 17 Теория танымдық іс-әрекет пен тәжірибені жалпылау нәтижесінде пайда болады. Кез-келген жаңа теорияға келесі талаптар қойылады: - ғылыми теория сипатталған объектіге немесе құбылысқа сәйкес болуы керек; - ол эмпирикалық мәліметтерге сәйкес келуі керек; - онда бір мәлімдемеден екіншісіне ауысуды қамтамасыз ететін әртүрлі ережелер арасында байланыс болуы керек; - теория шындық емес ӛрісті сипаттаудың толықтығын талап етуі керек және жүйенің әр түрлі компоненттері арасындағы қатынасты түсіндіруі керек; - теория конструктивтілікке, қарапайымдылыққа және эвристикалыққа ие болуы керек [3]. Теорияның эвристикалығы - бұл түсіндіруге немесе болжауға болатын мүмкіндіктер. Теорияның конструктивтілігі оның негізгі ұстанымдарының қарапайым тексерілуінен тұрады. Теорияның қарапайымдылығына ақпараттың қысқаруы және тығыздалуы және жалпыланған заңдарды енгізу арқылы қол жеткізіледі. Теория құрылымы фактілер мен категорияларды, аксиомалар мен стильдерді, принциптерді, ұғымдар мен пайымдауларды, ережелер мен заңдарды қалыптастырады. Теорияда әрдайым практикада дәлелденген объективті негіздеме бар. Факт дегеніміз-сенімділігі дәлелденген объект немесе құбылыс туралы білім. Санат - бұл шындық пен таным құбылыстарының маңызды, әмбебап қасиеттері мен қатынастарын анықтайтын ең жалпы және іргелі ұғымдар. Категориялар таным мен әлеуметтік тәжірибенің тарихи дамуын жалпылау нәтижесінде пайда болды. Ең танымал санаттарға, мысалы, материя, кеңістік пен уақыт, саны мен сапасы, қарама-қайшылық, қажеттілік пен кездейсоқтық, мәні мен құбылысы және т. б. жатады. Аксиома (грек.ἀξίωμα - ереже) - оның тікелей сенімділігіне байланысты ешқандай логикалық дәлелсіз қабылданған ереже (шынайы бастапқы ұстаным). Аксиомалар дәлелсіз айқын; олар алдын-ала белгіленген ережелер бойынша қалған болжамдарды шығарады. Постулат (лат.postulatum -талап) - бұл мәлімдеме (талап). Ол кез-келген ғылыми теория аясында оның құралдарымен дәлелденбесе де, ақиқат ретінде қабылданады, сондықтан онда аксиома рӛлін атқарады. Принцип (лат.principium-бастау, негіз) - кез-келген теорияның, ілімнің, ғылымның немесе дүниетанымның негізгі бастапқы орны. Ғылыми теориядағы принцип дегеніміз - адамдардың тәжірибесін субъективті түсіну нәтижесінде пайда болатын идеяның дерексіз анықтамасы. Түсінік - бұл белгілі бір жалпы және жиынтықта оларға тән белгілерге сәйкес класстың (немесе құбылыстың) объектілері (немесе қасиеттері) жалпыланып, бӛлінетін ой. Түсініктер олардың мазмұны мен кӛлемімен сипатталады. Түсініктердің мазмұны - бұл түсінік біріктірілген белгілер жиынтығы. Түсініктің кӛлемі - ол 18 қолданылатын заттар мен құбылыстардың шеңбері. Түсініктің анықтамасы оның мазмұнын ашу деп аталады. Ғылыми білімді дамыту процесінде түсініктердің анықтамалары нақтылануы мүмкін, бұл ретте олардың мазмұндық бӛлігіне жаңа белгілер енгізіледі. Зерттеу процесі алынған ғылыми нәтижелерді бекітетін анықтамамен аяқталады. Пайымдау немесе тұжырым - бұл шынайы немесе жалған болуы мүмкін баяндап берілген сӛйлем түрінде айтылған ой. Ереже - бұл ғылыми тұжырым түрінде айтылған тұжырымдалған ой. Осылайша, жалпыланған ғылыми танымның ең дамыған түрі - теория. Теорияны игере отырып, сіз жаңа заңдарды ашып, болашақты алдын ала және болжай аласыз. Таным процесі оқу әдіснамасының негізін құрайтын белгілі бір ережелерге сәйкес жүреді. Ғылым әдіснамасы - бұл ғылыми танымның құрылу принциптері, әдістері мен формалары туралы ілім, яғни бұл ғылыми қызметтің құрылымы, логикалық ұйымдастырылуы, құралдары мен әдістері туралы ілім [3]. жүктеу/скачать 1.25 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|