Қадірлі талапкер!



бет12/14
Дата27.11.2019
өлшемі1.67 Mb.
#447567
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   14
KAZAK TILI KATEV SON

ҮТІР





Қойылатын орны

Мысалы

1

Бірыңғай мүшелер жалғаулық шылаусыз келгенде

Қайрат, ақыл, жүрек – үшеуі ғылымға жүгініпті.

2

бірыңғай мүшелердің арасында жалғаулық шылау қайталанып тұрса5

Не дүниеде, не ахиретте не пайдалы болса, не залалды болса, білетұғын – мен.

3

Оңашаланған айқында-уыштың екі шетіне

Мен, Әсетов Орман, осы істі мойындаймын.

4

Құрмалас сөйлемдегі жай сөйлемдер арасына

Қазанға қарамай асықса да, әңгімемен біраз отырып қалды.

5

Төл сөз хабарлы сөйлем болса, автор сөзі алдынан (артынан) үтір, сызықша қойылады.

Жеңеше, – деді кетерінде, – кірпіш тауып қойыңыз.

6

Оқшау сөз (қаратпа сөз, қыстырма сөз, одағай) сөйлем басында келсе, одан кейін; сөйлем ортасында келсе, екі шетіне; сөйлем соңында келсе, алдына үтір қойылады.

Қаратпа сөз: Балам, ертерек кел.

қыстырма сөз: Әрине, ертең сабақ болады.

Одағай: Жүрегім, ойбай, соқпа енді.

НҮКТЕЛІ ҮТІР




Қойылатын орны

Мысалы

1

санамалап айтылған, мағынасы ыңғайлас сөйлемдердің (сөздердің) арасына қойылады.

Қасым ханның ережелерінде

мынадай түйінді әдет-ғұрып-тық қағидалар қамтылған:

1.Мүлік заңы ;

2.Қылмыс заңы;

3.Әскери заң; т.б


2

өлең шумақтарында, құрмалас сөйлемде мағынасы, құрылысы жағынан ұқсас келетін сөйлемдер арасына

Ұл мен қыздың қызығы –

Тілі анық шыққанша;

Мергендіктің қызығы –

Көздеген аңын жыққанша;

Жүйрік аттың қызығы –

Шомылып терге лыққанша;

Татулықтың қызығы –

Кеудеңнен жаның шыққанша;



3

Сөздікте сөздердің түсініктемесінен кейін

Майе. араб. 1. ағатын, сұйық; 2. сұйықтық;

парсы. 1. сұйық, ағатын; 2. сұйықтық;



СЫЗЫҚША




Қойылатын орны

Мысалы

1

бірыңғай мүшеден кейін келген жалпылауыш сөздің алдынан

Мен, Әсет, Самат – үшеуміз доспыз.




жалпылауыш сөзбен келген бірыңғай мүшеден кейін басқа сөздер келсе

Мыналар: Сырдария мен Амудария – Аралға құяды.

2

оңашаланған айқындауыштың екі жағынан

Заман жаршыларының – баспасөз, эфир, экран – үндері құлақтан кіріп бойды алды.

3

түсіндірмелі салаласта баяндауыш сондай, сонша, соншалық сөздерінен болса

Кешегі жарыстан шаршағаны соншалық – бүгін кешке дейін орнынан тұра алмады.

4

жалғаулықсыз қарсылықты салалас

Бас болмақ оңай, – бастамақ қиын.

5

жалғаулықсыз ыңғайлас салалас іс, оқиғаның тез арада өткенін білдірсе,

Есікті ашып қалды – маңдайына тас келіп тиді.

6

мақал-мәтелде ерекше мән бере айтылған шартты бағыныңқы сабақтаста

Гүл шықса – жердің көркі, қыз туса – елдің көркі.

7

мақал-мәтелде ой ықшамдалып айтылғанда

Асыл – тастан, ақыл – жастан.

8

төл сөз, автор сөзі, диалогта сызықша қойылады.

– Қойдым, Тәуке, қойдым, – деді де Сыздық, күлкіге булығып, шығып кетті.

9

жер, уақыт мөлшерінің аралық шегін көрсету үшін қолданылады.

Осы жерден сенбі күндері Алматы – Астана бағытында автобус қатынайды.

БАСТАУЫШТАН КЕЙІН ҚОЙЫЛАТЫН СЫЗЫҚША





Қойылатын орны

Мысалы

1

бастауыш (зат есім)―

баяндауыш (зат есім)



Бөрік – адамға көрік.

2

бастауыш (сілтеу есімдігі)― баяндауыш (зат есім)

Бұл – үлкен қуаныш.

3

бастауыш (3-жақ жіктеу есімдігі) ― баяндауыш (зат есім)

Ол - әйгілі әнші.

4

бастауыш та, баяндауыш та заттанған сын есім(сан есім, есімше)ден болса

Ер жігіттің екі сөйлегені ― өлгені.

5

бастауыш (тұйық етістік) ― баяндауыш (зат есім)


Оқу – білім бұлағы.

Алдау – зұлымдық,

Алдану – ақымақтық.


6

бастауыш (зат есім) ―

баяндауыш (тұйық етістік)




Менің мақсатым – еліме пайдалы азамат болу.




бастауыш та, баяндауыш та бір сөзден болса

Жер тағдыры – ел тағдыры.

7

бастауыш (сан есім) ―

баяндауыш (сан есім)




Бес жерде бес – жиырма бес.

ҚОС НҮКТЕ




Қойылатын орны

Мысалы

1

бірыңғай мүшелердің алдындағы жалпылауыш сөзден кейін

Жиналыста сөз сөйлегендер: Асанов пен Қалиева.

2

Жалғаулықсыз себеп-салдар салаласта салдар мәнді сөйлемнен кейін

Оларды жазықсыздан-жазықсыз сөгуге болмайды: қыз ұзату оңай емес.

3

Жалғаулықсыз түсіндірмелі салаласта жай сөйлемдердің арасына қойылады.

Оның мұңаюына екі түрлі себеп бар: біріншіден, ағайынымен араздасып қалды, екіншісі - оны түсінетін адамның жоқтығы.

4

Төл сөздің алдында келген автор сөзінен кейін қойылады.

Сағит ең алдымен Ботагөзге:

Сүйінші!– деді.




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   14




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет