ДӘРІСТЕР 1. Адам құқығы білім саласы ретінде

Жоспары:

«Жеке тұлға» ұғымы адамның тек әлеуметтік мәнін бейнелейді. Адам – ол табиғи (биологиялық) және қоғамдықтың (әлеуметтік) бірлігі ретінде танылады, яғни, «адам құқығы» анықтамасы «жеке адам» (табиғаттың бір бөлігі ретінде) және «жеке тұлға» (қоғамның бір бөлігі ретінде) түсініктерін біріктіреді. Қазақстан Республикасының Конституциясында адам және азаматтың құқықтарымен бостандықтары бекітілген.

Адам құқығы әмбебап: адамдар кез келген жағдайда және әлеуметтік жағдайына қарамастан өз құқықтарына ие болады. Адам дүниеге келген кезінен бастап құқыққа ие болады. Адам құқығынан ажыратылмайды, яғни ол адам өз құқықтарынан айырылмайды және өз еркімен олардан бас тарта алмайды. Сонымен қоса, адам өзінің кейбәр моральдық құқықтарынан өз еркімен уақытша немесе мүлдем, толық немесе жартылай бас тарта алады.

ХХ ғасырдың ортасынан бастап, екінші дүниежүзілік соғыстан кейін , адам құқығы категориясының өзектілігі және оны жүзеге асыру қажеттілігінің маңыздылығы осе түскеннен бастап, адам құқығы тек жалпы қолдауға ғана емес, сонымен қоса заңды маңыздылығына ие болды. Германияда, фашистік тәртіп орнытқан геноцид, шектеулі үкіметті орнату қажеттілігін түсунуге себеп болды. Нацистік қылмыскерлерді жауапқа тарту және жазалау сотының моральдық императивы табиғи құқықтың концепциясының қайта өрлеуіне әкелді.

1948 жылдан бастап азаматтық, саяси және әлеуметтік құқықтар халықарарлық құжаттарда, көптеген мемлекеттердің конституцияларында, заңдарында бекітіле бастады, яғни, бүкіл әлемдегі тәртіптің үлгісіне (стандартына) айналады.

Екрікндіктің азаматтық (жеке) құқықтар, мысалы, жеке адамның отауелін (автономиясын) қорғайды және адам құқығының саласына мемлекеттің басып кіруіне тиым салады. Саяси құқықтар мемлекет және қоғамға байланысты мәселелерді білуге мүмкіндік береді және де жиналыстар, митингтер, дауыс беру арқылы мемлекет және қоғамдық өмірдің маңызды мәселелерін шешуге мүмкіндік береді. Бұл жағдайда адамның қадір – қасиеті қоғамдық өмірге байланысты процесстердің объектісі емес, субъектісі ретінде танылуымен бейнеленеді.

Әлеуметтік – экономикалық құқықтар халықаралық – құқықтық құжаттарда бекітілуі арқылы ХХ ғасырдың ортасында адам құқығының тізімдерінің кеңеюі процессі орын алады. БҰҰ адам құқығы құжаттарының әлеуметтік – экономикалық құқықтарының құрамына «ЕКІНШІ ҰРПАҚ» құқығы енгізілді. Жалпы танудағы гуманитарлық категориясының кеңеюі саяси сипатқа ие болды, яғни Кеңес Одағының идеологиялық және дипломатиялық әсерінің нәтежиесі болғаны белгілі.

Ғылыми және тәжірбиелік көз – қарас жағынан адамның ажыратылмайтын құқықтарына (адам бас тарта алалмайтын құқықтарын) және белгілі бір мемлекеттің азаматының құқытарының кең тізіміне нақты шектеу қою керек. Осыған байланысты кейбір европалық мемлекеттер өздерінің Конституцияларында (мысалы, Германия, Испания) адамның ажыратылмайтын құқықтарын «негізгі құқықтар» деген терминмен белгілеген еді. Көптеген мемлекеттер, соның ішінде Қазақстан Республикасы да , адамның ажыратылмайтын құқықтарын адам құқығы деп белгілеп, ал азаматтық құқықтардың кешенің азаматтар құқығы ретінде белгілеген еді.

Адам құқығы үнемелі дамуда, сондықтан ішкі және халықаралық заңдылықтарда олардың саны кобейтіле береді. Халықаралық құқық адам құқығының қорғалуының тек минималды стандартын ғана белгілейді, бұл белгіленген минимум танылған мемлекеттің ішкі заңдылығын кеңейтеді.

Құқықтар мен бостандықтар адам мен биліктің қарым - қатынасы негізінде жүзеге асырылады, сондықтан адамның құқықтарымен бостандықтары дегенде мемлекет пен адамның қарым – қатынасы байымдалады. Осындай қарым – қатынастың үш жолы белгілі:

1. 
   мемлекет басшы болып танылады, сондықтан мемлекеттің өзі адамдарға белгілі – бір құқықтарды береді. Яғни, мемлекеттік билік анықтаған мөлшерде адамдар өз құқықтарына ие болады; мұндай жол ХІХ ғасырдың көптеген европалық елдердің және социалистік елдердің Конституцияларында ұсынылған;
   
2. 
   мемлекет және халық жеке адамдардың жиынтығы ретінде қоғамдық шартты бекітті, шартта сол мемлекеттің азаматтарының құқықтары мен бостандықтары ескертіледі; негізінен мұндай шарт конституция ретінде бекітіледі (Қараңыз: Новицкий М. Что такое права человека? // Заметки о правах человека и мониторинге прав человека. С.10-11).
   
3. 
   табиғи құқықтарымен бостандықтарына ие болған адамдар, өздерінің жеке өмірлерін реттеу үшін мемлекет құру туралы шешім қабылдайды. Мұндай мемлекеттік билік адамдар өздері қаншалықты құқық береді, сонша құқықтың мөлшеріне ие болады. Мысалы, өз мүдделерін қамтамасыз ету үшін адамдар салық төлеуге, әскерде қызмет етуге т.б. келісімдерін білдіреді. Осы жолға сәйкес, заңда белгіленген шекте билік өз қызметін атқарады, ал адамдар заңда тиым салынбаған шекте өмір сүреді. Бұл адам құқығының негізгі концепциясы болып келеді.
   

Қазіргі кездегі адам құқығының концепциясы үш қағидаға негізделеді:

кез келген билік шектеулі;

әр адам өзінің автономиялық әлеміне ие, оған еш қандай биліктің араласу құқығы жоқ.

өз ерігін адамдарға міндеттейтін және шешім қабылдауда күшін қолданатын мемлекетке әр азамат өзінің құқықтарын қорғау барысында наразылығын білдіруге құқылы. Адам құқығы мемлекетке қарсылығын білдіруде азаматтарға қаупсіздігін қамтамасыз ету құралы ретінде танылады.

«Адам құқығы мен бостандығы» түсінігінің объективті және субъективті мағыналарын айыра білу керек.

Адам құқығы объективті мағынада – ол адам мен азаматтың мәртебесін анықтайтын, адамдар арасындағы қарым – қатынастарының ережесін бекітетін, мемлекет пен азаматтар арасындағы қатынасты реттейтін халықаралық және ұлттық құқықтық нормалардың жұйесі болып келеді.

Адам құқығы субъективті мағынада – ол құқықтық нормалар арқылы нақты субъектке берілген мүмкіндіктер және мемлекеттің қорғауындағы әрекет, қылық, мінез – құлық.

Адам құқығының концепциясының негізі ол адамның қадір – қасиеті. Адамның қадір – қасиеті адамзаттың мәнінен бөлініп шығады. Адамның қадір – қасиеті тұлғаның қадір – қасиетінен өзгеше болады. Соңғысы адамның өзіне, оның мінез – құлқы және адамгершілдік бейнесіне тәуелді.

Адамның қадір – қасиеті – адамның қоғаммен байланыс құруда, өзіне беретін адамгершілдік бағасы, бір жағынан, нақты бір адамның әлеуметтік құндылығы қоғамда танылуы, қайталанбаушылығы, адамзат қауымының маңызды бөлшегі ретінде танылуы екінші жақтан. Адамның қадір – қасиеті оның құқықтары мен бостандықтарының қайнар көзі болып келеді.

Демократия – ол көпшіліктің шектеулі билігі, жеке адамның құқықтарымен бостандықтарымен шектеледі, яғни, адамның құқытарымен бостандықтары көпшіліктің ерігін шектеп отырады.

Адам құқығы мен азаматтың құқығының бөлінуі «азаматтық қоғам» және «мемлекет» түсініктерінің бөлінуінен шығады. Адам өзінің әрекеттерін жүзеге асыру үшін жеке автономиялық алаң беріледі, онда қозғаушы күш ретінде адамның жеке мүдделері ерекше орын алады. Мұндай мүдде азаматтық қоғамда жүзеге асырылады.

жеке меншікке негізделген азаматтардың экономикалық дербестігі;

азаматтардың жеке өміріне мемлекеттің араласпауы;

азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын мемлекеттік және құқықтық қорғауға алу;

сот билігінің тәуелсіздігі;

өкілетті заң шығарушы билігінің болуы;

әр түрлі азаматтық және қоғамдық институттарының дамуы (партиялар, бірлестіктер және басқа да мемлекеттік емес ұйымдар), олар қоғамның әр түрлі топтарының мүдделерін білідіре отырып, мемлекеттік органдарының әрекеттеріне ықпал етеді.

Азаматтық қоғаммен құқықтық мемлекет тығыз байланыста, ол оның саяси – құқықтық безендірілуі болып келеді. Құқықтық мемлекет – ол құқықтың билігі қамтамасыз етілетін, заң жоғарғы күшке ие болатын, барлығы заң алдында тең болатын, тәуелсіз сотқа ие болатын, адамның құқықтырымен бостандықтары танылатын демократиялық мемлекет, ал билікті ұйымдастырудың негізіне биліктің тармақтарға бөліну принципі алынады.

Құқықтық мемлекеттің белгілері:

мемлекеттің әрекеттері құқықпен шектелуі;

қоғамның барлық салаларында заңның басым болуы;

мемлекет әрекетінде биліктің бөлінісу принципінің жүзеге асырылуы;

заң шығарушы билігінің өкілетті сипатта болуы, яғни қабылданған заңдарда халықтың ерігін және мүддесін

азаматтардың құқықтарымен бостандықтарын мемлекет тарапынан қорғауға алынуы;

сот билігінің тәуелсіздігі;

заңның тұрақтылығы және қоғамда құқықтық тәртіптің болуы;

конституция шеңберінде қызмет атқаратын көптеген партиялар, қозғалыстар, бірлестіктердің әрекеттері арқылы саяси және идеологиялық алуандықтың, әр түрлі концепциялар мен көз – қарастарының болуы.

Құқықтық мемлекет – ол барлығына белгілі, тұрақты және нақты заңдары бар мемлекет, яғни адаммен биліктің арасынада «ойын шарттары» бар мемлекет.

1. 
   Адам құқығын оқытудың маңызы.
   
2. 
   ҚР адам құқығы мен бостандығы туралы қазіргі кездегі көзқарастар. Адам құқығын оқытудың маңызы.
   

1. 
   Искакова Г.К. Современность: права и свободы человека. Монография. Семипалатинск, 2013.-299 с
   
2. 
   Сборник документов по международному праву в области защиты прав человека. Алматы: САК, 2003.- Т.1. – 576 с.
   
3. 
   Права человека. Основные международные документы. - М.: Международные отношения, 2009. - 157 с.
   

Жоспары:

1. 
   Антикалық дәуірдегі азаматтардың құқықтары.
   
2. 
   Феодализм дәуіріндегі адам құқығы мәселелері.
   
3. 
   АҚШ құрылуы кезеңіндегі адам құқығы.
   
4. 
   ХYIII-ХIХ ғасырдағы адам құқығының либералды- демократиялық түжырымдамасы.
   

Адам құқықтары - туылу кезінен пайда болатын тұлғаның ажырағысыз құқықтары мен бостандықтары. Адам құқықтары жаратылыс жэне кез келген өзге құқықтың негізгі түсінігі болып табылады. Олар азаматтық құқықтар мен саяси бостандықтарды, экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтарды, сондай-ақ қауымдар құқықтарын (балалар, әйелдер, ұлттық азшылықтар, халықтар және т.б.) қамтиды. Адам құқықтары дегеніміз индивидтің өз қалауы бойынша әрекет ету мүмкіндігін (адам құқықтарының бұл бөлігін бостандықтар деп атайды) немесе белгілі бір игіліктерді иемдену мүмкіндігін (бұл адам құқықтарының өзі болып табылады) қамтамасыз ететін адамдар мен мемлекет қарым-қатынастарының нормалары, қағидалары.

Адам құқықтары адамдар қызметінің ұзақ қайталанған актілерінен қайталанып отырған байланыстар мен қатынастар нысандарынан қалыптасқан. Осылардың нәтижесінде адамдардың қарым-қатынастарын тәртіпке келтіре алатын белгілі бір тұрақты нормалар, эталондар, құндылықтар пайда болған. Әрбір адам белгілі бір материалдық жэне рухани игіліктерді иемденуге талаптанады, ал оларды иемденуге қоғам мен мемлекет көмектесуі керек жэне осы игіліктер көлемі тарихи тұрғыдан әрқашанда қоғамның сыныптық құрылымындағы, материалдық өндіріс жүйесіндегі индивидтің жағдайымен белгіленіп отырады. Индивидке берілетін осы игіліктерді адам құқықтары деп атауға болады.

Америкалықтар алғашында «адам құқығы туралы» сөз қозғаған жоқ, бірақ өздері жоғары бағалаған бостандық туралы айтты. Көптеген отаршылдар жаңа әлемге, дінге бостандық іздеу үшін аттанды. ХVІІ ғасырда Еуропада сөз бостандығы, өзін – өзі басқару болмады. Бірақ америкалық отаршылдар Ұлыбританиямен байланыстырып тұрған саяси байланысты үзу уақыты келгенде оларда дәстүр мен заңдылық жүйесінің құрылып, діни сенім бостандығын тану, сөз бостандығы, жиналыс бостандығы, сотқа қатысу құқығы қалыптасқанда жүзеге асады деп тұжырымдайды. Дәл осы бостандықты шектеу Америкада Ұлыбританиядан тәуелсіздікті алу үшін Америкада бой көтерген революциялық қозғалысқа әкеп соқты.

1776 жылы алғаш рет адам құқығына мемлекеттік анықтама берген Вирджиния құқықтары Декларациясы құрастырылды, онда «Барлық адамдар табиғаты бойынша тең дәрежеде еркін және тәуелсіз, сондай – ақ туғаннан белгілі құқықтарға ие…, нақты: өмір сүру құқығы және меншікке билік ету, бақытқа ұмтылу құқығы және қауіпсіздікпен отанға ие болу» деп көрсетілді.

Вирджиния құқығы Декларациясының даму идеясы 1776 жылы Тәуелсіздік Декларациясынан бастау алды, бұл отаршылдардың британ құдіреттілігіне қарсы күрестің соңғы сатысын бейнеледі. Отарлардың егемендігі, олардың британ тағынан тәуелсіздігі жарияланды. Басқару нысанына қарамастан әрбір мемлекетте танылған мемлекеттің егемендігін білдіретін билік болуы тиіс болды.

1775 жылыдың мамыр айында Филадельфияда екінші құрылықтық конгресс ашылды. 1776 жылы 4-шілдеде Конгресс тәуелсіздік Декларациясын қабылдады, декларация отарлық езгіге қарсы тұрып, «адамның ажырамас құқықтары» – өмір, бостандық, бақытқа ұмтылу және Америка Құрама Штаттарының біріктірілуі, «еркін және тәуелсіз мемлекет» деп жариялады. 1776 жылы Вирджиния құқығы туралы Декларация конституциялық сипаттағы тұңғыш құжат ретінде адам құқығына мемлекеттік анықтама берді. Құжатта «барлық адамдар тең және анықталған ажырағысыз құқықтарға ие, ол адамдар құқығын қамтамасыз етуді мемлекет басқару құзыретімен келісе отырып бекітеді» деп жазылды. Декларация авторы Томас Джефферсон (1743 – 1826 ж.ж) болды. Джефферсонның пікірінше мемлекет ішкі қауіпсіздікті және елдің ішкі бейбітшілігін қамтамасыз ету үшін «күшті» болуы керек, сонымен бірге тұлға бостандығы, жеке бастаманы шектеу және еркін бәсекелестікке «әлсіздікке» қатысты болады. Халықтың үстемдігі және теңдігі қағидатының пайда болуына әсерін тигізген Джефферсон көзқарасы Декларациядан кең орын алды. Өмір сүру, бостандық және бақытқа ұмтылу құқықтары ажырамас құқықтар ретінде саналды. Бұл құқықтарды жүзеге асыруды қамтамасыз ету үшін билікті қолына алған үкімет құрылды. Бірақ бұл құқық құлдар мен «жабайылар» арасында таралған жоқ.

Халық құқығын қорғау үшін билікті құру құқығын бекіту, соттың тәуелсіздігін талап ету, ағылшын отарларына қарсылық көрсету Декларацияның жаңа қалыптасып, бекітілген мемлекеттің конституциялық бастамасының құрамдас бір бөлігі болып табылатынын көрсетті.

1776 жылы 13 штат жеке мемлекет ретінде ортақ мақсат көздеген тұрақты одақ болып табылатын АҚШ конфедерациясын құрды. Бұл мемлекет әлсіз, ал билігі қуатсыз болды. Сондықтан Филодельфияда Конституциялық конвент отырысында жаңа мемлекет – АҚШ федерациясының құрылуы туралы шешім бекітілді. Федерация – орталық құзыретті органдар, яғни заң шығарушы, атқарушы және сот органдары қалыптасқан мемлекеттердің тұрақты одағы. 1788 жылы күшіне енгізілген Конституция қабылданды.

АҚШ конституциясы әлі күнге дейін қолданыстағы жазылған тұңғыш конституциялар қатарына жатады. Бұл қысқа құжат (7 мың сөз шамасында) Преамбуладан, 7 баптан, сондай – ақ 27 өзгертуден тұрды. (АҚШ тарихында  мыңдай өзгертулер ұсынылып, соның ішінде 40- тан астамы қабылданды, штаттардың басым көпшілігі 3/4 – нен 27- і құжатқа қосылды). Алғаш реет биліктің тармақтарға бөліну қағидаты бекітілді. Конституцияда азаматтар мен мемлекеттік қызметшілер құқығын қорғайтын ережелер жинақталды. Конституция бойынша төмендегідей адам құқықтарының қорғалуына жол ашылды:

Біріншіден, мемлекеттік қызметшілердің саяси тәуелсіздігі және басқа да құқықтары; Конгресс мүшелерінің сөз бостандығына деген құқығы қорғалды, оларды Конгрессте сөйлегендері үшін қамауға алуға тиым салынды. Үкіметтік органдарға және т.б. жұмыстарға қабылдау кезінде нақты дінге сену шартын қоюға тыйым салынды;

Екіншіден, штат билігі тарапынан азаматтар құқығының бұзылуын,

азаматтарды несие берушілерге қатысты міндеттемелерінен босату  туралы заң актілерін шығаруға Штатқа тиым салды. Конституция құлдарды иеленуші азаматтардың меншік құқығын қорғады. Федеральдық үкімет тарапынан басқа штатқа қашып кеткен құлдарды иесіне қайтару қарастырылды; Конституция федеральдық үкімет пен штат басқармасына кері күші бар заңдарды және соттың шешімінсіз қамауға алуға тыйым салды;

Үшіншіден, федаральдық билік тарапынан азамат құқығының бұзылуын қорғады. Хабеус корпус және алқалы сот құқығын қорғау қарастырылды;

Конституция сатқындығы үшін айыпталудан қорғады, «АҚШ мүддесі үшін сатқындық деп мына әрекеттер саналды: АҚШ – қа қарсы әскери қимылдар жасау, аталмыш іс -әрекеттерді қарсыластарға қосыла отырып іске асыру және қарсыластарға әскери көмек көрсету. Екі куәнің қатысуынсыз немесе ашық сот өндірісінде мойындалмаса ешкімді де сатқындығы үшін айыптауға болмайды» деп аталмыш қылмыс түріне нақты анықтама берілді.

1789 жылы бірінші Конгресс сайланды. АҚШ – тың тұңғыш президенті Джордж Вашингтон болды. Азамат құқықтарының басым көпшілігі Конституция енгізілмеді. АҚШ Конгресі 1791 жылы Конституцияға бірнеше құқықтар мен бостандықты айқындаған он өзгерту енгізді. Аталмыш өзгертулер тарихқа «құқық туралы Билль» деген атпен енді.

Сондай – ақ 1789 жылы Конгресстің ашылу рәсімінде Джемс Медисон өкілдер палатасына Конституцияға өзінің толықтыруларын ұсынды. Медисон  заматтардың белгілі бір топтарының мемлекеттік билікті өз мүдделері үшін пайдалануы адам құқығына басты қауіп төндіреді және ол бұл қауіпті федаральдық үкіметтен гөрі штат үкіметі тарапынан күтетінін айтты.

Медисонның пікірінше «Бірде – бір штат азаматтың ар – ұждан, баспасөз бостандығын және алқалы сотқа қатысу құқығын бұзуға болмайды» деген түзетуі ең маңызды болып саналуы қажет болды. Сонымен бірге Медисон конституцияға енгізілмеген құқықтарға қатысты да түзетулерді ұсынды.Ұсынылған түзетулердің мақұлдануы «Конституцияға енгізілген, анықталған құқықтардан бас тарту немесе халықпен сақталған құқықтарға нұқсан келтіру ретінде талқыланбауы қажет» дей отыра оныншы түзету деген атқа ие болды.

1789 жылдың тамыз айында өкілдер палатасы Медисонның ұсыныстарын қарады, оған өзгерістер енгізіп, сенаттың қарауына жіберді. Сенат шешімі бойынша түзетулер Конституция мәтініне емес, керісінше мәтінге қосымша ретінде енгізілді. Сенаторлар жеке тұлғаның діни сенімге бостандығын, сөз бостандығын, сотқа қатысу құқығын сақтауға қатысты түзетулерді алып тастады.

Адам құқығына қатысты енгізілген түзетулердің жетеуі ең қажетті деп саналды. Бірінші түзету бойынша Конгреске сөз, баспасөз және дінге сену бостандығын шектейтін, сондай – ақ «дінді тағайындауға қатысты» заңдарды шығаруға тыйым салынды. Екінші түзету бойынша «халықтың қаруды сақтау және алып жүру құқығына» кепілдік берілді, яғни мәтін мазмұнында бұл «жақсы жарақталған милицияның болуы» деп ескертіледі. Адамдардың қаруды өзімен бірге алып жүруі туралы мәселе кең көлемде дау туғызып, Жоғарғы сот бұл дауды қалай құлшынса да шеше алмады. Үшінші түзету жеке үй меншік иелерін әскери бақылаудан қорғады. Төртінші түзету бойынша «көмек туралы» іс жүзінде ешқандай әрекет етпейтін, тек деспоттық британ саудасын іске асыруда ғана қолданылатын қаулының орнына «негізделмеген тінту мен қамауға» тиым салынды, осыған сәйкес тінту мен қамауға ордерді «дәлелдер жеткілікті» болған жағдайда ғана беру тәртібі қарастырылды.

Бесінші алтыншы, сегізінші түзетулер мемлекеттік қылмысы үшін айыпталудағы адам құқығына қатысты болды. Үкімет тарапынан көрсетілген қысымшылықтан қорғалуда айыпталушыларға кейінге қалдыруы мүмкін емес азаматтар тарапынан құрылған және жария алқалық соттық қорғалуға құқық берілді. Сот өндірісінің әділеттілігін қаматамасыз етуде айыпталушы да, жәбірленуші де өз тараптарынан куәләрді сот процессіне шақыруға мүмкіндік алды. Айыпталушыға адвокаттың қызметін алуға жағдай жасалды. Айыпталушыны жасаған бір қылмысы үшін бір реттен артық жазаға тартуға болмайды және оны «қатал, қадір-қасиетіне нұқсан келтіретін» жазаға тартуға және өзіне қарсы дәлелдер келтіруге мәжбүрлеуге тиым салынды.

Соңғы түзету тарихта көбінесе «бесінші түзету» деген атпен белгілі, аталмыш қағида тергеудегі және ауыр қылмысы үшін айыпталған тұлғаларға қолданылды, яғни бұл жерде «өзін өзі айыптауға қарсы берілген артықшылық» қағидасының маңызы ерекше байқалды. Сонымен бірге аталмыш қағида айыпталушыны өз кінәсін мойындатуда қорқыту, қысым көрсету, жалған куәләрді әкелу, сотты сыйламауға міндеттеу әрекеттерінің әділетсіз екендігін айқындады. Сондай – ақ бесінші түзету меншік иелерінен меншікті мемлекеттік мақсатта келтірілген залалды қайтармай мәжбүрлеп алуға тиым салды.

Жетінші түзету анықталған азаматтық істерді алқалы сот арқылы жүргізу керектігін пайымдаса, тоғызыншы түзету «Конституцияға енгізілген, анықталған құқықтардан бас тарту немесе халықпен сақталған құқықтарға нұқсан келтіру ретінде талқыланбауы қажет» дейді. Жекелеген штаттар мойындағаннан кейін құқықтар туралы Билль 1791 жылы 15-желтоқсанда АҚШ конституциясының бір құрамдас бөлігіне айналды. Америкалықтардың басым көпшілігі құқықтар туралы Билльге немқұрайдылық танытты, себебі оның әрекеті Жоғарғы Соттың шешіміне сәйкес тек қана федералды үкіметке қатысты таратылды. Тек 150 жылдан соң, ХХІV-ші түзетуді қабылдағаннан кейін ғана азаматтар штат тарапынан болған өздеріне қатысты құқықбұзушылықтан қорғалу кепілдігіне ие болды. ХІV-ші түзетудің мәні (1886 ж қабылданған) азаматтардың нәсілдік және ұлттық теңдігін бекітті, сот шешімінсіз біреудің өмірін қиюға, бостандығы мен меншігінен айыруға жол берілмейтіндігінде болды. Құқық туралы Билль құлдарға қатысты қағидаларға ешқандай түзетулер енгізген жоқ. Тек 1865 жылы ХХІІІ түзету күшіне енгеннен кейін бұрынғы негр — құлдарды АҚШ азаматы деп және оның құқықтарымен теңестірілуін таныды. Құқықтар туралы Билльді қоспағанда тағы да басқа бірнеше түзетулердің маңызы өте зор болды. Атап айтқанда ХV-ші өзгерту (1869 жылы қабылданып 1870 жылы ратификацияланды) еркек – азаматтардың сайлау құқығының теңдігі туралы, ХІХ-ші түзету (1917 жылы қабылданып 1919 жылы ратификацияланды) әйелдерге сайлау құқығын беру туралы; ХХІV- ші түзету салық төлемегені үшін сайлау құқығынан айыру; ХХVІІ- түзету сенат пен палата өкілдеріне өздерінің жалақыларын көбейту және т.б. туралы әрекеттеріне тиым салды. Әлеуметтік, экономикалық және мәдени құқықтар туралы ережелердің осы күнге дейін толық қанды болмай отырғанын айта кету керек. ХVІІІ ғасырмен салыстырғанда ХХ ғасырдағы құқықтар туралы Билльдің маңызы зор болды. Адам құқығы туралы идеяның қалыптасып, оның шындыққа айналдырудың отаны ретінде ХVІІ – ХVІІІғғ. капиталистік мемлекеттерді тануымызға болады. Адам құқығы мен бостандығының кенейтілген тізімін ғана емес, сонымен бірге адам құқығының әмбебаптық негізін қалап, оны демократиялық тұрғыда сипаттап, теңдік принципін ұсынған ХVІІ – ХVІІІ ғғ. буржуазиялық – демократиялық революциялар адам құқығын дамытудағы басты оқиғалардың бірі болды.
Адам құқықтары мәселесі әрқашанда қоғамдағы адам орнын белгілейтін құқықтарды иемдену үшін, олардың көлемін кеңейту үшін жүргізілетін сыныптық шайқастар мәселесі болған. Тарих көрсететіндей әр ұрпақ адам құқықтарын қайта қорғауға мәжбүр болады, адам құқықтары мен бостандықтарын қорғау және қолдау үшін күш қажет болмайтындай жағдай адамзатқа кездескен емес. Әр ұрпақ адам құқықтары мен бостандықтары сияқты ұлы құндылықты қорғауға байланысты тарихтың шақыратын мәңгілік жекпе-жек шайқасына шығады.

Адам құқықтары ең жоғары мәдени құндылықтардың бірі, өйткені олар барлық қоғамдық даму процестерінің ортасына тұлғаны қояды, оның еркіндігі мен тең құқықтығын белгілейді.

Адам құндылығының идеясы ежелгі қоғамда айтылған еді жэне, егер басында бастапқы негіз ретінде полис қарастырылған болса, эллинизм дәуірінен бастап ол индивидке ауды. Феодализмде діни сана адам даралығынан басым түссе, жаңа дәуірде мэдениет адамды қайтадан барлық заттың өлшегішіне айналдырды.

Адам құқықтарын қорғау қазіргі әлемдегі халықаралық саясаттың негіз қалаушы қырларының біріне айналды.

Адамзаттың прогрессивті күштерінің адам құқықтары үшін күресі өзінің логикалық көрінісін БҰҰ Бас Ассамблеясымен 10 желтоқсан 1948 жылы қабылданған "Адам құқықтарының жалпылай Декларациясынан" тапты. Бұл адамзат тарихындағы адам құқықтары мен негізгі бостандықтарының тізімін бекіткен алғашқы халықаралық құжат. Бұл актінің қабылдану себептерінің бірі - БҰҰ Жарғысы нәсілі, жынысы, тілі мен дініне қарамастан барлығы үшін адам құқықтары мен негізгі бостандықтарын жан-жақты мадақтау және құрметтеу ісіне мемлекеттердің міндеттерін бекіте отырып, бұл құқықтардың тізімін белгілемеуінде.

Соңғы екі-үш онжылдықтың ішінде адам құқықтары мен бостандықтарының мәселесі бір қатар себептерге байланысты саяси күрестің орталығына айналды. Бұл сауал бойынша халықаралық қауымдастық айтарлықтай жетістіктерге қол жеткізді. Осыған қарамастан, әлде де көп елдер адам құқықтары мен бостандықтарын жалпы адамзат құндылықтары ретінде танудан алшақтау. Мәселен, Венада 1993 жылы өткен адам құқықтары жөніндегі Конференцияда тек бірнеше азиялық мемлекет қана, оның ішінде Жапония мен Оңтүстік Корея, адам құқықтарын әмбебап құндылық ретінде қарастыруға шақыратын резолюцияны қолдады.

Бұл ең алдымен азия елдерінің адам құқықтарына бірегей көзқарасының болмауына байланысты. Олардың көпшілігі адамның жеке құқықтары категориясын өз өркениеттері үшін бөтен деп санайды, өйткені көптеген шығыс қоғамдарында адамның жеке құқықтары емес ұжымдық құрылымдардың (отбасы, ру, тайпа және т.б.) құқықтары бірінші орынға қойылады. Ал, Иран сияқты мемлекет Вена конференциясында адам құқықтары және оларды бекіткен халықаралық құжаттар иудалық-христиан өркениеті құндылықтарының көрінісі болғандықтан бұл елдің мұсылман қайымымен қабылдана алмайды деп ашық жариялады. Демек, мәдени релятивизм бұл саладағы ең ауыр мәселелерінің бірі.

Адам құқықтарының толық жүзеге асыру үшін дамышы елдердің сыртқы қарыздары, шектен асқан қайыршылық мәселелерін, нәсілшілдік пен нәсілдік кемсітудің, ксенофобия мен осыларға байланысты төзімсіздіктің әртүрлі нысандарының болу мәселелерін шешудің маңызы зор.

Адам құқықтарының барлық кешенін іс жүзінде жүзеге асыру жан-жақты да кешенді іс болып табылады және оның шешілу деңгейі жеке елдердің де, барлық адамзат өркениетінің де даму деңгейін, өрлеуі мен адамгершілігін сипаттайды. XXI ғасыр табалдырығында адам құқықтарын сақтау және құрметтеу ішкі және халықаралық саясаттың адамгершілік өлшемінің маңызды белгісіне айналуда. Адам құқықтарын құрметтеу арқылы жекелеген мемлекеттер мен жалпы әлемде тұлғаның жоғарғы құндылығы орнығады.

Жеке елдердің шеңберінде адам құқықтарын сақтау бекем дамудың қажетті шарты болып табыларды, халықтарды әртүрлі тоталитарлық және өзге де сынақтардан, агрессивті ішкі және сыртқы саясаттан сақтайды. Дүниежүзілік деңгейде адам құқықтарын сақтау және құрметтеу халықаралық қатынастарды шынайы адамгершілік қағидалар негізінде құрудың бейбітшілікті сақтау мен нығайтудың кепілі. Тұлға құқықтарын құрметтеу халықтар арасындағы сенімділікті нығайтуға көмектеседі, адамдар арасындағы жан-жақты байланыстар мен ынтымақтастық үшін қолайлы жағдай жасайды, халықаралық  оқу орнындарында философияның оқытылатынын ескерсек те жеткілікті. Ғалымдар мен мемлекет қайраткерлері, саясаткерлер мен өнер адамдарының философиялық еңбектерге деген қызығушылығын жоққа шығару мүмкін емес. Және бұл қызығушылық өсе түсуде, сондықтан жоғарыдағы Конттың пікірі өзін ақтамайды.

Философия тарихындағы универсалистік тенденциялар мен дәстүрлер философияның ұзақ уақыт бойы сақталуына ықпал етеді. Табиғи, адамзаттық және идеалдық әлемнің мәнін тануға деген универсалистік ұмтылысты философия қалай жұзеге асырады немесе, басқаша айтқанда, философия қалай “болады?„.

Жауабы айдан анық: философия дегеніміз адам рухының (немесе “ойлауының”, “зердесінің” және т.б.) сөз арқылы болуы. “Бастапқыда Сөз болды” деген тезистің философияның қалай “болатынына” қатысы бар. Француз философы Альбер Камюдің мынадай пікірі бар: “Адамның адам болуы көбінше оның пікір айтқанынан гөрі, үндемей қалуының арқасында”. Бұл біздің өміріміздің кейбір жағдайларында белгілі бір ақиқатты білдіргенімен, қойылып отырған мәселеге келгенде оны қанағаттандыра алдмайды. Себебі, кезінде К.Маркс айтқандай жалпы тіл, сөз біздің ойымыздың нақтылығын білдіреді.

Сонымен бұл “сөз”, бұл білім мен даналық не туралы дейтін болсақ, оның “жалпы бар нәрсе”, өмір сүретін нәрсе туралы екендігі философия тарихынан белгілі болды. Ал біздің қабылдауымызға көнетін қөрнекі не нәрсе нақты өмір сүреді?

Ежелгі Греция философтары Парменид пен Гераклит дәуірлерінен бері бұл нәрсені “онтос”-“болмыс” деп атады. Біз өмір сүреді деп айқын қабылдайтындай не нәрсе болымды? Философиядағы классикалық ұғым “онтос” арқылы дәл осының құрылымын қарастыруға болады. Сондықтан философия құрылымын талдауды “философиялық білім құрылымының онтологиялық принципі” деп айтамыз.

Бұл тұрғыдан алғанда, оның ең бастапқы саласы, іргетасы онтология, болмыс туралы ілім болып табылады. Мұнан ары біз болмыстың деңгейлерінің осы типологиясын пайдалана отырып, философиялық білімнің әртүрлі салаларын жеке дара жүйелеп қарастырамыз. Төменде келтірілетін бұл классификацияда әр түрлі салалардың қай кезде пайда болғаны, олардың бір біріне өзара әсері мен байланысы және т.б. мәселелерді берілген контекстен ауытқымау үшін арнайы қарастырмаймыз.

Философиялық білімді жіктеуде көптеген әдіс-тәсілдердің бар екендігін ескерткеніміз жөн. Мысалы философиядағы ең кең танымалы ретінде теориялық философия және практикалық философия деген бөлінісі. Оның біріншісіне болмыс теориясы (онтология) мен таным, білім теориясы (гносеология) жатады. Екіншісінің өзегін, ең алдымен этика

құрайды, оған құқық философиясы, тарих философиясы және т.б. жатқызылуы мүмкін.

Философияның теориялық және практикалық деп бөлінуі өзінің бастауын антикалық классикадан алады. Аристотель үшінші бөлігін ерекшелеп, оны “пойетикалық философия” деп атады. Бұл шығармашылық мақсаттағы білімді көздейді, ал оның негізін сөз шығармашылығының эстетикасы—риторика және поэтика құрайды. Алайда, біз “философиялық білім құрылымының онтологиялық принципіне” қайта оралайық. Сонымен, табиғат болмысына қатысты, ондағы “заттар” мен “процестерге” қатысты философиядағы білімнің ерекше саласы—натурфилософия. Натурфилософияның, сол сияқты онтологияның және басқа салалардың “отаны” метафизика болып табылады.

Ал табиғаттағы адам болмысы, оның іс-әрекетіне қатысты философиялық білім шеңберінде натурфилософиямен қатар философиялық антропология, яғни техника философиясы мен ноосфера концепциясы қалыптасты және өмір сүруде. Адам болмысының өзі “табиғаттан тыс” мағынасында көптеген “әлемдерден” тұрады. Бұл, мысалы, экономика, тарих, мәдениет, саяси және құқықтық қатынастар әлемдері, әлеуметтік-топтық және этникалық қауымдастықтар әлемдері және т.б. философияда бұлардың әрқайсысына сәйкес өзіндік салалары бар:   мысалы, шаруашылық философиясы (қазіргі кездері кең таралған экономика философиясының арғы отаны десе де болады), мәдениет философиясы, саяси философия, құқық философиясы, философиялық антропология және т.б.

Ақырында, өз кезегінде бірнеше “әлемдерге” бөлінетін адамзат рухының болмысына (мысалы, наным-сенімдер әлемі, адамгершілік және эстетикалық құндылықтар әлемі, ғылым әлемі, ментальдық қабілеттер мен мүмкіндіктер әлемі және т.б.) қатысты филоссофия мынадай салаларға бөлінеді, мысалы, дін философиясы, этика, эстетика, рух феноменологиясы және философиясы, философиялық герменевтика, жаратылысы жағынан философиялық болып табылатын психология және риторика, ғылым философиясы, және де философиялық антропология сонымен қатар, әрине онтология секілді ежелгі философиялық білім салаларының бірі гносеология.

Мүның бәрін мынадай кесте түрінде келтіруге болады:

Табиғат болмысы—Онтология (болмыстың барлық деңгейлері мен формаларын қоса алғанда). Натурфилософия (табиғат философиясы)

Адам болмысы—Философиялық антропология Тарих әлемі—тарих философиясы Мәдениет әлемі—Мэдениет философиясы Экономика әлемі -Шаруашылық философиясы Құқық әлемі—Құқық философиясы Саясат әлемі — Саяси философия

Қоғам әлемі—Қоғам философиясы, оның қатынастары, құрылымы, байланыстары— Әлеуметтік философия

Рухани болмыс—адамгершілік әлемі—Этика, “мораль философиясы”

Дін әлемі—дін философиясы

Ғылым әлемі—Ғылым философиясы. Эпистемология Өнер, сұлулық әлемі—Эстетика Таным—Логика. Гносеология

Эрине, кез-келген кесте бар нәрсе жағдайының тек жақындатылған, толық емес бейнесі ғана. Оның үстіне, біз қарастырған жағдайда философиялық білім салаларының арасындағы өзара байланыстар мен өзара қатынастар көрсетілмеген. Алайда, білім бөлімдерінің осылайша жүйеленуі көрнекті құрал ретінде болмысқа қатысты көзқарас қалыптастыруға септігін тигізеді.

Сонымен, философия болмыстың мәнін осылай игерумен (немесе оны құрайтын заттардың, құбылыстардың, жағдайлардың, деңгейлердің, процестердің және т.б. мәнділігі), адамның әлемге қатынасының мәнін және ондағы адамның мәнділік орнын танумен айналасады.
Адам құқықтары - туылу кезінен пайда болатын тұлғаның ажырағысыз құқықтары мен бостандықтары. Адам құқықтары жаратылыс жэне кез келген өзге құқықтың негізгі түсінігі болып табылады. Олар азаматтық құқықтар мен саяси бостандықтарды, экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтарды, сондай-ақ қауымдар құқықтарын (балалар, әйелдер, ұлттық азшылықтар, халықтар және т.б.) қамтиды. Адам құқықтары дегеніміз индивидтің өз қалауы бойынша әрекет ету мүмкіндігін (адам құқықтарының бұл бөлігін бостандықтар деп атайды) немесе белгілі бір игіліктерді иемдену мүмкіндігін (бұл адам құқықтарының өзі болып табылады) қамтамасыз ететін адамдар мен мемлекет қарым-қатынастарының нормалары, қағидалары.

Адам құқықтары адамдар қызметінің ұзақ қайталанған актілерінен қайталанып отырған байланыстар мен қатынастар нысандарынан қалыптасқан. Осылардың нәтижесінде адамдардың қарым-қатынастарын тәртіпке келтіре алатын белгілі бір тұрақты нормалар, эталондар, құндылықтар пайда болған. Әрбір адам белгілі бір материалдық жэне рухани игіліктерді иемденуге талаптанады, ал оларды иемденуге қоғам мен мемлекет көмектесуі керек жэне осы игіліктер көлемі тарихи тұрғыдан әрқашанда қоғамның сыныптық құрылымындағы, материалдық өндіріс жүйесіндегі индивидтің жағдайымен белгіленіп отырады. Индивидке берілетін осы игіліктерді адам құқықтары деп атауға болады.

Адам құқықтары мәселесі әрқашанда қоғамдағы адам орнын белгілейтін құқықтарды иемдену үшін, олардың көлемін кеңейту үшін жүргізілетін сыныптық шайқастар мәселесі болған. Тарих көрсететіндей әр ұрпақ адам құқықтарын қайта қорғауға мәжбүр болады, адам құқықтары мен бостандықтарын қорғау және қолдау үшін күш қажет болмайтындай жағдай адамзатқа кездескен емес. Әр ұрпақ адам құқықтары мен бостандықтары сияқты ұлы құндылықты қорғауға байланысты тарихтың шақыратын мәңгілік жекпе-жек шайқасына шығады.

Адам құқықтары ең жоғары мәдени құндылықтардың бірі, өйткені олар барлық қоғамдық даму процестерінің ортасына тұлғаны қояды, оның еркіндігі мен тең құқықтығын белгілейді.

Адам құндылығының идеясы ежелгі қоғамда айтылған еді жэне, егер басында бастапқы негіз ретінде полис қарастырылған болса, эллинизм дәуірінен бастап ол индивидке ауды. Феодализмде діни сана адам даралығынан басым түссе, жаңа дәуірде мэдениет адамды қайтадан барлық заттың өлшегішіне айналдырды.

Адам құқықтарын қорғау қазіргі әлемдегі халықаралық саясаттың негіз қалаушы қырларының біріне айналды.

Адамзаттың прогрессивті күштерінің адам құқықтары үшін күресі өзінің логикалық көрінісін БҰҰ Бас Ассамблеясымен 10 желтоқсан 1948 жылы қабылданған "Адам құқықтарының жалпылай Декларациясынан" тапты. Бұл адамзат тарихындағы адам құқықтары мен негізгі бостандықтарының тізімін бекіткен алғашқы халықаралық құжат. Бұл актінің қабылдану себептерінің бірі - БҰҰ Жарғысы нәсілі, жынысы, тілі мен дініне қарамастан барлығы үшін адам құқықтары мен негізгі бостандықтарын жан-жақты мадақтау және құрметтеу ісіне мемлекеттердің міндеттерін бекіте отырып, бұл құқықтардың тізімін белгілемеуінде.

Соңғы екі-үш онжылдықтың ішінде адам құқықтары мен бостандықтарының мәселесі бір қатар себептерге байланысты саяси күрестің орталығына айналды. Бұл сауал бойынша халықаралық қауымдастық айтарлықтай жетістіктерге қол жеткізді. Осыған қарамастан, әлде де көп елдер адам құқықтары мен бостандықтарын жалпы адамзат құндылықтары ретінде танудан алшақтау. Мәселен, Венада 1993 жылы өткен адам құқықтары жөніндегі Конференцияда тек бірнеше азиялық мемлекет қана, оның ішінде Жапония мен Оңтүстік Корея, адам құқықтарын әмбебап құндылық ретінде қарастыруға шақыратын резолюцияны қолдады.

Бұл ең алдымен азия елдерінің адам құқықтарына бірегей көзқарасының болмауына байланысты. Олардың көпшілігі адамның жеке құқықтары категориясын өз өркениеттері үшін бөтен деп санайды, өйткені көптеген шығыс қоғамдарында адамның жеке құқықтары емес ұжымдық құрылымдардың (отбасы, ру, тайпа және т.б.) құқықтары бірінші орынға қойылады. Ал, Иран сияқты мемлекет Вена конференциясында адам құқықтары және оларды бекіткен халықаралық құжаттар иудалық-христиан өркениеті құндылықтарының көрінісі болғандықтан бұл елдің мұсылман қайымымен қабылдана алмайды деп ашық жариялады. Демек, мәдени релятивизм бұл саладағы ең ауыр мәселелерінің бірі.

Адам құқықтарының толық жүзеге асыру үшін дамышы елдердің сыртқы қарыздары, шектен асқан қайыршылық мәселелерін, нәсілшілдік пен нәсілдік кемсітудің, ксенофобия мен осыларға байланысты төзімсіздіктің әртүрлі нысандарының болу мәселелерін шешудің маңызы зор.

Адам құқықтарының барлық кешенін іс жүзінде жүзеге асыру жан-жақты да кешенді іс болып табылады және оның шешілу деңгейі жеке елдердің де, барлық адамзат өркениетінің де даму деңгейін, өрлеуі мен адамгершілігін сипаттайды. XXI ғасыр табалдырығында адам құқықтарын сақтау және құрметтеу ішкі және халықаралық саясаттың адамгершілік өлшемінің маңызды белгісіне айналуда. Адам құқықтарын құрметтеу арқылы жекелеген мемлекеттер мен жалпы әлемде тұлғаның жоғарғы құндылығы орнығады.

Жеке елдердің шеңберінде адам құқықтарын сақтау бекем дамудың қажетті шарты болып табыларды, халықтарды әртүрлі тоталитарлық және өзге де сынақтардан, агрессивті ішкі және сыртқы саясаттан сақтайды. Дүниежүзілік деңгейде адам құқықтарын сақтау және құрметтеу халықаралық қатынастарды шынайы адамгершілік қағидалар негізінде құрудың бейбітшілікті сақтау мен нығайтудың кепілі. Тұлға құқықтарын құрметтеу халықтар арасындағы сенімділікті нығайтуға көмектеседі, адамдар арасындағы жан-жақты байланыстар мен ынтымақтастық үшін қолайлы жағдай жасайды, халықаралық  оқу орнындарында философияның оқытылатынын ескерсек те жеткілікті. Ғалымдар мен мемлекет қайраткерлері, саясаткерлер мен өнер адамдарының философиялық еңбектерге деген қызығушылығын жоққа шығару мүмкін емес. Және бұл қызығушылық өсе түсуде, сондықтан жоғарыдағы Конттың пікірі өзін ақтамайды.

Философия тарихындағы универсалистік тенденциялар мен дәстүрлер философияның ұзақ уақыт бойы сақталуына ықпал етеді. Табиғи, адамзаттық және идеалдық әлемнің мәнін тануға деген универсалистік ұмтылысты философия қалай жұзеге асырады немесе, басқаша айтқанда, философия қалай “болады?„.

Жауабы айдан анық: философия дегеніміз адам рухының (немесе “ойлауының”, “зердесінің” және т.б.) сөз арқылы болуы. “Бастапқыда Сөз болды” деген тезистің философияның қалай “болатынына” қатысы бар. Француз философы Альбер Камюдің мынадай пікірі бар: “Адамның адам болуы көбінше оның пікір айтқанынан гөрі, үндемей қалуының арқасында”. Бұл біздің өміріміздің кейбір жағдайларында белгілі бір ақиқатты білдіргенімен, қойылып отырған мәселеге келгенде оны қанағаттандыра алдмайды. Себебі, кезінде К.Маркс айтқандай жалпы тіл, сөз біздің ойымыздың нақтылығын білдіреді.

Сонымен бұл “сөз”, бұл білім мен даналық не туралы дейтін болсақ, оның “жалпы бар нәрсе”, өмір сүретін нәрсе туралы екендігі философия тарихынан белгілі болды. Ал біздің қабылдауымызға көнетін қөрнекі не нәрсе нақты өмір сүреді?

Ежелгі Греция философтары Парменид пен Гераклит дәуірлерінен бері бұл нәрсені “онтос”-“болмыс” деп атады. Біз өмір сүреді деп айқын қабылдайтындай не нәрсе болымды? Философиядағы классикалық ұғым “онтос” арқылы дәл осының құрылымын қарастыруға болады. Сондықтан философия құрылымын талдауды “философиялық білім құрылымының онтологиялық принципі” деп айтамыз.

Бұл тұрғыдан алғанда, оның ең бастапқы саласы, іргетасы онтология, болмыс туралы ілім болып табылады. Мұнан ары біз болмыстың деңгейлерінің осы типологиясын пайдалана отырып, философиялық білімнің әртүрлі салаларын жеке дара жүйелеп қарастырамыз. Төменде келтірілетін бұл классификацияда әр түрлі салалардың қай кезде пайда болғаны, олардың бір біріне өзара әсері мен байланысы және т.б. мәселелерді берілген контекстен ауытқымау үшін арнайы қарастырмаймыз.

Философиялық білімді жіктеуде көптеген әдіс-тәсілдердің бар екендігін ескерткеніміз жөн. Мысалы философиядағы ең кең танымалы ретінде теориялық философия және практикалық философия деген бөлінісі. Оның біріншісіне болмыс теориясы (онтология) мен таным, білім теориясы (гносеология) жатады. Екіншісінің өзегін, ең алдымен этика

құрайды, оған құқық философиясы, тарих философиясы және т.б. жатқызылуы мүмкін.

Философияның теориялық және практикалық деп бөлінуі өзінің бастауын антикалық классикадан алады. Аристотель үшінші бөлігін ерекшелеп, оны “пойетикалық философия” деп атады. Бұл шығармашылық мақсаттағы білімді көздейді, ал оның негізін сөз шығармашылығының эстетикасы—риторика және поэтика құрайды. Алайда, біз “философиялық білім құрылымының онтологиялық принципіне” қайта оралайық. Сонымен, табиғат болмысына қатысты, ондағы “заттар” мен “процестерге” қатысты философиядағы білімнің ерекше саласы—натурфилософия. Натурфилософияның, сол сияқты онтологияның және басқа салалардың “отаны” метафизика болып табылады.

Ал табиғаттағы адам болмысы, оның іс-әрекетіне қатысты философиялық білім шеңберінде натурфилософиямен қатар философиялық антропология, яғни техника философиясы мен ноосфера концепциясы қалыптасты және өмір сүруде. Адам болмысының өзі “табиғаттан тыс” мағынасында көптеген “әлемдерден” тұрады. Бұл, мысалы, экономика, тарих, мәдениет, саяси және құқықтық қатынастар әлемдері, әлеуметтік-топтық және этникалық қауымдастықтар әлемдері және т.б. философияда бұлардың әрқайсысына сәйкес өзіндік салалары бар:   мысалы, шаруашылық философиясы (қазіргі кездері кең таралған экономика философиясының арғы отаны десе де болады), мәдениет философиясы, саяси философия, құқық философиясы, философиялық антропология және т.б.

Ақырында, өз кезегінде бірнеше “әлемдерге” бөлінетін адамзат рухының болмысына (мысалы, наным-сенімдер әлемі, адамгершілік және эстетикалық құндылықтар әлемі, ғылым әлемі, ментальдық қабілеттер мен мүмкіндіктер әлемі және т.б.) қатысты филоссофия мынадай салаларға бөлінеді, мысалы, дін философиясы, этика, эстетика, рух феноменологиясы және философиясы, философиялық герменевтика, жаратылысы жағынан философиялық болып табылатын психология және риторика, ғылым философиясы, және де философиялық антропология сонымен қатар, әрине онтология секілді ежелгі философиялық білім салаларының бірі гносеология.

Мүның бәрін мынадай кесте түрінде келтіруге болады:

Табиғат болмысы—Онтология (болмыстың барлық деңгейлері мен формаларын қоса алғанда). Натурфилософия (табиғат философиясы)

Адам болмысы—Философиялық антропология Тарих әлемі—тарих философиясы Мәдениет әлемі—Мэдениет философиясы Экономика әлемі -Шаруашылық философиясы Құқық әлемі—Құқық философиясы Саясат әлемі — Саяси философия

Қоғам әлемі—Қоғам философиясы, оның қатынастары, құрылымы, байланыстары— Әлеуметтік философия

Рухани болмыс—адамгершілік әлемі—Этика, “мораль философиясы”

Дін әлемі—дін философиясы

Ғылым әлемі—Ғылым философиясы. Эпистемология Өнер, сұлулық әлемі—Эстетика Таным—Логика. Гносеология

Эрине, кез-келген кесте бар нәрсе жағдайының тек жақындатылған, толық емес бейнесі ғана. Оның үстіне, біз қарастырған жағдайда философиялық білім салаларының арасындағы өзара байланыстар мен өзара қатынастар көрсетілмеген. Алайда, білім бөлімдерінің осылайша жүйеленуі көрнекті құрал ретінде болмысқа қатысты көзқарас қалыптастыруға септігін тигізеді.

Сонымен, философия болмыстың мәнін осылай игерумен (немесе оны құрайтын заттардың, құбылыстардың, жағдайлардың, деңгейлердің, процестердің және т.б. мәнділігі), адамның әлемге қатынасының мәнін және ондағы адамның мәнділік орнын танумен айналасады.

Адам құқықтарының бүгінгі түсінігі либерализмнен бастау алады, ал оның көрнекті өкілдері Локк, Гроций, Монтескье, Джефферсон, Смит, Милль жэне т.б. болған. Осы ғұламалар адамның өмір сүруге, қауіпсіздікке, еркіндікке, езушілікке қарсы қарсылық көрсетуге және т.б. іргелі құқықтарын мемлекеттен тәуелсіз жэне онымен қорғалуға тиісті адам жүріс-тұрысының табиғи, ажырағысыз және қасиетті нормалары ретінде негіздеген еді. Бұл жағдайда адам құқықтарының табиғи, жаратылыс сипаты дегеніміз олардың адам туылғанынан пайда болуы, адам құқықтарының ажырамасыздығын және оларсыз индивидті қоғам мүшесі, нағыз әлеуметтік субъекті қылатын ерекше адамдық қасиеттерден айырылу қатері пайда болатын олардың индивидке тірі жан ретінде тән болуы, ал адам құқықтарының қасиеттілігін оларды ең жоғары құндылықты мәртебе ретінде қарастырғандықтан сыйлау, құрметтеу және оларға табыну деп түсінуімізге болады.

Алғашқы рет адам құқықтарының либералды концепциясы өзінің құқықтық бекітілуін 1789 жылғы американдық құқықтар жөніндегі Биллге негіз болған 1776 жылғы тәуелсіздік Декларациясында көрініс тапты. Сәл кешірек адамның негіз қалаушы құқықтары 1789 жылғы адам мен азамат құқықтарының франциялық Декларациясында бекітілді.

Адам құқықтары категориясы - индивидтің құндылығы жөнінде, тұлға еркіндігін қамтамасыз ететін құқық пен оның негізінде құрылған тәртіп жөнінде көзқарастарды қалыптастырған жоғары гуманистік мәдениетті туындатқан христиан дініне негізделген европалық өркениеттің даму нәтижесі екенін айтып кеткеніміз жөн.

Сонымен қатар, өзге де, батыстық емес қоғамдарда адам құқықтары жөніндегі идеялардың бастамалары қалаптасқан. Мысалы, қазақ даласында белгілі бір көшпенді демократия болған, оның негізгі белгілері - индивидтің қатал жауыздық (деспоттық) ережелермен езіліп байланбауы, әйел адамның белгілі бір дәрежедегі еркіндігі және теңдігі, ежелгі жэне орта заманның отырыңқы егіншілік өркениеттеріне тән билікке құл ретінде тізе бүгушіліктің болмауы.

Қазақ хандарының билігі ешқашанда қатал жауызды, (деспоттық) болмаған, ал көшпенді тайпалар жүз немесе ру басшылырымен келіспеушілік болған жағдайда әрқашанда басқа жерлерге қоныс аудару мүмкіндігіне ие болған. Адам құқықтары Тәуке ханның Жеті Жарғы деп аталған заңдарында реттелген, онда индивидтің жеке (азаматтық) және экономикалық құқықтары көрініс тапқан. Қоғамның кейбір мүшелеріне берілген саяси құқықтар ханды сайлау институттарынан көрініс табады.

Билер иститутының маңызы зор болған, олар жеке және ұжымдық дауларды шешу бойынша сот-әкімшілік қызметті атқарған еді және бұл институттың демократиялық сипатын би атағы тұлғаның тек халық арасындағы беделі негізінде берілетіндігінен көруге болады. Тарихтағы Әбілхайыр ханды өлтіргені үшін Барақ сұлтанды билердің соттау фактісі ақсүйектердің сотталудан иммунитеті болмағанын көрсетеді. Қазақ жерін патшалық режим отарлағаннан кейін адам құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың дәстүрлі құрылымдары бірте-бірте жойылды.

Сонымен қатар, егер индуизм өркениеті туралы айтатын болсақ, оның негізіндегі барлық қоғамдық өмірді егжей-тегжейлі реттейтін ережелер жүйесін құрайтын индуизм діні белгілі бір жүріс-тұрыс және өмір сүру қалпын белгілеп, әдет-ғұрыптар мен дәстүрлерді саналы түрде бағалауға мүмкіндік бермейтін. Басқа да әлеуметтік себептермен бірге (экономикалық және ұлттық шашырандылық, қауымдардың тұйық оңашалануы) бұл- қауымның, "кастаның" шартсыз билігін көріп отырған адамның мақрұм қалуына үлкен эсер жасады.

Ислам негізінде діні жатқан мұсылман өркениетінде тұлғаның жұріс-тұрысын реттеудің мақсаты - "діндарлар" мүддесін, жалпы ислам мүддесін қамтамасыз ету. Өзін осыған қарсы қойған адам ислам дінінен жаңылған болып саналып, ауыр жазаланған. Мұсылмандық құқық діни сипатқа ие болғандықтан оның нормаларын сақтау "діндарлар" үшін діни міндет болып табылады. Мұсылмандық құқық мұсылмандардың тек сыртқы жүріс-тұрысын ғана емес, оның негізіндегі ішкі себептерді де егжей-тегжейлі реттеуге бағытталған. Бұл болса ислам ережелеріне сүйенген қауымға индивидтің өз еркі бойынша, саналы түрде бағынуын белгілейді және сол кезде бұл "мемлекетке сенушілік" болып та табылады. Ислам мәдениеті бойынша индивидтің билікке деген талаптары ретінде адам құқықтары идеясын қалыптастыру діни ережелерінің мызғымастығына қол сұғушылық болып табылар еді.

Сонымен, еркіндік пен адамның даралығы идеясын қалыптастырған христиан дінінің негізіндегі европалық өркениет қана индивидке барынша таңдау еркіндігін беріп адамды басшылық ететін ілімнің негізін қалады.

XV -XVI ғасырлардан бастап, адам құқықтары мемлекеттердің екіжақтық шарттарында бекітіле бастады, ал XX ғасырда адам құқықтары бойынша көпжақтық келісімдер де қабылданды. Адам құқықтарын қорғауға арналған алғашқа халықаралық шарттар діни азшылықтарды қорғау жөніндегі европалық елдердің екіжақтық келісімдері еді. 1815 жылғы Вена конгресінде поляк азшылығының құқықтарына кепілдік беретін, яғни діни емес, ұлттық азшылықтың құқықтарын қорғауға бағытталған құжат қабылданды. Сонымен бірге, осы конгресте европалық мемлекеттер алғаш рет негрлерді сатуды жою туралы Декларацияны қабылдады және бұл құжат бойынша осындай әрекеттер абыройсыздық болып танылып, мемлекеттерден осы тәжірибені тоқтату талап етілді.

Ұлттар Лигиясының шеңберінде халықтың ең осал топтарының бірі  - ұлттық азшылықтарды арнайы халықаралық қорғау жүйесі алғаш рет орнатылды. Бірақ, қорғау механизмінің ойластырылмағандығынан, сондай-ақ осы саладағы Ұлттар Лигиясы мүшелерінің міндеттер көлемінің теңсіздігінен, бұл жүйе құрушылырдың үмітін ақтамады.

Біріккен Ұлттар ¥йымы (Б¥¥) құрылғаннан кейін адам құқықтары осы ұйым қызметінің негізгі бағыттарының біріне айналды. Б¥¥ Жарғысында адам құқықтарына біраз көңіл бөлінген. Мысалы, бұл құжаттың кіріспе бөлімінің өзінде Б¥¥-ң негізгі мақсаттарының бірі ретінде "адамның негізгі құқықтарына, адам баласының абыройы мен қадір-қасиетіне, ерлер мен әйелдердің теңқұқықтығына және үлкен мен шағын ұлттардың теңдігіне сенушілікті қайта бекітуге" белбайлаушылық белгіленген. Осымен бірге, Жарғының 1 бабы Б¥¥-ң басты мақсаттарын айқындай отырып, солардың ішінде нәсіліне, жынысына, тілі мен дініне қарамастан барлыгы үшін адам цщыцтары мен негізгі бостандықтарын құрметтеуді мадақтау және дамыту бойынша халықаралық ынтымақтастықты жүзеге асыруды атайды (1 баптың 3 тармағы). Адам құқықтарының негіз қалаушы сипаты Жарғының 55 бабымен де расталады, ол жерде былай делінген - "халықтарды" өзін-өзі билеу және тең құқықтығы қағидасын құрметтеуге негізделген ұлттар арасындағы бейбітшілік және достық қарым-қатынастар үшін қажетті тұрақтылық және тыныштық жағдайын қалыптастыру мақсатында, Біріккен Ұлттар ¥йымы:

а) Халақтың өмір сүру деңгейін, толық еңбек бастылығын көтеруге және экономикалық пен әлеуметтік өрлеу мен даму шарттарына;

б)  Экономикалық, әлеуметтік, денсаулық сақтау жэне осы сияқты салалардағы халықаралық мәселелерді шешуге; мэдениет пен білім беру саласындағы халықаралық ынтымақтастыққа;

с) Нәсілі, жынысы, тілі мен дініне қарамастан барлығы үшін адам құқықтары мен негізгі бостандықтарын жалпылай құрметтеуге және сақтауға көмектеседі.

55 бапта орнатылған Б¥¥ мақсаттары қалай алсақ та адам құқықтарын қамтамасыз ету ісімен байланысты. Оларды ажырататын жалғыз белгі - адам құқықтарын әртүрлі салаларда, әртүрлі деңгейде және әртүрлі бағыттар бойынша қамтамасыз етуге арналуы. Алайда, бұл мақсаттардың негізгі екпіні - ол, адам, оның құқықтары мен бостандықтары.

Сонымен, Б¥¥-ң негізгі қызметінің барлығы қай деңгейде болса да түбінде адам құқықтарын қорғауға бағытталған деп айтуға болады.

Сонымен қатар, адамның құқықтары мен негізгі бостандықтарын қорғау қазіргі халықаралық құқықтың негіз қалаушы қағидаларының бірі болып табылады және мемлекеттердің ішкі құқығының да, халақаралық құқықтың да бірде бір әрекет күшіндегі нормасы осы императивті қағидаға қайшы келе алмайды.

Бұл қағиданың нормативті мазмұны 1975 жылғы Евуропадағы қауіпсіздік пен ынтымақтастық Мәжілісінің (ЕҚЫМ/СБСЕ) Хельсинкілік Қорытынды актісінің құрамдас бөлігі болып табылатын "Қатысушы-мемлекеттерді" өзара қарым-қатынастарында басшылыққа алатын қағидалар Декларациясында ашылған. Осы құжатқа сәйкес мемлекеттер адам құқықтарының барлық кешені адам баласына тән қадір-қасиеттен туындайды және оның еркін де толық дамуы үшін маңызды болып табылады деп таныды. Сонымен қатар, қатысушы-мемлекеттер барлық елдер арасындағы достық қарым-қатынастар мен ынтымақтастықтың дамуын қамтамасыз ету үшін қажетті бейбітшіліктің, әділдік пен тыныштықтың маңызды факторы болып табылатын адам құқықтары мен негізгі бостандықтарын құрметтеудің жалпылай маңызын таныды. Осының негізінде, мемлекеттер адам құқықтарын құрметтеуге, олардың тиімді жүзеге асуын мадақтауға және дамытуға, осыған көмектесуге, сондай-ақ осы салада Б¥¥ Жарғысы мен Адам құқықтарының жалпылай Декларациясының мақсаттары мен қағидаларына сәйкес әрекет етуге, осы саладағы халықаралық келісімдер бойынша өздерінің міндеттерін орындауға міндеттемелер алды және адамдардың өз құқықтары мен міндеттерін білу және соларға сәйкес әрекет ету құқын растады.

Адам құқықтарын құрметтеу қағидасының құрамында өзінің ар-ожданына сәйкес дінге сенуіне тұлғаның еркіндігін құрметтеу жэне тану қажеттілігі жөніндегі, сондай-ақ ұлттық азшылықтарға жататын тұлғалардың құқықтарын сыйлау және оларға адам құқықтары мен бостандықтарын іс жүзінде толық қолдану мүмкіндігін беру жөніндегі ережелер бөлек белгіленген.

Сонымен, халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті, сондай-ақ мемлекеттер мен мемлекетаралық қатынастардың тұрақтылығы мен тыныштығы адам құқықтарын және негізгі бостандықтарын құрметтеу мен тікелей баланыстырылды.

Осы байланыс Б¥¥ қабылданатын әртүрлі құжаттарда әрдайым расталып отырады. Мысалы, 16 желтоқсан 1970 жылғы халықаралық қауіпсіздікті нығайту жөніндегі Б¥¥ Декларациясында "адам құқықтары мен негізгі бостандықтарын жалпылай құрметтеу және толық жүзеге асыру жэне осы құқықтарды бұзушылықты жоқ қылу халықаралық қауіпсіздікті нығайтудың қажетті де кейінге қалдырылмас шарты болып табылады" деп тағы да белгіленді және осыған байланысты "езушілікті", зұлымдық пен кемсітушіліктің барлық нысандары, әсіресе жасалған жеріне қарамастан нәсілшілдік пен нәсілдік кемсіту сөгіске алынды (22 тармақ). Бұл халықаралық қатынастардың қалпы мен дамуына үлкен ықпалын жасаған маңызды жайт.
Ұсынылатын әдебиеттер:

1. 
   Искакова Г.К. Современность: права и свободы человека. Монография. Семипалатинск, 2013.-299 с
   
2. 
   Сборник документов по международному праву в области защиты прав человека. Алматы: САК, 2003.- Т.1. – 576 с.
   
3. 
   Права человека. Основные международные документы. - М.: Международные отношения, 2009. - 157 с.