ҮТІР
|
Қойылатын орны
|
Мысалы
|
1
|
Бірыңғай мүшелер жалғаулық шылаусыз келгенде
|
Қайрат, ақыл, жүрек – үшеуі ғылымға жүгініпті.
|
2
|
бірыңғай мүшелердің арасында жалғаулық шылау қайталанып тұрса5
|
Не дүниеде, не ахиретте не пайдалы болса, не залалды болса, білетұғын – мен.
|
3
|
Оңашаланған айқында-уыштың екі шетіне
|
Мен, Әсетов Орман, осы істі мойындаймын.
|
4
|
Құрмалас сөйлемдегі жай сөйлемдер арасына
|
Қазанға қарамай асықса да, әңгімемен біраз отырып қалды.
|
5
|
Төл сөз хабарлы сөйлем болса, автор сөзі алдынан (артынан) үтір, сызықша қойылады.
|
– Жеңеше, – деді кетерінде, – кірпіш тауып қойыңыз.
|
6
|
Оқшау сөз (қаратпа сөз, қыстырма сөз, одағай) сөйлем басында келсе, одан кейін; сөйлем ортасында келсе, екі шетіне; сөйлем соңында келсе, алдына үтір қойылады.
|
Қаратпа сөз: Балам, ертерек кел.
қыстырма сөз: Әрине, ертең сабақ болады.
Одағай: Жүрегім, ойбай, соқпа енді.
| НҮКТЕЛІ ҮТІР
№
|
Қойылатын орны
|
Мысалы
|
1
|
санамалап айтылған, мағынасы ыңғайлас сөйлемдердің (сөздердің) арасына қойылады.
|
Қасым ханның ережелерінде
мынадай түйінді әдет-ғұрып-тық қағидалар қамтылған:
1.Мүлік заңы ;
2.Қылмыс заңы;
3.Әскери заң; т.б
|
2
|
өлең шумақтарында, құрмалас сөйлемде мағынасы, құрылысы жағынан ұқсас келетін сөйлемдер арасына
|
Ұл мен қыздың қызығы –
Тілі анық шыққанша;
Мергендіктің қызығы –
Көздеген аңын жыққанша;
Жүйрік аттың қызығы –
Шомылып терге лыққанша;
Татулықтың қызығы –
Кеудеңнен жаның шыққанша;
|
3
|
Сөздікте сөздердің түсініктемесінен кейін
|
Майе. араб. 1. ағатын, сұйық; 2. сұйықтық;
парсы. 1. сұйық, ағатын; 2. сұйықтық;
|
СЫЗЫҚША
№
|
Қойылатын орны
|
Мысалы
|
1
|
бірыңғай мүшеден кейін келген жалпылауыш сөздің алдынан
|
Мен, Әсет, Самат – үшеуміз доспыз.
|
|
жалпылауыш сөзбен келген бірыңғай мүшеден кейін басқа сөздер келсе
|
Мыналар: Сырдария мен Амудария – Аралға құяды.
|
2
|
оңашаланған айқындауыштың екі жағынан
|
Заман жаршыларының – баспасөз, эфир, экран – үндері құлақтан кіріп бойды алды.
|
3
|
түсіндірмелі салаласта баяндауыш сондай, сонша, соншалық сөздерінен болса
|
Кешегі жарыстан шаршағаны соншалық – бүгін кешке дейін орнынан тұра алмады.
|
4
|
жалғаулықсыз қарсылықты салалас
|
Бас болмақ оңай, – бастамақ қиын.
|
5
|
жалғаулықсыз ыңғайлас салалас іс, оқиғаның тез арада өткенін білдірсе,
|
Есікті ашып қалды – маңдайына тас келіп тиді.
|
6
|
мақал-мәтелде ерекше мән бере айтылған шартты бағыныңқы сабақтаста
|
Гүл шықса – жердің көркі, қыз туса – елдің көркі.
|
7
|
мақал-мәтелде ой ықшамдалып айтылғанда
|
Асыл – тастан, ақыл – жастан.
|
8
|
төл сөз, автор сөзі, диалогта сызықша қойылады.
|
– Қойдым, Тәуке, қойдым, – деді де Сыздық, күлкіге булығып, шығып кетті.
|
9
|
жер, уақыт мөлшерінің аралық шегін көрсету үшін қолданылады.
|
Осы жерден сенбі күндері Алматы – Астана бағытында автобус қатынайды.
|
|
Қойылатын орны
|
Мысалы
|
1
|
бастауыш (зат есім)―
баяндауыш (зат есім)
|
Бөрік – адамға көрік.
|
2
|
бастауыш (сілтеу есімдігі)― баяндауыш (зат есім)
|
Бұл – үлкен қуаныш.
|
3
|
бастауыш (3-жақ жіктеу есімдігі) ― баяндауыш (зат есім)
|
Ол - әйгілі әнші.
|
4
|
бастауыш та, баяндауыш та заттанған сын есім(сан есім, есімше)ден болса
|
Ер жігіттің екі сөйлегені ― өлгені.
|
5
|
бастауыш (тұйық етістік) ― баяндауыш (зат есім)
|
Оқу – білім бұлағы.
Алдау – зұлымдық,
Алдану – ақымақтық.
|
6
|
бастауыш (зат есім) ―
баяндауыш (тұйық етістік)
|
Менің мақсатым – еліме пайдалы азамат болу.
|
|
бастауыш та, баяндауыш та бір сөзден болса
|
Жер тағдыры – ел тағдыры.
|
7
|
бастауыш (сан есім) ―
баяндауыш (сан есім)
|
Бес жерде бес – жиырма бес.
| ҚОС НҮКТЕ
№
|
Қойылатын орны
|
Мысалы
|
1
|
бірыңғай мүшелердің алдындағы жалпылауыш сөзден кейін
|
Жиналыста сөз сөйлегендер: Асанов пен Қалиева.
|
2
|
Жалғаулықсыз себеп-салдар салаласта салдар мәнді сөйлемнен кейін
|
Оларды жазықсыздан-жазықсыз сөгуге болмайды: қыз ұзату оңай емес.
|
3
|
Жалғаулықсыз түсіндірмелі салаласта жай сөйлемдердің арасына қойылады.
|
Оның мұңаюына екі түрлі себеп бар: біріншіден, ағайынымен араздасып қалды, екіншісі - оны түсінетін адамның жоқтығы.
|
4
|
Төл сөздің алдында келген автор сөзінен кейін қойылады.
|
Сағит ең алдымен Ботагөзге:
Сүйінші!– деді.
|
Достарыңызбен бөлісу: |
