БУЫНАЯҚТЫЛАРДЫҢ НЕГІЗГІ КЛАСТАРЫНЫҢ ЕРЕСЕК САТЫСЫНДА АНЫҚТАУҒА АРНАЛҒАН КЕСТЕ
№
|
Сипаттамасы
|
1 (2)
|
Денесі баскеуде және құрсақ деген екі бөлімнен құралады. Басында екі жұп мұртшасы бар, олардың бірінші жұбы екі айыр, ал екіншісі айырланбаған жалғыз жіпшеден тұрады. Денесінің басқа сегменттерінде де айырланып біткен қимыл мүшелері бар.
ШАЯНТӘРІЗДІЛЕР – CHRUSTACEA (8-сурет, А, Б)
|
2 (1)
|
Бас қаңқасында бір ғана жұп мұртшасы бар немесе ешбір мұртшасыз болады.
|
3 (4)
|
Мұртшасыз, денесі екі жұп ауыз өсінділері және төрт жұп буын аяғы бар баскеудеден және ешбір қимыл мүшелерінсіз құрсақтан тұрады. Кейбірінің құрсағы баскеудемен тұтасып біріккен.
ӨРМЕКШІТӘРІЗДІЛЕР – ARACHNOIDEA (8 - сурет, В, Г)
|
4 (3)
|
Жалғыз жұп мұртшасы бар.
|
5 (6)
|
Денесі бас және бірнеше бунақтан құралған тұлғадан тұрады. Барлық бунақтарынан шыққан қимыл мүшелері (аяқ) бар. Аузынан екі немесе үш жұп өсінді шығады.
ҚЫРЫҚАЯҚТЫЛАР – MYRAIPODA (8-сурет, Д)
|
6 (5)
|
Денесі бас, кеуде және құрсақ деген үш бөліктен тұрады. Басында әрдайым бір жұп мұртшасы және көбінесе үш жұп ауыз өсінділері болады. Үш бунақтан құралатын кеудесінде үш жұп аяқ және кеудесінің арқа жағында орналасқан екі жұп қанат немесе қанаттың өсінділері бар. Құрсағында қимыл мүшесі жоқ.
ЖӘНДІКТЕР – INSECTA
|
ЖӘНДІКТЕР КЛАСЫ
Жәндіктер туралы жалпы мағлұмат.
Жәндіктерді буынаяқтылардан оңай ажыратудың бірнеше әдістері бар. Олардың денесі үш бөлікке бөлінген: басы, кеудесі, құрсағы. Жәндіктердің басында көзшелері, мұртшалары және ауыз мүшелері бар. Кеудесінде үш жұп аяғы бар, көптеген ересек жәндіктердің басқа омыртқасыз жануарларда болмайтын 1-2 жұп қанаттары болады, құрсағы мүшеленген, қимыл мүшелері болмайды, бірақ соңғы жағында мүшеленген церка, жұмыртқасалғы, тірек мүшелері және т.б. сияқты қосымша мүшелері болады (9-сурет).
9-сурет. Сүңгуір-қоңыз (жартылай ашылған)
1 – мұртшалары, 2 – алдыңғы арқа алды, 4 – үстіңгі қанат, 5 – артқы арқа арты, 6 – тыныс тесігі, 7 – жүрегі, 8 – қанат тәрізді бұлшықеттері.
Жәндіктер барлық жануарлар әлемінің ішінде ең көп топтарды құрайды, себебі онда миллионнан аса түрлерді кездестіруге болады. Бүгінгі таңда өте жақсы зерттелген Европа елдері мен Америкада жыл сайын жәндіктердің бұрын кездеспеген жаңа түрлері ұшырасып жатады. Ал жан-жануары өте көп тропикалық елдердегі жәндіктер әлі толық зертеле қоймағандықтан жер бетінде кем дегенде 1,5 миллион әр түрлі жәндіктердің түрлері бар. Сондықтан есептей келе алуан түрлі топтармен салыстырып қарағанда жәндіктер өкілдері едәуір көп деп есептеген жөн. Осыған қоса жәндіктердің көптеген түрлерінің табиғатта кездесетін сандық көрсеткіштері: аралар мен масалардың үйірі, орман жамылғысына, шалғындықтарға, саяжай, бақтарға зиянын келтіретін алуан-түрлі зиянкес жәндіктер бар екенін естен шығармау керек. Бір ағылшын зоологы «материктер мен құрлықтардағы жануарлардың көп бөлігі жәндіктер өмірінің формасына сай келеді» деп айтқан. Ал қазіргі француз энтомологы Шовен былай жазады: «энтомологияға өмірінің көптеген жылдарын арнамаған адам жәндіктердің инстинктісімен құрылымының таң қаларлық алуан-түрлілігін біле бермейді». Сондықтан жәндіктердің өмірлік әрекеті табиғат өмірінің сан түрлі жағдайларында кездесіп отырады.
1793 жылы Христиан Конрад Шпренгель деген немістің мектеп мұғалімі «Гүлдің құрылысы мен оны тозаңданудағы табиғаттың құпиясы» деген кітабында гүлдерге жәндіктердің қонуын мүлтіксіз қадағалап, бақылаған Шпренгель «Гүлдердің барлығы дерлік гүлдің шірнесімен қоректенетін жәндіктер арқылы тозаңданады. Бұл жағдайда жәндіктердің гүл шірнесімен қоректенуі гүлдің тозаңдануының бірден-бір жолы болып табылады» деген. Шпренгельдің керемет жаңалық ашқаны өз замандастарының назарына ілінбеді. Тек өткен жүзжылдықтың жартысында Дарвин ұмыт болған неміс ботанигінің негізгі ой-түйінін дұрысқа шығарып қана қоймай, сонымен қатар гүл және оған ұшып-қонып жүрген жәндіктердің арасындағы өзара бейімделгіш қасиетінің туындайтынын түсіндіріп берді. Дарвиннің айтуы бойынша біздің шалғындықтарымызда жайқалған алуан түрлі гүлдер және олардан тарайтын хош иістер біздің рахатымыз үшін немесе безендіру әшекейі ретінде жаралған емес, тарихи тұрғыдан қалыптасып, эволюция барысында жәндіктердің қатысуымен жүретін процесс – тозаңдануға бейімделіп қалыптасқан. Яғни жәндіктер ежелден гүлді тозаңдандырмаған болса, өсімдік жамылғысы қазір біздің көз алдымыздағы түр-тұрпатына қарағанда тіптен өзгеше болар еді. Егер табиғатта сансыз мөлшерде тарап жатқан жәндіктер болмаса, онда көптеген тұқымды ұсата алмайтын, немесе үлкен жәндікті қорегін бөлшектеп жей алмайтын, бірақ жәндікті ұстап алуға өте ыңғайлы жіңішке тұмсығы бар жәндіктермен қоректенетін жәндікқоректі құстар да болмас еді. Жәндіктер болмаса, жарқанаттар және кесірткенің көптеген түрлері өмір сүре алмас еді. Сонымен қатар құрбақалар да аштықтан қырылатын еді. Жәндіктердің қызметін табиғаттың өмірінің басқа да жақтарынан көруге болады. Осы ой-толғамдар Линнейдің тосын пайымдауларында да «жылқы өлігін үш шыбын арыстаннан бұрын жеп бітіреді» деп тұжырымдауына себеп болған еді. Осы тұжырымдамасында Линней үш шыбын туралы айтып отырған жоқ, ол осы үш шыбыннан қалатын аса жылдамдықпен өрбитін ұрпақтарын айтқан. Шынында да өте көп ұрықтылығы және ұрпақтарының тез ауысуы жемтігін қысқа мерзімде арыстанның жылдамдығына тең жылдамдықпен құртып жіберуі абзал.
Жәндіктердің әр түрлілігімен қоса, олардың көп ұрпақтылығы мен санының көптігі адамзат шаруашылығына көптеген пайдалы және зиянды әсерін тигізеді. Адамдар ауыл шаруашылық дақылдарына, мал шаруашылығына да, орман шаруашылығына да көптеген зиянын келтіретін сансыз көп зиянкес жәндіктермен күресіп келеді.
Ағылшын табиғат зерттеушісі Альфред Рассел Уоллес Дарвинмен бірге табиғи сұрыпталу заңдылығын зерттей отырып, тропикалық елдердегі жәндіктерді бақылауды негізге алып, қорытындыға келді. Жәндіктерді зерттеу түраралық өзгерістерді зерттеуде кең қолданылып келді (көбелектің маусымдық диморфизмі, жылу сүйгіш және салқын, суық формаларды жасанды жолмен шығарып алу, шегірткенің үйірлік немесе даралық кезеңі).
Сондықтан, жануарлар әлемінің әртүрлі топтарымен танысарда жәндіктер класы көптеген зоологиялық мәліметтер арасынан өте маңызды орынға ие. Мұнда қоршаған табиғаттағы жүргізілген бақылаулар, тірі ағзалар әлемінде тарихи қалыптасқан күрделі қарым-қатынасты түсінуге жол ашады. Сонымен қатар, астыққа қауіп төндіретін сансыз зиянкес жәндіктерден ойдағыдай қорғау үшін көптеген шараларды қолдануға негіз болады. Осындай топтарды толық және тереңдетілген түрде зерттеу ерекше ғылым – энтомология, яғни жәндіктер туралы арнайы ғылымды туындатты.
Жәндіктер жануарлар әлемінің ішінде ең көп түрді қамтитын класты құрайды. Қазіргі кезде ғылымға белгілі 1 миллионға таяу жәндіктің түрі бар. Олар құрлық пен тұщы судың барлық дерлік биотобында кездеседі және экологиялық алуан-түрлі орта, алуан-түрлі экологиялық қуысты иеленіп орналасады.
Осылайша, аса көп экологиялық жағдайда тіршілік етуге бейімделгендіктен, жәндіктердің дене құрылысы, даму сатысы, тіршілік деңгейі барлығында бірдей емес. Осыған байланысты жәндіктерді екі класс тармағына және 34 қатарға (отряд) бөліп жіктейді. Жәндіктердің екі тармақ класының бірінші тармақ класы ежелден қанатсыздар (Apterygota) деп аталады. Бұған жәндіктердің төрт қатары жатады. Екінші тармақ класс – қанатты жануарлар класы (Pterygota), ол 30 қатарға бөлінеді және шала түрленіп дамитын жәндіктер, толық түрленіп дамитын жәндіктер деген екі топқа бөлінеді.
Жәндіктер осылайша алуан-түрлі болғандықтан, оларды бір-бірінен ажыратып тану және қандай қатарға жататын жәндік екенін білу оңай емес. Сондықтан, төменде жәндіктерді қатарға жіктеп ажыратуға арналған кесте берілді.
Бұл кестеде аяққұйрықтылар (Collembola), тікенқұйрықтылар (Thysanura), және айырқұйрықтылар (Diplura) ежелден қанатсыздардың тармақ класына жатады. Олардың тарихи даму дәуірінде ешқашан қанат болмаған, қазіргі заманда да қанатсыз жәндіктер кездеседі. Кестедегі бұлардан басқа барлық қатардың жәндіктері қанаттылар тармақ класына жатады және олардың ересегінің 1-2 жұп қанаты бар. Кейбіреуі ересек сатысында да қанатсыз болуы мүмкін, бірақ олар тарихи даму кездерінде қанатты болған. Кейінгі даму дәуірінде тіршілік ортасы немесе тіршілік ету жағдайының өзгеруіне байланысты ұшпайтын болып жаратылған, ұшу міндетін атқарудың қажеті болмағандықтан, қанаттары кішірейе келіп жойылып кеткен (мысалы, бүрге, бит, кейбір қандала, жұмысты құмырысқалар және т.б.).
10-сурет. Жәндіктер қатары
Ересек жәндіктердің қатарын (отрядын) ажыратып тануға арналған кесте.
№
|
Сипаттамасы
|
1 (42)
|
Қанаты бар (кейбірінің қанаты қысқа, өскін тәрізді болуы ықтимал).
|
2 (3)
|
Құрсағының ұшында әрбіреуі көп бунақтан құралған 2-3 ұзын жіпшесі бар. Бұл жіпшелердің ұзындығы денесінің ұзындығынан да ұзын болып келеді ( 10-сурет, 2). Мұртшасы әдетте бас қаңқасынан қысқа. Артқы қанаты алдыңғы қанаттарынан қысқа немесе артқы қанаты мүлдем жоқ. Ауыз аппараты жойылған, ол жеу, шайнау қызметтерін атқармайды.
Біркүндіктер қатары – Ephemeroptera
|
3 (2)
|
Құрсағының ұшында көп бунақты жіпше болмайды. Кейбіреуінде қысқа ғана (денесінің ұзындығынан әлдеқайда қысқа) өскіні бар болуы мүмкін.
|
4 (5)
|
Жалғыз алдыңғы қос қанаты ғана бар, осы қанаттарында жүйкелер айқын дамыған (10 – сурет, 3) . Арқасының артқы буынында шоқпар тәріздес ызылдауық аппарат бар (бұл түр өзгеріске түскен артқы қанат). Ауыз аппараты еттұмсықтан тұрады, кейбіреуінде шала дамыған.
Қосқанаттылар қатары – Diptera
|
5 (4)
|
Жәндіктерде қос жұп қанаттары бар, ал кейбіреулерінда тек қатты қабыршаққа айналған алдыңғы жұп қанаттары ғана бар.
|
6 (7)
|
Қанаты және жалпы денесі оңай сүртіліп түсіп қалатын қабыршақтармен қапталған және қанаты мүйізденіп қатаймаған. Дене пішіні және қанаты - 10-суреттегі 26-27 суреттердегідей. Ауыз аппараты оралып ширатылған түтік тәріздес тұмсық.
Қабыршақ қанаттылар немесе көбелектер қатары – Lepidoptera
|
7 (6)
|
Қанаты қабыршақсыз тақыр жалаңаш немесе өңезшемен қапталған немесе мүйізденген.
|
8 (9)
|
Алдыңғы және артқы қанаттарының алдыңғы және артқы шеті ұзын қылшықтармен шашақталған (10-сурет, 37). Денесі өте кішкене (0,5-2мм), пішіні ұзыншақ формалы болып, аяқтары өте қысқа болып келеді.
Шашаққанаттылар немесе трипстер қатары – Thysanoptera
|
9 (8)
|
Қандай жағдайда да алдыңғы қанаттарының алдыңғы шетінде ұзын қылшықтардан құралатын шашағы жоқ. Егер шашақты болса, денесі ұзынша емес, басқадай пішінді болып келеді.
|
10 (13)
|
Ауыз аппараты сезгіш мұртшасыз болады және бірнеше буыннан құралған тұмсықша түзеді (10 – сурет, 27).
|
11 (12)
|
Алдыңғы қанаттары біркелкі, жарғақ тәріздес немесе көн тәріздес болып келеді. (10-сурет, 35), қонып отырған кезде қанатын денесіне шатыршалап қомдайды, яғни, қанаты құрсағын үстінен ғана емес, бүйірінен де жауып, қомдалады (10-сурет, 36). Тұмсықшасы тура алдынан емес, басының астыңғы жағына таман тапқы бекінген.
Тең қанаттылар қатары – Homoptera
|
12 (11)
|
Алдыңғы қанаттары біркелкі емес: қанатының ұшы мөлдір, жұқа, жұмсақ, қалған бөлігі қатты, мөлдір емес, қалың, көн тәріздес (10 – суреттер, 33-34). Егер алдыңғы қанаты қысқа болса, тек қана қатты, қалың бөліктен құралады. Тыныш кезінде, яғни қонып отырған кезінде қанаты құрсағының үстінен жауып тұрады. Тұмсықшасы басының тура алдыңғы ұшына бекінген (10-сурет, 32).
Жартылай қатты қанаттылар немесе қандалалар қатары – Hemiptera
|
13 (10)
|
Ауыз аппараты буынды тұмсықша емес: күйсеуіш (мандибула) бар кеміргіш немесе кеміре-жалағыш аузы бар (10 – сурет, 5-6).
|
14 (17)
|
Алдыңғы қанаты жүйкеленбеген, мүйізденіп қатаймаған үстіңгі қанатты түзеді. Бұл үстіңгі қатты қанаттары құрсақ бөлігін тұтастай немесе жартылай жауып бұрады. Бұл алдыңғы қанаттары ешқашан бір-бірінен айқарылып, бірін-бірі жаппайды (10 – сурет 7, 8, 9).
|
15 (16)
|
Құрсағының ұшында тістеуік тәріздес өсіндісі болады (10-сурет, 7). Үстіңгі қанаты өте қысқа, құрсағының аздаған бөлігін ғана жауып тұрады.
Айырқұйрықтар қатары – Dermaptera
|
16 (15)
|
Құрсағының ұшында тістеуік тәріздес өскіні болмайды. Үстіңгі қанаты құрсағын тұтастай (10-сурет, 8) немесе жартылай (10-сурет, 9) жауып тұрады.
Қаттықанаттылар немесе қоңыздар қатары – Coleoptera
|
17 (14)
|
Алдыңғы қанаты мүйізденбеген, жарғақ тәріздес болып келген, немесе біршеме қатайып, көн (тері) тәрізденген, жүйкелері бар.
|
18 (19)
|
Мұртшасы басынан қысқа болып келеді (10-сурет, 10).
Инеліктер қатары – Odonata
|
19 (18)
|
Мұртшалары басынан да ұзын болып келеді.
|
20 (23)
|
Аяғының жамбастары өзара алшақ орналасқан (екі жамбасы бір-бірімен жанаспайды), олардың аралығында кеуде сегменттерінің бөлігі орналасқан. Алдыңғы арқасы ірі (10 - сурет 11-14, 38).
|
21 (22)
|
Артқы аяғының саны жуан, секіруге бейімделген (10 – сурет, 11-13). Егер артқы аяғының саны сонша жуан болмаса, алдыңғы аяқтарының буыны жуандап және қысқарып келген. Қазуға бейімделген өткір тұяқтары бар (10-сурет, 14).
Тікқанаттылар қатары – Orthoptera
|
22 (21)
|
Артқы аяқтары әдеттегідей, барлық аяқтарының саны жуандалмаған. Денесі біраз жалпақтау келген. Тыныш отырған кезінде (ұшпаған кезінде) қанаты денесінің арқа жағын жауып тұрады (10 – сурет, 38, 39).
Көктемшілер қатары – Plecoptera
|
23 (20)
|
Барлық жұп аяқтарының жамбасы үлкен және екі жақ жамбастары тұтасып, жанасып келеді.
|
24 (27)
|
Алдыңғы қос қанаты көн (тері) тәріздес, артқы қанатымен салыстырғанда қалыңырақ және қаттырақ болып келеді. Артқы қанаты жарғақ тәріздес, алдыңғы қанатының астыңғы жағына желпуіш тәрізді қатарлана бүктеліп орналасады. Қанаттары құрсағының үстінен жауып немесе оны орай орналасады (10 – сурет, 15, 16).
|
25 (26)
|
Алдыңғы аяғы жармасып, ұстауға бейімделген, ортан жілігі мен жіліншігінде көптеген тісшелері және тікенектері бар (10-сурет, 15). Денесі ұзын, алдыңғы арқасы да ұзарып келеді.
Дәуіттер қатары – Mantoptera
|
26 (25)
|
Барлық аяғы жүгірумен қатар, жорғалауға да бейімделген (10 - сурет, 16). Денесі жалпақ. Басын үстіңгі жағынан жартылай немесе тұтастай жауып тұратын алдыңғы арқасы үлкен болып келген.
Тарақандар қатары – Blattoptera
|
27 (24)
|
Жәндіктің алдыңғы қанаттары және артқы қанаттары жарғақ тәрізді болып келген.
|
28 (29)
|
Қанатының үсті ұсақ жүнмен қапталған, сондықтан, күңгірт түсті (тұнық немесе мөлдір емес). Ауыз аппараты әлсіреп, жойыла бастаған және соруға бейімделген түтік тәріздес болып келеді. Пішіні көбелекке ұқсас, қанаттары жіңішкелеу (10-сурет, 30). Ұшпай, қонып отырған кезде қанаты шатыр тәрізденіп қомдалады (10-сурет, 31).
Түкқанаттылар немесе құндақтылар қатары – Trichoptera
|
29 (28)
|
Жәндіктің қанаттары ұсақ жүн түктерімен қапталмаған.
|
30 (33)
|
Алдыңғы қанаты артқы қанатынан ұзын және ол түбінен ұшына қарай жалпайып (кеңейіп), артқы қанатының ұшының деңгейіне жеткенде кеңею шегіне жетеді (10 - сурет, 23, 25, 26). Артқы қанаты алдыңғы қанатына ілініп тіркеледі. Құрсағы көкірегіне тығыз жабысып бекінген.
|
31 (32)
|
Ұшпай, қонып отырған кезінде қанаты шатыр тәрізденіп қомдалады (10 сурет, 24). Денесі өте жұмсақ, қанатының жүйкелері иіліп, қисайған, Құрсағы көкірегіне тығыз жабысқан 5 мм-ден аспайтын ұсақ жәндіктер.
Шөпжегілер қатары – Psocoptera
|
32 (31)
|
Қонып отырған кезде қанаты денесінің үстін жауып немесе ораңқырай жауып тұрады. Жәндіктердің денесі қатты болып келіп, мөлшері жағынан әртүрлі болады. Құрсағы көкірек бөлігіне жабысып, (10-сурет, 25) немесе жіңішке сабақша арқылы қосылады (10-сурет, 26).
Жарғаққанаттылар қатары – Hymenoptera
|
33 (30)
|
Қанаты басқаша пішінде болып, көбінесе алдыңғы және артқы қанаттарының пішіні мен мөлшері ұқсас болып келеді. Қанаттары өз арасынан ілініп, тіркелмейді.
|
34 (35)
|
Ұшында кеміргіш аппараты бар басы алдына қарай тұмсық тәрізденіп созылған жәндіктер (10 – сурет, 17).
Мекоптерлер қатары – Mecoptera
|
35 (34)
|
Жәндіктердің басы тұмсық тәрізденіп созылмаған.
|
36 (41)
|
Қанаттары тор көзденіп жүйкеленген: көптеген бойлық және көлденең жүйкелерден тұрады. Қанаты арқасына шатыр тәріздес қомданады (10 – сурет, 18, 21). Жалқы тіршілік кешетін жәндіктер.
|
37 (40)
|
Мұртшасы көзінің алдында орналасқан жәндіктер (10 – сурет, 18, 19).
|
38 (39)
|
Ілкікөкірегі ұзын. Ұрғашысында ұзын жұмыртқасалғысы бар. Қанаттары тұнық, мөлдір түсті (10 - сурет, 18).
Түйемойындар қатары – Raphidioptera
|
39 (38)
|
Ілкікөкірегі ұзын емес (10-сурет, 19). Ұрғашысында жұмыртқасалғысы болмайды. Қанаттарының реңі қоңырлау түсті.
Салпықанаттылар қатары – Megaloptera
|
40 (37)
|
Мұртшалары екі көзінің аралығында орналасқан жәндіктер (10 – сурет, 20, 21).
Торқанаттылар қатары – Neuroptera
|
41 (36)
|
Алдыңғы және артқы қанаттарының жүйкесі тек бойлық жүйкелерден құралады, көлденең жүйке болмайтындықтан, жүйкеленуінде бітеу көзше түзілмейді. Қанаты қонып отырған кезде құрсағының үстінен жалпая жауып орналасады. Басы үлкен (10 - сурет, 22). Қауымдасып тіршілік ететін жәндіктер.
Аққұмырысқалар немесе термиттер қатары – Isoptera
|
42 (1)
|
Қанатсыз жәндіктер.
|
43 (44)
|
Мұртшаларының ұзындығы өте қысқа, олар басының ұзындығынан артылмайтын денесі жалпақша болып келетін жәндіктер.
Қосқанаттылар қатары – Diptera
|
44 (43)
|
Мұртшаларының ұзындығы басынан асып түсетін жәндіктер.
|
45 (48)
|
Құрсағының бунақтарының (сегменттерінің) саны алтыдан көп емес жәндіктер.
|
46 (47)
|
Кеуде бөлігіне жабысып бекінген құрсағы қондырмалы болып келеді. Денесі ұзынша, цилиндр тәрізділеу (10-сурет, 40) немесе қысқа болса, құрсағы домалақ пішіндес болады (10-сурет, 41).
Аяққұйрықтылар қатары – Collembola
|
47 (46)
|
Құрсағы сабақшалы (құрсағы кеуде бөлігіне жіңішке қоспа – сабақша арқылы қосылады 10-суреттің, 42 суретіндегідей, қауымдасып тіршілік ететін жәндіктер.
Жарғаққанаттылар қатары – Hymenoptera
|
48 (45)
|
Құрсағы 6-дан көп бунақтан (сегменттен) құралған жәндіктер.
|
49 (52)
|
Құрсағының ұшында 2-3 дана ұзын жіпшесі немесе тістеуік тәріздес 2 өскіні бар.
|
50 (51)
|
Құрсағының ұшында 3 дана жіпшесі бар (10-сурет, 43).
Қылтанқұйрықтылар қатары – Thysanura
|
51 (50)
|
Құрсағының ұшында 2 дана жіпшесі (10-сурет, 44) немесе тістеуік тәріздес өскіні бар (10 – сурет, 45).
Қосқұйрықтылар қатары – Diplura
|
52 (49)
|
Құрсағының ұшында құйрық тәріздес жіпшелері де тістеуік тәріздес өскіндері де болмайды.
|
53 (54)
|
Артқы аяғының саны (ортан жілігі) жуанданып, күшті дамыған. Секіріп қимылдауға бейімделген (10 – сурет,11-13).
|
Достарыңызбен бөлісу: |
