Абдраимова нуржан балтажановна ќытай мен Орталыќ Азия халыќтарыныѕ мјдени байланыстарыныѕ тарихы (VІІ-ХІІ єє.)
Бірінші бґлімніѕ 1.2 бґлімшесінде
жүктеу/скачать 0.8 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Бірінші бґлімніѕ 1.3 бґлімшесінде
- Екінші бґлімде
- 2.1 бґлімшесінде
- 2.2 бґлімшесінде
- 2.3 бґлімшесінде
- 2.4 бґлімшесінде
- Диссертацияныѕ їшінші бґлімінде
Бірінші бґлімніѕ 1.2 бґлімшесінде Ўлы Тїрік ќаєанатыныѕ мјдени даму сипаты ќарастырылады. Байырєы тїріктер бўдан 1200-1500 жыл бўрын тїріктік дїниетанымыныѕ алтын баєанасы Тјѕірлік дінін ўстанып, елдік ќўрып, їкімет орнатып, тілі мен ділініѕ, тарихы мен јдебиетініѕ алтын сандыєы саналєан байырєы тїрік алфавитін жетілдіріп, далалыќ ґмір мен ќалалыќ салтты ўштастыра отырып, ќалалар тўрєызып, сјулет ґнерін шыѕдап, ґткен аруаќтарына арнап мїсін ќашап, ўрпаєына тарихи-мјдени мўралар ќалдырды. Ата тарихымызєа, шежіремізге, тјрбие ґнегесіне айналєан байырєы тїрік ескерткіштерініѕ жауынныѕ, кїнніѕ астында, желдіѕ, боранныѕ ґтінде ќорєаусыз-кїзетсіз, жанашырсыз-кїтусіз соншама заманды ґткізіп бізге жеткені таѕќаларлыќ ќўбылыс. Тїркілер мјѕгілік ел орнатпаќ идеясын, тарихын, дїниетанымын, ой-санасын, дјстїрін ґшпестей етіп тасќа ќашап кеткен. Бўныѕ ґзі тїріктердіѕ жазу ґнері, ел басќару жїйесі ґте жоєары дјрежеде дамыєанын кґрсетеді. Орхон, Селенгі, Тоєула бойында ќалдырєан мўралардан Орды-балыќ, Ќатын-балыќ, Тоєула-балыќ, Маєы-ќорєан сияќты бес ќала мен 100-ден астам киелі орындар, 1000-нан астам мїсінтастар, балбалдар, ќорымдар; брахми, соєды, моѕєол, ќидан, манчжур, араб, ќытай, байырєы тїрік тілінде, манихей алфавитімен жазып ќалдырєан жїздеген жјдігерліктер саќталып бізге жетті. Ешбір ўлт, ўлыс, этнос бір-аќ кїнде єасырлыќ дїние жасай алмайды. Ерте, ортаєасыр дјуірінде Ќаєанат орнатќан тїріктер де јлем мойындаєан соншама ќўнды мўраларды мыѕдаєан жылєы їзілмей келе жатќан дјстїр сабаќтастыєыныѕ нјтижесінде жасады, халыќ даналыєыныѕ мол тјжірибесі негізінде жинаќтады. Дарынды тїрік јулеті, тїрік халќы Орхон Селенгі, Тоєула дарияларыныѕ бойында ќалалар тўрєызып, хан ордасын сјулеттендіріп, ќўлшылыќ ўратын єибадатханаларды тўрєызып, тас ќашап, батырлары мен кґсемдерініѕ бабалары мен абыздарыныѕ бейнесін, мїсініѕ жасап, ўрпаєынан- ўрпаєына мўра етіп ќалуєа арналєан мыѕ жылдыќ сґзін, кґгілдір гранитке – мјѕгіліктіѕ «мјѕгі тасына» ќашап жазып кетті. Демек, Орхон бойындаєы жјдігерліктер - ґзіне дейінгі мыѕ жылдыќтардыѕ тарихи тјжірибесін бойына жинап, ґзінен кейінгі адамзат јулетіне оны тарихи-мјдени мўра етіп ќалдырєан аса бай ќўндылыќтар ќазынасы болып табылады. Бўл ќазына - байырєы тїріктердіѕ болмысы, рухы мен келбеті, ділі мен тілі, діні, жаѕалыєы, мјдениетініѕ ґшпес айєаќтары, јлем ґркенииетіне ќосќан їлесі болып табылады. Тїрік ќаєанаты алты кіші орда, алты кіші ќаєандыќтан ќўралєан. Алты кіші хандыќты алты есір, алты кіші орданы алаш деп атаєан. Тоєыз-оєыз, тїргеш, отыз-оєыз, басмыл, ќыпшаќ пен ќарлўќтар бірігіп, Тїрік ќаєанатыныѕ іргетасын ќалаєан. Білге ќаєан ќайтыс болєанда алты алаштыѕ атын бірліктіѕ, ынтымаќтыѕ белгісі ретінде тас ўстынєа ќашап жазып ќалдырєан. Ортаєасырларда Орталыќ Азияда ресми байланыстар соєды жазуымен ќатар, брахми жазуымен жјне ќытай иероглифтерімен жїргізілді. Сондыќтан тїріктер ел мен тўлєалардыѕ тарихын осы жазулармен жазып ќалдырєан. Орталыќ Монєолиядаєы Кїйіс-толєой ескерткішініѕ мјтіні брахми жазуымен жазылса, Орталыќ Моѕєолияныѕ Ќараєол ескерткіші ќытай иероглифтерімен ќашап ќалдырылєан. Тїрік ќаєанаты бірінші евразиялыќ империя болып ќалыптасты. Тїркі ќоєамыныѕ ќалыптасуы ежелгі тїркі ґркениетін ќалыптастырды. Оныѕ жарќын їлгісі ретінде біз жазба мјдениетініѕ ќалыптасуын айта аламыз. Тїркілер бай мјдени мўрасымен јйгілі болды, мемлекеттіѕ рухани жјне материалды мјдениеті ґзініѕ шырќау шыѕына жетті. Ўлы Жібек жолы Тїрік ќаєанатыныѕ территориясын басып ґткендіктен, сауда-саттыќтыѕ ґркендеуіне, жол жаєалауындаєы ќалалардыѕ кґркеюіне зор септігін тигізді. Сауданыѕ дамуына байланысты аќша айналымы пайда болды, сауда мен ќолґнердіѕ орталыќ ќалалары гїлденді. Олар: Тараз, Ќўлан, Мерке т.б. Ќалаларда ґндіріс ќўрал-жабдыќтарын жасайтын теміршілік кјсібі, ќыш-ќўмыра ґндірісі, тоќымашылыќ, аєашшылыќ, тері ґѕдеу, тїрлі ќолґнер кјсіптері дамыды. Дјл осы кезде, тїркі тайпалардыѕ арасында орхон жазуы кеѕ таралып, жазу мјдениеті ќалыптасады. Тек тїркі халыќтардыѕ мјдениетініѕ єана емес, бїкіл дїние жїзі мјдениетініѕ тарихында елеулі орын алатын Орхон ескерткіштерініѕ мјні ґте зор. Кґздіѕ жасымен, жїректіѕ ќанымен ќўлпытастарєа ќашалып тўрып жазылып, ќаймаєы бўзылмай бізге жеткен осы бір єажайып руналыќ жазулардан кейде жоќтау, кейде мадаќтау ыѕєайында айтылєан шешендік сґздердіѕ, ґлеѕдік ўйќастардыѕ, маќалды тіркестердіѕ кґне їлгілерін кґре аламыз. Мўнда VIII єасырдыѕ іргелі мемлекеті - Тїрік ќаєанатыныѕ ќўрамындаєы толып жатќан рулардыѕ ґзара жауласуы, жїргізген жорыќтары мен соєыстары суреттеледі. Бўл ескерткіштердіѕ негізгі кейіпкерлері хандар мен бектер болєанымен бўхара халыќтыѕ аянышты ґмірініѕ белестерін де кґре аламыз. Тїркі сарбаздары металмен ќапталєан тјрізді бас киім, їстіне жезден істелген ўзындыєы тізеден, жеѕі шынтаќтан сјл жоєары сауыт, аяќтарына етік киген екен. Жауєа аттанєан жауынгер сауыт киіп, садаќ асынып, беліне алдаспан байлап, білегіне шоќпар іліп, кеудесіне ќалќан, ќолына найза ўстап шыєады екен. Орхон ескерткіштеріне ќараєанда, тїркілер јйелді ерекше ќўрметтеген. Жолаушыдан келген баласы їйге кіргенде, јкесінен бўрын анасына бас иеді екен. Оєан дјлел ретінде, орхон жазуымен жазылєан тас ескерткіштердегі жазуларды айтуєа болады. Оєан Білге ќаєанныѕ, Кїлтегінніѕ жјне Тоныкґктіѕ ескерткіш ќўлып тастарына жазылєан жазуларды атауєа болады. Осылайша VII-IX єасырларда тїркі тектес тайпалардыѕ арасында јдеби дјстїр ќалыптаса бастайды, соныѕ нјтижесінде јдебиеттіѕ кесек їлгілері туады. Оєан аќындыќ тјсіл мен дјстїрдіѕ еѕ ертедегі белгілі туындысы есептелетін Орхон ескерткіштері толыќ айєаќ бола алады. Мўныѕ ґзі аталып отырєан дјуірде ќўлпытас беттерінде саќталєандай, жазба јдебиет белгілерініѕ кґріне бастаєандыєын толыќ растайды. Бўл ескерткіштер табиєи жанр жаєынан ќазаќ јдебиетіндегі батырлар жырына ўќсайды, Тїркі ќаєандарыныѕ тїркі мјдениетін ґте жоєары баєалап, Ўлы Тїрік ќаєанатын ќўру арманыныѕ болуы, V-VIII єасырларда Тїрік ќаєанатыныѕ кїшеюініѕ жјне јлем тарихында їлкен із ќалдыруыныѕ негізгі себебі еді. Тїркілер јлем ґркениетініѕ дамуына їлкен јсерін тигізді. Ўлы даланыѕ ќатаѕ табиєи жаєдайларында ґмір сїргендіктен, табиєи орта тїркілерге жаѕа киім-кешек тїрлерін шыєаруєа тїрткі болды. Олар еѕ алєаш рет жаѕа заманда јрбір мјдениетті адамныѕ киюге тиіс шалбарды ойлап тапты. Сондай-аќ, жылќыны ќолєа їйретіп, жылќыныѕ асыл тўќымдарын ґсіріп шыєарды. Жылќы тїркілердіѕ негізгі шаруашылыќ тїріне айналып, тїркілер ер тоќым мен їзенгіні ойлап табады. Сонымен ќатар, тїркілер екі шекті музыкалыќ аспаптарды ойлап табады. Екі шекті музыкалыќ аспаптыѕ пайда болуыныѕ ґзі тїркілердіѕ дїниетанымына байланысты еді. Ќазірге дейін саќталып келген мїсінтастар, тїркілердіѕ мїсін ґнерініѕ дамуын, сонымен ќатар, мїсіншілердіѕ ґздеріне тјн тереѕ ойларыныѕ сипатын кґрсетеді. Тїріктердіѕ тас мїсіндері ежелгі тїркілердіѕ космогониялыќ концепциясын, яєни јлем туралы Аспан-Жер-Тозаќ тїсінігін бейнелеген. Мїсіндерді ќоршап тўрєан ќоршау тґрт бўрышты болып келіп, жер бетініѕ тґрт бўрышын бейнелейді. Осылайша ќоршауы бар тас мїсіндер јлемді бейнелейді. Тїркілер кґбінесе ер адамдардыѕ мїсіндерін жасайтын, біраќ јйел адамдардыѕ мїсіндері де кездеседі. Бўл мїсіндер стилистикалыќ жаєынан јр тїрлі болып келеді. Мїсіндердіѕ жїздерінде ќоршаєан ортаны, ґмірдіѕ мјнін тїсінген ойлардыѕ ізі кґрінеді. Мїсіндердіѕ беттерініѕ домалананып келуі мїсіндердіѕ ќоршаєан кеѕ-байтаќ даланыѕ ќысымын кґтерумен байланысты болды. Осылайша кґшпелілердіѕ рухани мјдениетініѕ жаѕа сатыєа кґтерілгенін кґре аламыз. Тїрік јдебиеті ќалыптасып, тїркі тайпалары сол замандаєы ўлы діни-наным сенімдерді: буддизм, манихей ілімі, христиан діні, исламды ґзіне ќабылдап, рухани ґмірі байытылады. Тїркі тайпаларын біз жеке ќарастыра алмаймыз, себебі єасырлар бойы тїркі халыќтарыныѕ ортаќ тарихы мен ортаќ мјдениеті болып, оларды бір-бірімен байланыстырып тўрды. Бір тайпалардыѕ орнына екінші тайпалар билікке келіп, бірін-бірі алмастырып тўрды. Біраќ жеѕілген тайпа жоєалмай, керісінше билікке келген жаѕа тайпаныѕ ќўрамына кіріп, жаѕа этносты ќалыптастырды. Тїркілердіѕ ќўрамында јр тїрлі тайпалар болєандыќтан, јрќайсысыныѕ мјдени ерекшеліктері бірігіп, бўл ќосындыдан біртўтас тїркі мјдениеті ќўралды. Жерлеу рјсімінде де біршама айырмашылыќ кґрініс тапты. Мјселен кейбір тїркі тайпалар мјйітті ґртеп, кїлін кґмген жерге биік тас баєана тўрєызатын. Ал кейбір тїркі тайпалары ќайтыс болєан адамды атымен бірге кґметін, оєан Ќўдырге ќорєаны дјлел бола алады. Осылайша тїркі мјдениетініѕ ґте жоєары дјрежеде дамыєанын айєаќтайтын мїсін тастар, археологиялыќ ќазба жўмыстарыныѕ барысында табылєан заттар дјлел бола алады. Бірінші бґлімніѕ 1.3 бґлімшесінде VІІ-XII єасырларда Ќытай мјдениетініѕ ґзініѕ еѕ жоєарєы даму сатысына кґтерілгендігі сипатталады. Ќытайдыѕ поэзиясы мен јдебиеті, бейнелеу ґнері мен мїсін ґнері, кітап басу, ксилография жјне кескін ґнері ґте жоєары дјрежеге кґтеріледі. Осы уаќыт аралыєында ґмір сїрген Таѕ империясы мен Сўѕ империясыныѕ мјдениеті ќытай мјдениетініѕ алтын єасыры саналады. Ќытай идеологиясында Аспан асты елініѕ жердіѕ кіндігінде орналасып, жан-жаќтаєы мемлекеттерді їйретіп, басќаруєа тиіс деген доктринасы ќытайдыѕ халыќаралыќ сахнада ґзін-ґзі ўстау тактикасын айќындап, сыртќы елдермен їздіксіз байланыс орнатуєа тїрткі болады. VІІ-XII єасырларда Ќытай мјдениеті ґзініѕ еѕ жоєарєы даму сатысына кґтеріледі. Ќытайлыќтар кґшпелі тїркілердіѕ, їнділер мен ўйєырлардыѕ јкелген јлемдік мјдениетінен сусындайды. Себебі, Таѕ династиясы кезінде Ќытайда діндік ќўдалау болмаєандыќтан, кґшпелілердіѕ дін таратуларына жол беріліп, оларды ґзіне ќызыќтырады. Осы кезде Ќытайда кґшпелі халыќтардыѕ мјдениетініѕ јсерініѕ тереѕ болєанын байќай аламыз. Бўны Таѕ императорларыныѕ ќабірлерінде, мјселен Юнтай ханшайымныѕ ќабірінде 1300 табылєан алтын, кїміс, нефрит бўйымдардан байќай аламыз. Олардыѕ ішінде, ханшайымныѕ ґзі ќолданєан заттарымен ќоса, ханшайымныѕ о дїниеде ќолдана алатын заттар кездеседі. Зерттеушілерді таєы бір таѕќалдырєан жайт, ќабірлерде биік єимараттар мен баєаналардыѕ бейнелері жойылып, бірінші орынєа сырттан келген арєымаќтар мен тїйелердіѕ жјне шет елдік саудагерлердіѕ мїсіндері ќойылатын болды. Адамдардыѕ мїсіндері ерекше дјлдікпен жасалынєан, олардыѕ шынайы адамдарєа ќарап, жасалєандыєы байќалады. Адамдар мен жануарлардыѕ мїсіндері сол кезде јйгілі болєан «їш тїсті керамика» їлгісімен жасалєан. Їш тїсті керамика їлгісі Таѕ дјуірініѕ ґте атаќты, јрі жоєары сапалы керамикасы болєан. Ал мїсіндерді тїрлі - тїсті болуы оларєа жан бітіргендей јсер береді. Сондай - аќ ќабірлердіѕ ќабырєаларында салынєан суреттердіѕ образдарында да ґзгерістер байќалады. Шет елден келген жаѕалыктардыѕ ќытайдыѕ бейнелеу ґнеріне тереѕ јсер етіп, жаѕа импульс бергендей сезім ќалыптасады. Осы кезде ќала мјдениеті дамып, кітап басу ґнерініѕ пайда болуы кітаптардыѕ кґптеп басылуына алып келді. Соєан орай, кітап басатын дїкендер, баспаханалар мен мемлекеттік жјне жеке кітапханалар кґптеп ашыла бастады. Классикалыќ јдебиет їлгілері енді тек жоєарєы лауазымды топтыѕ єана емес, ќарапайым халыќтыѕ да уысына тїсетін болды. Кітап басудыѕ ксилография тїрі гравюра ґнерініѕ жјне кітап иллюстрациясыныѕ дамуына тїрткі болды. Бўныѕ ґзі бейнелеу ґнерініѕ нанхуа тїрініѕ дамуына ыќпал етті. Таѕ мен Сўѕ династияларыныѕ арасында династия мен 10 патшалыќ дјуірі ґтіп, Ќытай бґлшектеніп ќалєанына ќарамастан, Таѕ мен Сўѕ дјуірін біртўтас мјдени дјуір ретінде ќарастыра аламыз. Себебі дјл осы кезде ќытай ґзініѕ ўлттыќ рухыныѕ кґтерілген дјуірін басынан ґткізіп, мјдени ґмірініѕ гїлденген шаєын басынан кешірді. Оєан Таѕ династиясыныѕ поэзиясы мен новеллалары жјне Сўѕ дјуірініѕ кескіндеме ґнерініѕ дамуы дјлел бола алады. Таѕ империясыныѕ ќытай позиясыныѕ «алтын єасыры» саналєанын да атап кету жґн. VIII-ші єасырдыѕ бірінші жартысында Сюанцзун сарайында ўлы суретшілер, аќындар мен мїсіншілер жиналып, ґз ґнерлерімен императорды таѕќалдыратын. Сюанцзунныѕ арќасында Чанъан јлемдегі еѕ ґркениетті астанаєа айналады. Таѕ империясыныѕ мјдени жетістіктері ќазіргі уаќытќа дейін дїниежїзін таѕќалдырады. Екінші бґлімде Ќытай мен Орталыќ Азия халыќтарыныѕ рухани мјдениетініѕ ґзара ыќпалы ќарастырылады. Ќытай мен Орталыќ Азия халыќтарыныѕ ґзара байланысы мен ќарым-ќатынастары халыќтардыѕ мјдени жетістіктерініѕ алмасуына, рухани жјне материалдыќ мјдениеттердіѕ ґзара байытылуы мен толыќтырылуына алып келді. Ќытай мен Орталыќ Азия халыќтарыныѕ єасырлар бойы жїргізген мјдени, саяси, экономикалыќ байланыстары, халыќтардыѕ мјдени ґмірін байыта тїсті. Диссертация жўмысыныѕ 2.1 бґлімшесінде Ўлы Жібек жолыныѕ бойында халыќтардыѕ тіл мјдениетініѕ ґзара байытылєаны ќарастырылады. Кґптеген кірме сґздерден жаѕа сґздер мен жаѕа мазмўндар пайда болды. Ўлы Жібек Жолы бойымен жїргізілген сауда - саттыќ нјтижесінде јкелінген жаѕа заттар, жаѕа атаулар мен сґздердіѕ пайда болуына себепші болды. Осылайша тїркі тілінен ќытай тіліне, ќытай тілінен тїркі тіліне кґптеген сґздер енеді. Сґйтіп, тілдердіѕ ґзара байтылу процесі жїзеге асады. 2.2 бґлімшесінде Орталыќ Азия халыќтарынан Ќытайєа јлемдік діндердіѕ таралуы талданады. VII-XII єасырда Орталыќ Азия халыќтары мен Ќытайдыѕ сауда-саттыќ байланысы дами тїседі. Ўлы жібек жолы арќылы јр тїрлі діндер мен идеялар бірін-бірі толыќтырып, байытып, Орталыќ Азия даласы арќылы Ќытай Орта жазыєына аєылып келіп жатты. Бўл жайт Таѕ дјуірі кезінде Ќытайєа Орталыќ Азия халыќтары арќылы рухани мјдениеттіѕ, соныѕ ішінде діни-наным сенімдердіѕ зороастризм, ислам діні, манихей ілімі мен несториан ілімініѕ таралуына тїрткі болды. Орталыќ Азия халыќтары арќылы келген діни аєымдар Ќытайдыѕ мјдени ґміріне елеулі ґзгерістер алып келді. Мјселен, манихей ілімініѕ Ќытайєа таралуы Ќытайєа кґптеген јдет-єїрыптардыѕ енуіне, јсіресе жерлеу рјсіміне байланысты жаѕа јдет-єўрыптардыѕ пайда болуына јсер етті. Ќытай деректерінде Чанъанда тґрт зороастризм єибадатханасыныѕ салынєаны туралы жазылады. Осылайша зороастризм єибадатханалары ґзіндік ерекшеліктерімен Ќытайдыѕ сјулет ґнерін байытып, оєан жаѕа їлгілер јкеледі. Сонымен ќатар, ќытайлыќтардыѕ діни наным-сеніміне де јсер етіп, ќытайдыѕ салт-дјстїріне жаѕа їлгілер јкеледі. Мјселен, Вусиеші музейінде зороастризмге сенуші монахтыѕ ќабіріне жазылєан жазу саќталєан. Бўдан біз зороастризмніѕ жерлеу рјсімініѕ Ќытайєа јсер еткенін кґреміз. «Жаѕа Таѕ шу» кітабында мынандай деректер келтіріледі: «Таѕ дјуірініѕ буддизм дінінде мјйітті ќўстарєа жегізу дјстїрі жоќ, Ќытайда да ежелден бері мўндай дјстїр болєан емес, мјйітті иттерге жегізу салты да жоќ» - деген сґздер келтіріледі. Бўл дјстїрдіѕ пайда болуы зороастризм ілімініѕ Ќытайда таралєаныныѕ кґрінісі екенін жјне бўєан дейін Ќытайда ўстанбаєан жерлеу рјсімініѕ тїрін, яєни мјйітті ќўстарєа жегізу рјсімініѕ пайда болуын айтуєа болады. Бўл рјсімніѕ Ќытайда кеѕ етек жайып, тіпті мемлекет тарапынан да шектеу ала алмаєанын кґруге болады. Таѕ жазбаларынан біз зороастризм ілімін ўстанушылардыѕ саны Ќытайда бірнеше мыѕдардан асќанын кґре аламыз. Сґйтіп, Орталыќ Азия арќылы келген зороастризм ілімі Ќытайдыѕ дїниетанымына јсер етіп, Ќытайєа жаѕа идеялар јкеледі. Ал несториан жјне ислам діндерініѕ таралуы Ќытай жазыєында жаѕа мешіт пен шіркеулердіѕ пайда болуына себепші болып, ќытай архитектурасын жаѕа їлгілермен байытты. Несториан діні Ќытайда таралєаннан кейін, кґптеген жерлерде жаѕа шіркеулер салына бастайды, сондай-аќ киелі кітаптар ќытай тіліне аударылып, ќытай халќы бўєан дейін ґздеріне беймјлім, жат болєан дїниетаным мен кґзќарастармен танысып, осылайша мјдени ќарым-ќатынастардыѕ нјтижесінде халыќтардыѕ рухани жјне материалдыќ мјдениеті байытылады. Ортаазиялыќ саудагерлер Ќытайєа маржан, тјтті таєамдар мен дјрі-дјрмектер апарумен ќатар, сондай-аќ, ислам дінініѕ ќаєидаларын ґмір сїру салтымен байланыстырып, Ќытайєа жаѕа дјстїр мен жаѕа идеялар алып келді. Ќытайда кґптеп салына бастаєан мешіттер ќытайлык архитектура ґнерін байытып, оны жаѕа їлгілермен байыта тїсті. Сонымен ќатар ислам дінініѕ ќытай тіліне аударылєан сїрелері мен ќўран ќаєидалары Ќытайдыѕ рухани мјдениетін дамытып, ґмірге деген жаѕа дїниетаным мен кґзќарастарды ќалыптастырады. Осылайша саудагерлер халыќтардыѕ рухани мјдениетін байытушыларына айналды. VIII-ші єасырда манихей ілімі Чанъан мен Лоянда жаппай тарай бастайды. Ань-Лушань кґтерілісі кезінде, кґтерілісті басып-жаныштау їшін, ўйєыр јскерлері Лоянєа кірген кезде, Пилие хан Лоянда манихей ілімін уаєыздауды ќолєа алады. Осылайша манихей ілімін ўйєырлар белсеѕді тїрде тарата бастайды. Ань-Лушань кґтерілісі ўйєыр јскерініѕ кґмегімен басылєаннан кейін, манихей дінініѕ Ќытайда беделі артады. 768 жылы Таѕ ґкіметі ўйєырларєа Чанъанда манихей шіркеуін салуєа рўќсат береді. Сґйтіп, Таѕ дјуірі кезінде манихей діні ішкі Ќытайєа кеѕінен тарайды. Халыќ арасында наразылыќ пен ашу, ќарсылыќ кґрсету сияќты кґѕіл-кїй басым болєандыќтан, манихей діні ќарапайым халыќтыѕ ґте їлкен ќызыєушылыєын оятады, себебі манихей дініндегі жаќсылыќтыѕ жамандыќпен кїресі идеясы халыќтыѕ идеясына жаќын келіп, халыќтыѕ ќолдауына ие болады. Таѕ дјуірі кезінде Ќытайда жаѕа кїшпен тараєан буддизм Ќытайдыѕ кґркемґнері мен јдебиетіне, архитектурасына їлкен јсерін тигізді. Ќытайда салына бастаєан мыѕдаєан будда єибадатханалары мен монастірлері, будда аспанын бейнелейтін ґрнектелген пагодалары, ќытай архитектурасына ерекше јсемдік беріп, оны тїбегейлі ґзгертеді. Сґйтіп, ќытай архитектурасы жаѕа даму сатысына кґтеріледі. Буддизм јсерімен салынєан пагодалар мен комплекстер ќазіргі таѕда да ќытай халќыныѕ маќтанышы болып табылады. Сондай-аќ, буддизмніѕ Ќытайдыѕ сјулет ґнеріне тигізген јсері де зор болды. Буддизмніѕ киелі тўлєаларын бейнелейтін мїсіндер ќытай сјулет ґнерініѕ мазмўнын едјуір байытты. Осылайша Ќытайдыѕ јрбір єибадатханасында їнділік јсердіѕ тереѕдігін байќай аламыз. Буддизмге сенушілер каллиграфияны ґте ўќыптылыќпен, сїйіспеншілікпен орындап, кейінгі ўрпаќќа каллиграфия ґнерініѕ ќўнды шыєармаларын ќалдырды. Солардыѕ негізінде кґптеген монах каллиографтар тјрбиеленіп щыќты. Каллиграфия ґнерініѕ негізгі ќаєидасы «мўќият ойлану» болєандыќтан, буддистердіѕ «ойыѕ ќаламнан жїйрік болу керек» деген ќаєидасына сїйеніп, буддизмніѕ «тыныштыќ пен ґз-ґзіне їѕілу», «ойєа шомылу», «шындыќты ішкі жан дїниесінен іздеу» сияќты тїсініктері каллиграфия ґнерініѕ дамуына їлкен јсерін тигізді. Кґптеген каллиографтар осы шындыќты іздеудіѕ бір жолы ретінде каллиграфия ґнерін ќарастырып, оны барынша дамыта тїскен. Осы дјуірлердіѕ бейнелеу ґнері адамныѕ табиєатпен біртўтас екенін бейнелейді. Таѕ жјне Сўѕ династиясыныѕ суретшілерініѕ шыєармаларында ґмір туралы философиялыќ толєаныстардыѕ јсері жјне табиєаттыѕ кїшіне тамсану секілді таќырыптар байќалады. Суретшілер осы кезде ґсімдіктер мен ќўстарды, жјндіктерді кґп салатын. Бўл таќырыптар буддизмніѕ ґмірге деген кґзќарастарынан туындаєан еді. Буддизм ќытайдыѕ классикалыќ бейнелеу ґнерініѕ дамуына да зор јсерін тигізді. Јсіресе чан буддизм идеялары Сўѕ династиясыныѕ суретшілерініѕ шыєармаларында ерекше кґрініс тапты. Чан буддизмніѕ діни кґзќарасы Аќиќат пен Будда бардыќ жерде: таулардыѕ їнсіздігінде, судыѕ сарќыраєанында, кїн сјулесініѕ жарыєында, ќўстардыѕ јндерінде деген сенімі суретшілерді табиєат сўлулыєына ерекше сїйсінуге талпындырды. Суреттегі таулар мен табиєат кґріністері Ўлы шексіздікті бейнеледі. Буддалыќ монастірлер єасырлар бойы Ќытайдыѕ мјдени ошаќтарыныѕ негізгі орталыќтары болды. Мўнда кґптеген єалымдар мен философтар, аќындар мен суретшілер киелі тыныштыќта уаќыт ґткізіп, єўлама шыєармаларын дїниеге јкелді. Монастірлердіѕ архивтері мен кітапханаларында жазба мјдениетініѕ асыл ќазыналары табылды. Сансыз монахтартардыѕ ќажырды еѕбегініѕ арќасында бўл шыєармалар кґбейтіліп таратылып отырды. 2.3 бґлімшесінде Ќытай мен Орталыќ Азия халыќтарыныѕ проза мен поэзиядаєы ґзара јсерлері зерттеледі. Ќытай мен Орталыќ Азия халыќтарыныѕ ґзара байланыстары халыќтардыѕ рухани мјдениетін байытып, проза мен поэзияда ґшпес ізін ќалдырды. Еѕ алдымен мысалєа јлемге поэзиясы атаќты Таѕ дјуірініѕ ґлеѕдерін келтіруге болады. Таѕ дјуірі ќытай поэзиясыныѕ алтын єасыры саналып, оны ќытай поэзиясын байытќан жаѕа мазмўндар мен їлгілерге бай поэзия деп атап кетуге болады. Ал бўл жаѕа мазмўндар кґрші халыќтармен тыєыз мјдени байланыстан пайда болєан еді. Бўл байланыстыѕ јсерін біз Ќытайдыѕ атаќты аќындарыныѕ шыєармаларынан кґре аламыз. Солардыѕ ішінде Таѕ дјуірініѕ жарыќ жўлдызы Ли Бай ґлеѕдерінде Орталыќ Азия халыќтарыныѕ ґмірін, тўрмыс-тіршілігін, тамаша табиєатын суреттеген ґлеѕдер аз емес. Сонымен ќатар, Таѕ аќындарыныѕ бай мўрасы «Шекара ґлеѕдері» жинаєы да ґте јйгілі. Шекара ґлеѕдері Таѕ дјуірініѕ асыл ќазынасы, јрі Таѕ ґлеѕдерініѕ негізгі таќырыбы болып табылады. Шекара ґлеѕдері Таѕ ґлеѕдерініѕ еѕ мазмўны бай, кґркемдік стилі жарќын бейнеленген ґлеѕдеріне жатады. Таѕ дјуірініѕ кґптеген ірі аќындары шекара аймаќќа барып, јскермен бірге ґмір сїріп, ќалам алып, ґз кґздерімен кґріп, жїректерімен сезінгендерін жазады. Ал кейбіреуі бўрын жазылєан ґлеѕдер негізінде жаѕа ойлар ќосып жаѕадан ґлеѕ шыєарады. Бўл ґлеѕдер ќытай императорларыныѕ кґрші халыќтарды тїсінуге жјне белгілі саясат жїргізуіне негіз болды. VIII-ші єасырдан бастап, ќытай јдебиетінде проза мен поэзияда јр тїрлі еліктеушіліктер кґрініс алды. Гипербола мен синегдоханы ќолдану арќылы бай јсерлі тїстер мен романтикалыќ образдарєа толы шыєармалар ґмірге келді. Мысалєа Ли Хэ аќынныѕ ґлеѕдерін жатќызуєа болады. Оныѕ «Курунгадан келген елші» немесе бўйра шашы бар варвар баласын суреттеген ґлеѕінде сол елдіѕ жергілікті ерекшеліктерін јсерлі бейнелейтін тїстер кґп кездеседі. Орталыќ Азия халыќтарыныѕ јдеби мўрасы ґте бай болып келеді. Орталыќ Азияны мекеѕдеген јр тїрлі халыќтар єасырлар бойы дамытќан јдеби мўра ґзініѕ сан-ќырлы сюжеттерімен јлемді таѕќалдырєан. Бўл шыєармалардыѕ арасында Ќўдатєу білік (баќыт сыйлаєан єылым) жјне Диуани лўєа-ат тїрікті (тїрік тілініѕ сґздігі) айтып кету жґн. Ќўдатєу білік поэмасы ґз дјуірініѕ еѕ кґрнекті шыєармасына айналды. Оныѕ моральдік-этикалыќ идеялары ўйєыр халќыныѕ ежелгі дјстїрлеріне негізделіп, сондай-аќ буддизм философиясымен, Конфуций кґзќарастарымен, ислам философиясымен толыќтырылып, мјдениеттер синтезінен жаѕа жарќын туынды пайда болады. 2.4 бґлімшесінде Самарќан, Куча, Хотан музыкасыныѕ, би ґнерініѕ жјне музыкалыќ аспаптардыѕ Ќытайєа енуі жјне Ќытайдыѕ музыка јлеміне тигізген јсері ќарастырылды. Орталыќ Азияныѕ музыка ґнері жґнінде кґптеген мјліметтерді біз ќытайдыѕ жазба деректерінде кездестіре аламыз. Хань династиясыныѕ билік еткен дјуірінен бастап, Юань династиясына дейінгі уаќыт аралыєында Жібек жолы арќылы Ќытай мен басќа да елдерге Орталыќ Азиядан музыка, би ґнері мен тїрлері, музыкалыќ аспаптар мен жанрлар, музыкалыќ кґріністер тїрлері тарайды. Сґйтіп, Ќытайдыѕ рухани мјдениеті байытылып, Ќытайдыѕ музыка ґнерінде жаѕа їлгілер пайда болады. Ќытай деректерінде, Шыєыс Тїркістанныѕ музыка ґнерініѕ ґте жоєары дјрежеде дамыєаны айтылады. Ќытайдыѕ музыка ґнеріне ерекше јсер еткен Орталыќ Азия ќалаларыныѕ арасына Куча, Ќашєар, Гаочан ќалаларын жатќызуєа болады. Біраќ осы ќалалардыѕ ішінде, Э. Шефердіѕ айтуы бойынша, Куча музыкасыныѕ Ќытайдыѕ музыка ґнеріне тигізген јсері ерекше зор болды. Сондай-аќ. Шыєыс Тїркістан ханшайымымдарын ќытай императорларына ќалыѕдыќќа берген кезде, ќалыѕдыќтыѕ тґсек орнымен бірге, жіберген нґкерлерініѕ арасында Шыєыс Тїркістанныѕ атаќты музыканттары, бишілері, јншілері мен актерлері болды. Музыканттар ґздерімен бірге, музыкалыќ аспаптармен ќоса, Шыєыс Тїркістанныѕ музыкасын, билерін, јнді орындау шеберлігін, музыкалыќ кґріністер мен жаѕа идеяларды алып келді, сґйтіп, Орталыќ Азияныѕ бай рухани ќазынасы Ќытайєа аєылып келіп жатты. Диссертацияныѕ їшінші бґлімінде Ќытай мен Орталыќ Азия халыќтарыныѕ материалдыќ мјдениетініѕ ґзара байытылуы ќарастырылєан. 3.1 бґлімшесінде кґшпелі халыќтардыѕ јскери ґнерініѕ Ќытайєа тигізген јсері жјне Ќытаймен жїргізген жылќы саудасы мјселелері ќарастырылады. Єалымдар Ўлы Жібек жолын «Ат жолы» деп атауєа болатынын ерекше айтып кетеді, ґйткені Ўлы Жібек жолыныѕ пайда болуыныѕ ґзі ќытай императорларыныѕ Орталыќ Азия арєымаќтарына ќол жеткізуге талпыныстарынан пайда болєан еді дей келе, Орталыќ Азия арєымаќтарыныѕ ќытай ґркениетіне ерекше јсер еткенін дјлелдейді. Ќытайлыќтардыѕ кґшпелілермен ўзаќ уаќытты ќарым-ќатынасыныѕ нјтижесінде, халыќтардыѕ рухани жјне материалды мјдениеті ґзара байытылды. Ќытай халќы кґшпелілерден садаќ ату мен атќа отыру ґнерін їйреніп, бўныѕ ґзі ќытай јскерініѕ ќўрылымына, даярлыєына їлкен јсерін тигізіп, јскер сапасын кґтерді. Сондай-аќ, ќытайлыќтар кґшпелілерден соєыс ќимылдарын жїргізу ґнерін, ат ґсіруді де їйренеді. Тїркілердіѕ јскери ќимылдарды жїргізу тактикасы жґнінде Тоныкґк былай деп жазады: «Тїркілер јскер саны жаєынан ќытайлыќтарєа жете алмайды, сондыќтан јскері кїшті болєанда шабуылєа шыєып, јлсірегенде тыєылады. Тїркілердіѕ тактикасы бойынша, жауын јбден шаршатып, кенеттен тап беруді, егер жеѕіп бара жатса, бјрі бірлесіп шабуды, ал жеѕіліп бара жатса, бытырай ќашуды жґн кґреді». Осындай дўрыс тактикаєа байланысты кґшпелілердіѕ шабуылдары сјтті аяќталып тўрєан. Ќытай императорларыныѕ ќитўрќы саясатына байланысты тїрік ќаєандарымен кездесу кезінде, келіссґздерді сјтті жїргізу маќсатында оларды жандарына жаќын болєан аѕ аулауєа шыєарып, аѕ аулау кезінде маѕызды мјселелер шешілетін. Кґшпелілер ќытайлыќтардыѕ келіссґздерді аѕ аулау кезінде жїргізетінін болжап, ґздерімен бірге, асыл арєымаќтар мен бїркіттерді жјне аѕ аулауєа јбден машыќтанєан жігіттерді де ала баратын. Сґйтіп, аѕєа шыєу жјне арєымаќтарды сыйлау салты саяси-мјдени байланыстардыѕ негізін ќалады. Ќытай деректерін оќи отырып, біз ќытайлыќтардыѕ кґшпелілер мјдениетінен сусындап, јскери ґнерді їйренгенін кґре аламыз. Ќытайлыќтардыѕ кґшпелілерден јскери ґнерді їйренгені, оны керемет меѕгеріп, кґшпелілерден де асып тїскені туралы маќтанышпен жазылса да, біраќ бўл деректер ќытайлыќтардыѕ јскери ґнерді, атќа отыру ґнерін кґшпелілерден їйренгенін дјлелдейді. жүктеу/скачать 0.8 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|