А. Соловьева, Б. Ибраимова
§48. Ашықтұқымды және жабықтұқымды
жүктеу/скачать 5.1 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Тұқымды өсімдіктер.
- Ашықтұқымдылардың тіршілік циклін
- Қарағайдың көбеюі
| 194
§48. Ашықтұқымды және жабықтұқымды өсімдіктердің тіршілік циклі Ашықтұқымды және жабықтұқымды өсімдіктердің тіршілік циклінің ерекшеліктерін түсіндіру Гүлді өсімдіктердің ұрықтануының ерекшеліктері неде? Ашықтұқымды және жабықтұқымды өсім дік тердің ерекшеліктерін атаңдар. Оларда спора түзіле ме? Олар дың негізгі көбею мүшелері қандай? Тұқымды өсімдіктер. Тұқымды өсімдіктер ашық тұқым дылар (қылқанжапырақтылар) және жабықтұқымдылар (гүлді өсімдіктер) деп екі үлкен топқа бөлінеді. Тұқымды өсім діктердің споралы өсімдіктерден айырмашылығы – спора түзбейді, олардың көбею мүшелері көпжасушалы тұқым болып табылады. Тұқымды өсімдіктерде гаметофит және спорофит кезеңдері болмайды. Яғни қырықжапырақтәрізділердегі сияқты жеке өсетін өскін кезеңі және мүктерден қоректік заттарды соратын «паразитті қауашағы» болмайды. Се бебі, споралар мен гаметофиттердің гаплоид- ты кезеңдері бүрлердің немесе гүлдің ішінде бірнеше жасуша көлеміне дейін кішірейген. Барлық тұқымды өсімдіктердің тіршілік циклінде спорофиттің диплоидты кезеңі басым болады. Қылқанжапырақтылар да, гүлді өсімдіктер де – спорофиттер: аталық пен аналықтың ұрықтануынан түзілген жасу шаларындағы хромосомалары жұп күйінде болады. Ал мейоздың нәтижесінде түзілген гаплоидты кезеңдері көбею мүшелерінде бірнеше жасушаларға кемиді. Енді осы үдерістерді толығырақ қарастырайық. Ашықтұқымдылардың тіршілік циклін қарағайдың мысалын- да қарастырайық (104-сурет). Қарағай – аталық және аналық жыныс жасушаларын түзетін, бір үйлі өсімдік. Көктемде қарағайдың жас бұтақтарында екі түрлі бүрді көруге болады: қызғылт түсті – аналық бүр, сарғыш қоңыр түсті – аталық бүр. Олардың орналасуы да әртүрлі бола- ды. Аналық бүрлер жас бұтақтардың ұшында, ал аталық бүрлер негізгі бұтаққа жақын орналасқан. Аталық бүрде пісіп-жетілген бүрлерден желмен таралатын көптеген сары түсті тозаңдар түзіледі. Өсімдіктердің тозаңдарында аталық жыныс жасушалары – спермалар немесе спер- матозоид болады. Ал аналық гаметалары – жұмыртқа жасушалары тұқымбастамада дамиды. Жыныс жасушалары түзілгенге дейін аталық бүр мен аналық бүрде спорогенез процесі жүреді. Алдымен жаңадан пайда болған бүрлерде мейоз жолымен гаплоидты жасушалар түзіледі. Аталық бүрлерде анағұрлым ұсақ болады, сондықтан оларды микроспоралар, ал аналық бүрлерде бұл Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ * Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217 195 гаплоидты жасушалар ірілеу болғандықтан мегаспоралар деп атайды. Со- дан соң бұл «спораның» гаплоидты жасушаларынан гаметофит жасуша- лары (аналық бүрде – мегагаметофит және аталық бүрде – микрогаме- талар) түзіледі. Споралы өсімдіктерге қарағанда тұқымды өсімдіктердің гаметофиттері өздігінен фотосинтездеуге, ризоидтары арқылы топырақтан су мен басқа заттарды соруға қабілетті болмайды. Бұл белгілі бір бөлігі тіршілігін жоятын, гаплоидты жасушалар. Гаметофиттердің тірі жасу- шаларынан гаметалар түзіледі. Қарағайдың аталық гаметалары – спермийлер тозаңқабында бола- ды. Тозаңқаптың немесе шаң тәрізді тозаң дардың әрқайсысы екі қалың қабықтан, екі тыныс саңылауы болатын тозаң түтікшелері және екі гаплоидты спермийден тұрады. Мұндай тозаңдар желмен оңай тарала- ды. Тозаңданғаннан кейін спермийлер жұмыртқа жасушасына тозаң түтігі арқылы жеткізіледі. Спермийдің біреуі жұмыртқа жасушасын ұрықтандырады. Аналық гаметалар – (жұмыртқа жасушалары) аналық бүрде түзіледі. 104-сурет. Қарағайдың көбеюі: I – қарағай өркенінің аналық және аталық бүрлері: 1 – қарағайдың аналық бүрінің жарылған кескіні; 2 – қарағайдың аталық бүрінің жарылған кескіні; II – аталық бүрдегі тозаңның пісіп-жетілуі; III – тозаңы; IV – екі тұқымды ұрықтанған ұрық қабыршағы; V – екі тұқымды ұрық қабыршағы; VI – қарағайдың өскіні II III V VI 2 I 1 IV Все учебники Казахстана на OKULYK.KZ * Книга предоставлена исключительно в образовательных целях согласно Приказа Министра образования и науки Республики Казахстан от 17 мая 2019 года № 217 196 Олардың түзілуіндегі ерекшелігі – тұқымдағы қоректік зат қоры эндо- спермнен бір жұмыртқа жасушасы мен бір гап лоидты жасуша пайда бо- лады. жүктеу/скачать 5.1 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|