Ғылым және ақиқатты игерудің басқа түрлері

11 
бірімен тығыз байланысты болған кезде ертедегі адамзат қоғамдарының 
тәжірибелік қызметінде қолданылды. Сондықтан білім бастапқыда 
тәжірибелік сипатта болды, адам қызметінің нақты түрлеріне арналған 
әдістемелік нұсқаулықтардың рӛлін атқарды. 
Ежелгі Шығыс елдерінде (Египет, Үндістан, Қытай) болашақ 
ғылымның маңызды шарты болып табылатын кӛптеген білім жиналды. Осы 
кезеңде 
ғылыми 
қызмет 
субъектісінің 
зерттеулері 
мен 
кӛбеюін 
ұйымдастырумен байланысты алғашқы белгілер пайда болады. Қоғамдастық 
ғалымдары, ғылыми-зерттеу және оқу орындары пайда болып, шоғырлануда. 
Мысалы, ежелгі Египетте ӛндіріс пен зияткерлік еңбектің ең құнды 
жетістіктері жинақталған ерекше жоғары ғылыми мекеме - "ӛмір үйі" болған. 
Ежелгі грек ғылымы (Демокрит, б.з. д. 460-370; Аристотель, б. з. д. 384-
322) табиғат, қоғам және ойлау дамуының заңдылықтарын алғашқы сипаттауды 
берді. Кейбір тарихшылар математика мен ғылыми таным Ежелгі Грецияда 
пайда болған деп санайды. Фалес Милетскийдің қызметі ерекше орын алады. Ол 
геометриялық мәлімдемелерді дәлелдеу қажеттілігі туралы бірінші болып сұрақ 
қойды және осындай бірқатар дәлелдерді жүзеге асырды. Грек философиясы, 
әсіресе оның дамуының бастапқы кезеңінде, табиғаттың, ғарыштың және жалпы 
әлемнің мәнін түсінуге деген ұмтылысымен ерекшеленді. Алғашқы грек 
философтары әлемнің пайда болуы, оның құрылымы туралы ойланып, оның 
басталуы мен себептерін түсінуге тырысты. Сондықтан оларды" физиктер "деп 
атады, грек сӛзінен" фюсис " - табиғат. 
Ежелгі Грецияда абстрактілі ұғымдар жүйесі ақыл-ой тәжірибесіне 
енгізілді, ғаламның объективті заңдылықтарын іздеу дәстүрі пайда болды. 
Осы кезеңде геометрияда (Евклид, б.з. д. III ғасыр), механикада (Архимед, б. 
з. д. 287-212 жж.) және астрономияда (Птолемей, б.з.д. ІІ ғасыр) алғашқы 
теориялық жүйелер қалыптаса бастады. 
Ежелгі грек ғылыми дәстүрлерін сақтаған және тереңдеткен Араб 
Шығысы мен Орта Азияның танымал ғалымдары (Ибн Сина, 970 - 1037; 
Бируни, 973-1048 және т.б.) орта ғасырларда ғылымның дамуына үлкен үлес 
қосты. Олар ғылымды медицина, философия, математика, астрономия, 
физика, геология, тарих және т. б. білім салаларында байытты. 
Ортағасырлық Еуропада схоластика, алхимия және астрология кең 
дамыды. Схоластика-бұл теологияның (дін ілімінің) толық бағынуымен, 
догматикалық үй-жайлардың рационалистік әдіснамамен және формальды 
логикалық проблемаларға қызығушылықпен бірігуімен сипатталатын діни 
философияның бір түрі. 
Кейінгі Орта ғасырларда мәдениеттің ерекше құбылысы - алхимия кең 
таралды. Алхимиктер олардың басты міндеті - "философ тасының" кӛмегімен 
негізгі металдарды асыл металдарға айналдыру деп санайды. Алхимияның 
арқасында әртүрлі заттарды тәжірибелік зерттеу дәстүрі қаланды, осылайша 
химияның пайда болуы үшін негіз құрылды. 
Кең таралған тағы бір ілім - астрология. Астрологтар аспан денелерінің 
орналасуы бойынша кез-келген әрекеттің нәтижесін, сондай-ақ бүкіл 

12 
халықтар мен жеке адамдардың болашағын болжауға болады деп сенді. 
Белгілі бір кезеңде астрология байқау астрономиясының дамуын 
ынталандырды және оның тәжірибелік базасының дамуына ықпал етті. 
Еуропада алғашқы университеттер біраз уақыттан кейін пайда болады. Олар 
тек оқу орталықтары ғана емес, ғылыми орталықтар да болды. 
Ең кӛне университеттер қатарына Болон (1119), Париж (1160), Оксфорд 
(1167), Кембридж (1209), Падуан (1222), Неаполитан (1224) университеттері 
кіреді. 
Ғылым заманауи мағынада XVI-XVII ғасырларда қалыптаса бастады. 
Осы кезеңде діни ойлаудың үстемдігі бұзылып, ғылым рухани ӛмірдің 
тәуелсіз факторына айнала бастады. Дәл сол кезде ғылым жетекші зерттеу 
әдісі болып табылатын экспериментті қабылдайды. 
Римде (1603) алғашқы ғылым академиясы құрылды - Де Личей 
академиясы, оның мүшесі Г.Галилей болды. Лондонда (1660) Еуропаның 
жетекші ғылыми орталықтарының бірі - Лондон Корольдік қоғамы құрылды. 
Ол 1665 жылдан бастап "философиялық жазбалар" шығарады - әлемдегі ең 
кӛне ғылыми журналдардың бірі. Кәсіби журнал атынан ең маңызды ғылыми 
нәтижелерді бағалау нормаға айналады. 
Осы кезеңдегі ғылымның жетістіктері (Галлилей, 1564-1642, Декарт, 
1595 - 1650, Ньютон, 1643-1727 және т.б.) оның жоғары мәдени құндылық 
ретінде әрекет етуге ықпал етті. Алғашқы ғылыми революция болды, бұл 
әлемнің механикалық бейнесінің қалыптасуына әкелді. 
Зерттеулерді ұйымдастырудағы маңызды ӛзгерістер (ең алдымен 
химиялық және физикалық) XIX ғасырдың ортасында орын алады. Дара 
ғалымдар мен дәстүрлі кабинеттер ғылыми зерттеу зертханаларымен 
алмастырылады. Алғашқы зертханалар Лейпциг, Геттинген, Гейдельберг 
университеттерінде ашылды. 1872 жылы Ресейде физик А. Г. Столетовтың 
бастамасымен алғашқы зертхана ұйымдастырылды. Кейіннен кӛптеген 
зертханалар ғылыми-зерттеу институттарына айналады. Осылайша, ғылыми 
мектептердің қалыптасуына алғышарттар жасалады (сурет 4). 
Университеттің ғылыми - зерттеу зертханаларының пайда болуы қазіргі 
ғылымның пайда болуымен байланысты, ӛйткені олар ӛз жұмысына 
студенттерді тартып, маңызды қолданбалы маңызы бар зерттеулер жүргізді. 
Білім берудің жаңа моделі нарықта ғылыми білімге қол жеткізуді кӛздейтін 
тауарлардың пайда болуына әкелді. Мысалы, XIX ғасырдың ортасынан 
бастап әлемдік нарықта әртүрлі пестицидтер, тыңайтқыштар, жарылғыш 
заттар, электр тауарлары және т.б. пайда болды. Бұл электрондардың 
ашылуына және радиоактивтілік құбылысына, сондай-ақ Эйнштейннің 
салыстырмалылық теориясының пайда болуына байланысты болды. Дағдарыс 
жаңа революциямен шешілді. Ғылымда ұжымдық еңбек кӛлемі күрт ӛсті, 
техникамен берік байланыс пайда болды [34]. 
Ежелгі грек ғылымы (Демокрит, Аристотель)
Ежелгі Шығыс(Египет, Үндістан, Қытай)

13 
Сурет 4 – Ғылымның даму кезеңдері 
 
ХХ ғасырда әдіснамалық зерттеулердің тез ӛсуі байқалды. Бұл ғылым, 
технология, әлеуметтік және қоғамның басқа салаларындағы революциялық 
ӛзгерістерге байланысты болды. Әдіснаманың дамуына ғылыми білімнің 
интеграциясы мен дифференциациясы, классиктердің түбегейлі ӛзгерістері 
және кӛптеген жаңа пәндердің пайда болуы, сондай-ақ ғылымның ӛзгеруі 
қатты әсер етті. 

жүктеу/скачать 1.25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: