А. М. Саидов, Н. Д. Жангабылова, Б. Аманжол

39 
3 ҒЫЛЫМИ АҚПАРАТТЫ ІЗДЕУ, ЖИНАҚТАУ ЖӘНЕ ӚҢДЕУ 
 
Кез келген ғылыми зерттеулерді табысты жүргізу кӛбінесе ғылым мен 
техниканың жетістіктері туралы жедел және толық ақпаратты уақытылы 
қамтамасыз етуге, оны ғылыми-зерттеу, жобалау-конструкторлық және 
ӛндірістік кәсіпорындарда тиімді пайдалануға байланысты. Егер ол туралы 
ақпарат толық емес және сенімсіз болса және кешігіп алынса, технологияның 
ең жақсы әлемдік және отандық үлгілері туралы дұрыс түсінік қалыптастыру 
мүмкін емес. Сондықтан қазіргі заманғы компьютерлік технологияның 
жетістіктеріне негізделген ақпаратты жинау, ӛңдеу, сақтау, тиімді іздеу және 
берудің ұлттық жүйесін дамыту ӛте ӛзекті міндет болып табылады. 
3.1 Деректі ақпарат кӛздері 
 
"Құжат" ұғымы. Бізді әлеуметтік тәжірибені бекітуге қызмет ететін 
кӛптеген құжаттар қоршап алады, содан кейін оларды әртүрлі қызмет 
салаларында қолдануға болады. Құжат - бұл адамға сыртқы материалдық 
объектілер: олардың құрылымында тіркелген, қоғамда сақтауға және таратуға 
арналған ақпарат бар материалдық тасымалдаушы. 
Құжаттар әлемі шексіз әр түрлі. Қабық хаты, папирус шиыршығы, 
сазды тақтайша, қолжазба, техникалық сурет, газет, фотосурет, кітап, 
кинофильм және т.б. - мұның бәрі құжаттар. Кез - келген құжаттың жалпы 
мақсаты-материалдық тасымалдағыш құрылымындағы әртүрлі формадағы, 
мазмұндағы және мақсаттағы ақпаратты сақтау және оны қажет болған 
жағдайда ғылыми, ӛндірістік, сәйкестендіру, экономикалық қаржылық, 
бухгалтерлік есеп және басқа міндеттерді шешу үшін пайдалануға мүмкіндік 
беру. 
Құжаттың анықтамасына кӛптеген объектілер, соның ішінде табиғи 
объектілер жатады. Құжат бекітілген түрдегі ақпаратты қамтитын 
материалдық объект ретінде қарастырыла бастады. 
"Әдебиет" термині құжаттың синонимі ретінде жиі қолданылады, бірақ 
бұл дұрыс емес. Әдебиет - бұл қоғамдық маңызы бар жазбаша жұмыстардың 
жиынтығы. Бұл терминнің кӛлемі құжатпен салыстырғанда тар, ӛйткені оған 
басқа, жазылмайтын жолмен жазылған ақпарат кӛздері кірмейді. 
Құжат деп қандай да бір зат туралы ақпаратты тіркеуге, беруге және 
сақтауға қызмет ететіннің барлығын атаймыз. Басқаша айтқанда, құжат – 
ақпараты бар материалдық тасымалдаушы. Мұндай тасымалдаушы ретінде 
қағаз, компьютер дискісі, фото және кинопленка және т.б. қызмет етуі мүмкін. 
Іс құжаты әкімшілік (басқару) ақпаратты белгілеу үшін қызмет етеді. 
Құрылымдық нысандағы құжаттардың түрлері. Құжаттың құрылымдық 
формасы ӛте алуан түрлі (сурет 9). 

40 
Сурет 9 - Құрылымдық нысандағы құжаттардың түрлері 
Ақпараттың маңызды сипаты бойынша құжаттардың түрлері. 
Құжаттардың спецификациясына қатысатын тағы бір белгі - бұл ақпараттың 
маңызды сипаты. Ол басылымның негізгі материалы жазылатын және берілетін 
белгілердің нысаны ретінде анықталады: алфавиттің әріптері, сандар мен тыныс 
белгілері (жазбаша жұмыстар үшін), ноталық белгілер (музыкалық шығармалар 
үшін), графикалық, кӛркем және картографиялық бейнелер (сурет 10). 
 
Сурет 10 - Ақпараттың маңызды сипаты бойынша құжаттардың түрлері

41 
Құжаттардың кезеңділігі бойынша түрлері. Шығу жиілігі тұрғысынан 
барлық басылымдар периодтық емес, бір рет шығарылған, жалғасы жоқ, 
кӛбінесе кітаптар болып бӛлінеді; сериялық, мерзімді - белгілі бір уақыт 
аралығында шығатын сериялық басылымдар (сурет 11). 
Сурет 11 - Құжаттардың кезеңділігі бойынша түрлері 
 
Мәтіннің сипаты бойынша құжаттардың түрлері. Құжаттар мәтіннің 
сипаты бойынша мәселеге автордың кӛзқарасын кӛрсететін жеке құжаттарға; 
мәтіннің стандартты формасына ұмтылатын типтік; бос бағандары бар 
трафареттік типографиялық бланкілерге бӛлінеді (сурет 12). 
Сурет 12 - Мәтіннің сипаты бойынша құжаттардың түрлері 
Құжаттардың нысаналы мақсаты бойынша түрлері. Мақсатқа, қызмет 
кӛрсету саласына байланысты құжаттар ғылыми, танымал ғылыми, ӛндірістік, 
ресми, оқу, анықтамалық, патенттік, әдеби және кӛркем және т.б. болып бӛлінеді 
(сурет 13). 

42 
Сурет 13 - Құжаттардың нысаналы мақсаты бойынша түрлері 
 
Ғылыми құжаттар. Мұндай құжаттар теориялық немесе эксперименттік 
зерттеулердің нәтижелерін қамтиды, маңызды жаңалықтардың тарихын 
бақылайды, ғылыми зерттеулердің жолдары мен сипатын ашады, зерттеулердің 
барысы мен әдістемесін сипаттайды. 
Кӛптеген ғылыми құжаттар жарияланды, яғни басылымдар түрінде 
шығарылды. Олардың ішінде: кӛрнекті ғалымдардың таңдамалы еңбектерін; 
ғылым мен техника классиктерінің еңбектерінің толық жинақтарын; 
монографиялар - бір мәселені немесе тақырыпты жан-жақты және толық 
зерттеуді қамтитын және бір немесе бірнеше авторға тиесілі ғылыми 
басылымдарды; әртүрлі авторлардың мақалаларынан тұратын және белгілі бір 
тақырыптың бірнеше мәселелерін баяндауға арналған тақырыптық жинақтарды 
бӛліп кӛрсетуге болады. Мұндай басылымдар, монографиядан айырмашылығы, 
тақырыптарды тұтастай қамтымайды, бірақ ең маңызды немесе ӛзекті болып 
табылатын оның жеке аспектілерін егжей-тегжейлі қарастырады. 
Кӛптеген ғылыми құжаттар жарияланбаған топқа жатады. Олардың 
арасында диссертациялар мен рефераттар ерекше орын алады. 
Диссертация - бұл ғылымның белгілі бір саласындағы білікті ғылыми 
жұмыс, ол ішкі біртұтастыққа ие, автор кӛпшілік алдында қорғауға ұсынған 
ғылыми нәтижелердің, ғылыми ережелердің жиынтығын қамтиды, бұл автордың 
ғылымға қосқан жеке үлесін және оның ғалым ретіндегі қасиеттерін кӛрсетеді. 
Диссертациялық жұмысты кӛпшілік алдында қорғау рәсімі үшін кең 
ғылыми жұртшылықты диссертанттың ғылыми үлесімен алдын ала таныстыру 
қажет. Реферат және осы мақсат үшін қызмет етеді. Авторефератта автордың ӛзі 
құрастырған диссертацияның негізгі ережелері баяндалған. Ол шектеулі 
басылымда жарияланады (100-150 дана). Рефератта негізгі идеялар мен 
тұжырымдар кӛрсетілген, зерттеуге қосқан үлесі кӛрсетілген, жаңалықтың 
дәрежесі және нәтижелердің практикалық маңыздылығы кӛрсетілген. 
Автореферат басылымның барлық құқықтарына ие, дегенмен оның мұқабасында 
"қолжазба құқығында" деген белгі бар. 
Сақталған қолжазбалар да жарияланбаған ғылыми құжаттарға жатады. 

43 
Депозитке салудың мәні ғылыми кеңес ұсынған мекемелер мен ұйымдардың 
қолжазбаларын сала бойынша осындай материалдарды сақтау функциялары 
жүктелген арнайы ақпараттық органдарға сақтауға беру болып табылады. 
Алдын ала мінездеме материалдары бар, олар орналастырылуы мүмкін 
басылым жарыққа шыққанға дейін жарияланған ғылыми басылымдар 
жарияланбаған ғылыми құжаттардың қатарына кіреді. 
Жарияланбаған ғылыми құжаттарға сондай-ақ аяқталған ғылыми-
зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстардың нәтижелері туралы 
есептер (ҒЗЖ және ТКЖ туралы есептер) жатады. Олар ғылыми-техникалық 
ақпараттың маңызды кӛзі ретінде қызмет етеді және олардың кейбіреулері 
баспа түрінде кӛбейтіледі, бірақ олар сӛздің толық мағынасында жарияланым 
болып саналмайды. 
Стандарттау - бұл міндетті және ұсынылатын талаптарды, нормаларды, 
ережелерді, сипаттамаларды әзірлеуге және орнатуға бағытталған қызмет. 
Стандарттаудың мақсаты-белгіленген ережелерді, нормаларды, талаптарды 
кең және бірнеше рет қолдану арқылы белгілі бір салада оңтайлы тәртіпке 
қол жеткізу. 
Әр бес жылда бір рет әр стандарт келесі бес жылға пайдалану үшін 
нақтылануға, жойылуға немесе мақұлдануға жататындығын анықтау үшін 
қайта қаралады. Мұндай шара стандарттардың үнемі жаңарып отыруын 
қамтамасыз етеді. 
Стандарттардың жиынтығы әртүрлі негіздер бойынша сараланады. 
Олар әрекет ауқымы бойынша ерекшеленеді: 
- Мемлекеттік стандарттары (МЕМСТ); 
- салалар стандарттары; 
- кәсіпорын стандарттары; 
-ғылыми-техникалық, инженерлік қоғамдардың және басқа да қоғамдық 
бірлестіктердің стандарттары [2, 4]. 

жүктеу/скачать 1.25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: