«Агрономиялық зерттеу әдістері» пәні бойынша ДӘрістер жинағы тараз 2021 ж



жүктеу/скачать 0.68 Mb.
бет36/39
Дата02.10.2023
өлшемі0.68 Mb.
#479499
1   ...   31   32   33   34   35   36   37   38   39
4 дәріс

Бақылау сұрақтары:

  1. Өнімділік мәліметтерін өңдеудің және есептеудің маңызы неде ∑, ∑∑ (Q), ∑ор., М?

  2. v1, жиынтық р1 және q ауытқуларын есептеудің маңызы неде?

  3. Ауытқулардың екі еселенген мәндерін есептеудің әдістемесі қандай және алынған нәтижелер негізінде қандай қорытынды жасауға болады?

Әдебиеттер тізімі
1. Тлепов А.С. Өсімдіктер мен топырақты заманауи талдау әдістері: оқу құралы - Алматы, Альманахъ, 2019. - 74 б.
2. Насиев Б.Н. Агрохимия және тыңайтқыш қолдану: оқу құралы - Алматы, Альманахъ, 2019. - 132 б.
3. Елешев Р.Е., Балғабаев Ә.М., Нұрманов Е.Т. Агрохимиялық егістік тәжірибе жұмыстарын ұйымдастыру әдістемелері: оқу құралы - Алматы, Альманах, 2016. - 182 б.
4. Қабышева Ж.К. Топырақтану [Мәтін]: оқулық - Алматы: ЖШС РПБК Дәуір, 2013. - 416 б.
5. Науменко А.А. Лабораторный практикум по почвоведению и географии почв [Текст]: учебно-методическое пособие - Алматы: Қазақ университеті, 2013. - 65с.
6. Карипов Р.Х. Основы земледелия [Текст]: Учебник - Астана: Фолиант, 2012. - 272 с. Электронды ресурстар
1. Қабышева Ж.К. Топырақтану. 2013 ж. http://rmebrk.kz/book/111095
2. Ошақбаева Ж. Мелиоративтік топырақтану. 2012 ж. http://rmebrk.kz/book/1014169
3. Атақұлов Т.А., Ержанова К.М., Жоламанов Қ.К. Егіншіліктің инновациялық технологиялары. 2018 ж. http://rmebrk.kz/book/1171358
4. Новицкий М.В., Донских И.Н., Чернова Д.В. Лабораторно-практические занятия по почвоведению. 2012 г. http://www.iprbookshop.ru/35837.html
5. Аношко В.С. История и методология почвоведения. 2013 г. http://www.iprbookshop.ru/24058.html
6. Ващенко И.М., Миронычев К.А., Коничев В.С. Основы почвоведения, земледелия и агрохимии. 2013 г. http://www.iprbookshop.ru/26943.html
Дәріс № 14.
Тақырыбы: Екі және үш факторлы (көпфакторлы) танаптық тәжірибе мәліметтерін дисперсиялық талдау.
1. Екі және үш факторлы (көпфакторлы) танаптық тәжірибе.
Көпфакторлы тәжірибе мәліметтерін статистикалық өңдеу негізгі сұрақтар бойынша бір факторлы тәжірибе мәліметтерін статистикалық өңдеумен ұқсас, дегенмен бірқатар ерекшеліктері мен айырмашылықтары бар.
Көп факторлы дисперсиялық кешен қарастырылып отырған бірнеше факторлардың нәтижелі белгілердің өзгергіштігіне әсерлерін және өзара әсерлерін статистикалық бағалауға мүмкіндік беретін негізгі бақылаулардың жиынтығын көрсетеді. Өзара әсерлердің әсері жалпы өзгергіштіктің өзге факторлардың әртүрлі градациясында, жалпы өзгергіштіктің, бір фактордың алуан түрлі әсер етуімен пайда болған бөлігін көрсетеді. Факторлардың ерекше әсер етуі бірінші фактордың бір градациясы кезінде екінші фактордың әлсіз әсер етуінен көрінеді, ал басқа градация кезінде ол қуатты көрінеді және нәтижелі белгілердің дамуына ықпал етеді.
Танаптық тәжірибелерде көбінесе, зерттеліп отырған факторларды бірге қолданудың салдарынан әсері көп (синергизм) немесе әсерлердің жиынтығы әр факторды жеке-жеке қолданудың салдарынан төмен (антагонизм) болады. Осыған сәйкес факторлардың өзара әсерлерінің келесідей түрлерін бөліп көрсетуге болады, яғни бірінші жағдайда – оң, ал екінші жағдайда – кері әсерлер. Факторлар бір-біріне өзара әсер етпегенде, оларды бірге қолданудың әсерінен болатын қосылым мәндері жекелеген өзара әсерлердің (аддитивизм) әсерінен алынатын қосылым мәндерінің жиынтық мәндеріне тең.
Көп факторлы тәжірибенің мәліметтерін статистикалық өңдеуді келесі тәртіп бойынша жүргізеді:

  1. Негізгі күндерді өнімділік кестесіне енгізеді, орташа және жиынтық мәндерін табады;

  2. Жалпы өзгергіштік Cy, қайталымдардың өзгергіштігі Ср мәндеріне нұсқалардың өзгергіштік мәндері үшін Cv және қалдық өзгергіштіктер Cz үшін екі еселенген мәндердің жиынтық мәндерін табады, сонымен қатар өңдеу бір факторлы тәжірибенің мәліметтері өңдеу принципіне сәйкес жүргізіледі;

  3. Тәжірибе нұсқаларының жалпы өзгергіштігі Cv зерттеліп отырған факторлардың басты әсерлерінің және олардың өзара әсерлерінің бөліктеріне таратылады;

  4. Дисперсиялық талдаудың кестесін құрастырады және F-критерийі бойынша факторлардың әсерлерін және өзара әсерлерінің мәнділігі туралы нөлдік гипотезаны тексереді;

Екі факторлы тәжірибедегі өнімділік мәліметтерін статистикалық өңдеуге мысал ретінде 2003-2006 жылдары Стыбаев Ғ.Ж., «Себу тәсілдеріне байланысты (бүркемесіз, бүркемелі және алғы дақылдан соң себу) еркекшөптің екінші тіршілік жылында көк балауса өніміне топырақ өңдеу тәсілдерінің әсері» тақырыбында жүргізген танаптық тәжірибе мәліметтері алынды.
Танаптық тәжірибеде топырақты өңдеудің үш тәсілі зерттелді (әр түрлі құрал-жабдықтар және өңделетін топырақ қабаты): ЛДГ-10 құралымен 10-12 см тереңдікке, КПШ-9 культиваторымен 12-14 см тереңдікке және тереңқопсытқыш-жазықтілгіш ПГ-3-5 құралымен 22-25 см тереңдікке. Еркекшөп тұқымы үш тәсілмен және екі мерзімде себілді: көктемде (мамыр айының басы) – бүркемесіз себу әдісімен және сұлы дақылының бүркемесінде мал азығы мақсатында, сонымен қатар дәл осы мерзімде сұлы алғы дақыл ретінде себілді және ол көк балауса өніміне шілде айының екінші жартысында жиналды және сұлы дақылы көк балауса өніміне жинап алынысымен бірден, себуге дейінгі топырақ өңдеусіз еркекшөп себілді. Бүркемелі дақыл, алғы дақыл және еркекшөп СЗС-2,1 сепкішімен себілді. Тәжірибе 4 қайталымда жүргізілді және мөдектердің есептеу алаңы 100 м2 болды.
1 кестеде танаптық тәжірибенің сызбанұсқасы келтірілген, сонымен қатар 2003 жылы себілген еркекшөптің екінші тіршілік жылында (бірінші пайдалану жылында) тәжірибе қайталымдары бойынша қалыптастырған көк балауса өнімі мәліметтері келтірілген.
Кесте 1 – Тіршілігінің екінші жылындағы еркекшөптің топырақ өңдеу тәсілдеріне және себу әдістеріне байланысты қалыптастырған өнімі

Топырақ өңдеу әдістері
А

Себу әдістері
В

Қайталымдар
Х

Жиынтық
V

Орташа

I

II

III

IV







ДГ-10, 10-12 см тереңдікке

Бүркемесіз

55,9

57,1

57,9

58,3

229,2

57,3

Бүркемелі

51,7

54,7

53,6

57,7

217,7

54,4

Алғы дақылдан соң

55,6

55,7

53,7

56,4

221,4

55,3

КПШ-9, 12-14 см тереңдікке

Бүркемесіз

68,5

67,6

67,6

68,4

272,1

68,0

Бүркемелі

65,4

65,2

67,5

67,8

265,9

66,5

Алғы дақылдан соң

60,8

59,2

64,3

63,1

247,4

61,8

ПГ-3-5, 22-25 см тереңдікке

Бүркемесіз

71,5

71,4

68,8

72,3

284,0

71,0

Бүркемелі

70,0

68,9

71,5

68,3

278,7

69,7

Алғы дақылдан соң

70,8

71,0

71,4

73,0

286,2

71,5

Жиынтық Р

570,2

570,8

576,3

585,3

2302,6∑Х

63,9=х

Төрт қайталымға қойылған үш градациялы фактормен А-топырақ өңдеу (ℓA=3) және үш градациялы фактормен В-себу әдістері (ℓB=3), қарастырылып отырған екі факторлы тәжірибенің дисперсиялық талдауы келесі деңгейлерден тұрады:

  1. 1 кестеде келтірілген мәліметтер бойынша жиынтық және орташа мәндер анықталады. Шығарылымның дұрыстығын ∑Р=∑V=∑X қатынасы бойынша анықтайды, бұл жағдайда ол 2302,6 мәніне тең.

  2. Содан соң ауытқу мәндерінің екі еселенген мәндерінің жиынтығы табылады (N, С, Cy, Ср, Cv, CZ).

N= ℓAℓBn=3x3x4 = 36, мұнда
N – әр түрліліктің жалпы саны.
C= (∑x)2:N= (2302,6)2:36=147276,8, мұндағы
С –түзетуші фактор.
Cy=∑X2-C = (55,92+57,12+………..+73,02)-183255,3=1570,3, мұндағы
Cy – екі еселенген мәндердің жиынтығы.
Cp= ∑P2: ℓ-C = (570,22+570,82+……….+585,32):3x3-147276,8= 16,4, мұндағы
Cp – қайталымдар үшін екі еселенген мәндердің жиынтығы.
Cv= ∑V2:n=C=(229,22+217,72+……….286,22):4-147276,8=1506,2, мұндағы
Cv – нұсқалар үшін екі еселенген мәндердің жиынтығы.
CZ=CY-CP-CV= 1570,3-16,4-1506,2=47.7, ондағы
CZ- екі еселенген мәндердің жиынтығының қалдығы.

  1. Келесі кезең – А,В факторлары және А,В өзара әсерлері үшін екі еселенген мәндер жиынтығы анықталады және осыған орай 10 кесте құрастырылады да, бұл кестеге тәжірибе нұсқалары бойынша өнімділік мәндерінің жиынтығы енгізіліп жазылады (9 кестеден), сонымен қатар А және В басты әсерлерінің жиынтық мәндерін есептеп табу үшін қажетті мәндер табылады.

Әрі қарай әсерлер және СА, СВ әсерлерінің өзара әсерлері, сонымен қатар еркіндік дәрежесінің мәндері есептеледі.
СА=∑А2: ℓBn-C= (668.32+785.42+848,92):3x4-147276,8=1398,5
Еркіндік дәрежесінің саны (ℓA-1)=(3-1)= 2;
CB=∑B2: ℓAn-C=(785,32+762,32+755,02):3x4-147276,8=41,7
Еркіндік дәрежесінің саны (ℓB-1)=(3-1)= 2;
CB=CV-CA-CB= 1506,2-1398,5-41,7=66,0
Еркіндік дәрежелерінің саны (ℓA-1) (ℓB-1)= (3-1) (3-1)=4.
Кесте 2 – Басты әсерлер мен өзара әсерлерді анықтау

Өңдеу тәсілдері
А

Себу әдістері

Жиынтық
А

Бүркемесіз

Бүркемелі

Алдыңғы дақылдан соң

ЛДГ-10 10-12 см тереңдікке

229,2

217,7

221,4

668,3

КПШ-9, 12-14 см тереңдікке

272,1

265,9

247,4

785,4

ПГ-3-5, 22-25 см тереңдікке

284,0

278,7

286,2

848,9

Жиынтығы В

785,3

762,3

755,0

2302,6=∑X

Алынған есептеу мәліметтері дисперсиялық талдау кестесіне (3 кесте) енгізіледі және F критерийі бойынша қарастырылып отырған факторлардың өзара әсері және әсерлердің мәнділігі анықталады.
Содан соң F0,5 мәндері 2 қосымшадан алынады. Еркіндік дәрежелерінен келіп, А, В басты әсерлерінің, АВ=4 (алымы) және 3 кестеде есептелген (35-3-2-2-4=24) қалдық дисперсиялардың (бөлімі) еркіндік дәрежелері. Біздің мысалымызда «өңдеу тәсілдері және себу әдістері және олардың өзара әсерлері» 5% деңгейінде көрінді (Fф>F0,5 = 8,2>2,78).

  1. Жекелеген айырмалардың мәнін бағалау үшін тәжірибенің орташа қателігі - Sx және айырмалардың орташа қателігі - Sd анықталады:

Sx =  =  = 0,7 ц;
Sd=  =  = 1,0.
ЕТА0,5=t0,5 х sd, мұндағы t05 мәні кесте бойынша 4 қосымшадан табылады. 24 t05 = 2,06 еркіндік дәрежесі мәнінде. ЕТА0,5= 2,06 x 1,0=2,06 ц/га.

Кесте 3 - Екіфакторлы тәжірибенің дисперсиялық талдау нәтижелерінің қорытындысы



Дисперсия

Екі еселенген мәндердің жиынтығы

Еркіндік дәрежелері

Екі еселенген орташа мәндер

Fф

F0,5

Жалпы

1570,3

35

-

-

-

Қайталымдар

16,4

3

-

-

-

Өңдеу тәсілдері А

1398,5

2

669,2

334,6

3,40

Себу әдістері В

41,7

2

20,8

10,4

3,40

АВ өзара әсері

66,0

4

16,5

8,2

2,78

Қалдық (қателіктер)

47,7

24

2,0 (s2)

-

-




  1. Басты әсерлердің мәнділігін және ЕТА0,5 бойынша өзара әсерлерін бағалағанда, жекелеген орташа мәндер n=4 мәніне негізделеді, ал басты нәтижелер үшін орташа мәндер А-на nℓB=4x3=12 және орташа мәндер басты нәтижелер үшін В – бақылаулардың nℓА=4x3=12 мәніне негізделеді. Әрі қарай А және В факторлары және олардың өзара әсерлері үшін Sd мен ЕТА0,5 мәндерін есептеп шығарады.

А факторы үшін
Sd= =0,6 ц;
ЕТА0,5=t0,5 х sd=2,06x0,6=1,24 ц/га.
В факторы және АВ факторларының өзара әсерлері үшін
Sd= =0,6 ц;
ЕТА0,5=t0,5 х sd=2,06x0,6=1,24 ц/га;
Үш факторлы танаптық тәжірибенің мәліметтерін статистикалық өңдеуге мысал ретінде 2005-2008 жылдары «Себу тәсілдерінің және әр түрлі деңгейде минералды тыңайтқыштармен қоректендірудің үш жыл пайдалану мерзімінде көпжылдық шөптердің қалыптастыратын өніміне әсері» атты тақырыбында Серікпаев Н.А., Стыбаев Ғ.Ж. жүргізген танаптық тәжірибенің мәліметтері алынды.

Кесте 4 – Топырақ өңдеу әдісінің және себу әдістерінің еркекшөптің өніміне әсері



Өңдеу әдісі А

Себу әдістері В

А (ЕТА0,5=1,96) факторы бойынша орташа мәндер

Бүркемесіз

Бүркемелі

Алғы дақылдан соң

ЛДГ-10, 10-12ь см тереңдікке

57.3

54.4

55.3

55.7

КПШ-9, 12-14 см тереңдікке

68.0

66.5

61.8

65.4

ПГ-3-5, 22-25 см тереңдікке

71.0

69.7

71.5

70.7

Фактор бойынша орташа В (ЕТА0,5=0,66)

65.4

63.5

62.9

63.9

Танаптық тәжірибеде үш фактор зерттелді: А – көпжылдық шөптердің төрт түрі (еркекшөп, қылтықсыз арпабас, жоңышқа, эспарцет), В – минералды тыңайтқыштардың әсерін зерттеудің үш нұсқасы, (тыңайтқыш енгізілмеген, минералды тыңайтқыштардың толық және жартылай есептелген мөлшері енгізілген нұсқалар) және С – себу әдісінің екі түрі (бүркемесіз және бүркемелі себу әдістері) (кесте 13).
Сондықтан, үш факторлы танаптық тәжірибеде (фактор А – төрт нұсқа) дақылдар (тарақты еркекшөп, қылтықсыз арпабас, көк буданды жоңышқа, құмдақ эспарцет), (фактор В – 3 нұсқа) тыңайтқыш мөлшері, (фактор С – 2 нұсқа) себу әдістері (т.е. 4х3х2 байланысты).
А,В және С градациялы факторларынан тұратын және төрт қайталымға қойылған (n=4), үш факторлы танаптық тәжірибені дисперсиялық талдау келесідей кезеңдерден тұрады:

жүктеу/скачать 0.68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   31   32   33   34   35   36   37   38   39



©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз
    Басты бет