§ 46. ЕСІМДЕРДЕН ЗАТ ЕСІМ ТУДЫРАТЫН ӨНІМДІ

1. -ШЫ, ШІ.

Аса өнімді -шы (-ші) жүрнағы аркылы жасалатын туынды зат есімдердің мағыналары мынадай:

0. 
   Қәсіп иелерінің я мамандықтардың атауларын, белгілі бір кәсіппен шұғылданатын адамды білдіреді. Мысалы: қойшы, тілші, әдебиетші, тарихшы, егінші, са-уыншы, малшы, сақіиы, тыңшы т. б.
   
1. 
   Адамның белгілі бір дағдыға айналған іс-әрекеті мен қабілет-қасиеттерінің аттарын білдіреді. Мысалы: аңдушы, бастауіиы, барлауіиы, тергеуші, жәрдемиіі, кө-мекші, өтірікіиі, өсекіиі, нұсқауіиы, угітиіі т. б.
   
2. 
   Қоғамдық ағымды я көзқарасты (идеяны) жақ-таушының және белгілі бір қоғамдық үйымға қатысу-шының атын білдіреді. Мысалы: мичуриніиі, берсиевші,
   

0. 
   -шылық (-шілік) жұрнағы кейбір сөздерде кұра-мындағы компоненттері (-шы-лық,-ші-лік) же-ке-жеке бө-ліне алатын дара(жалаң)" жұрнақтар есебінде жұмсал- ‘ са, кейбір сөздерде бөліне алмайтын бір күрделі жүрнақ ретінде қолданылады. Мысалы, егіншілік, малшылық, оқушылық, зарығушылық дегей сияқтылардық -шылық (-шілік) формасын іштей жрке-жеке бөлуге болады; ал адаміиылық, кемиіілік, тіршілік, баріиылық, кәріпшілік, айиіылық дегендердегі -шылық формасын бөлуге бол-майды.
   

0. 
   б.
   

0. 
   -лық, -лік, -дық, -дік, -тық, -тік жүрнағы арқылы жасалатын сөздерді төэдендегіше^ бірнеше^жікке- бөліп, топтауға болады.
   
   0. 
      Нақтылы лексикалык. мағыналы есімдерден аб-стракт үғымды атау сөздер туады. Мысалы: кісілік, дос-тЩқ, туысқандық, қурбылық, қателік, қорльщ, жаңаліЩ биіктік, жақсылық, батылдық, сезімдік, өткірлік, жыл-
      

0. 
   Нақтылы (конкретті) заттардың да аттары туады: түндік, орындық, қазандық, кездік, тұздық, төстік, қы-мыздық, инелік, өсімдік т. б.
   
1. 
   Әр алуан мекендік, мезгілдік мағыналарды білді-ретін есімдер жасалады: айлық, жылдың, шабындық, вгіндік, аптсілық, түстік т. б.
   
   0. 
      Есептік сан есімдерден қатысты заттық үғым атаулары туады: бірлік, екілік, үштік, ондық, жүздік, мыңдық т. б.
      

4. -ыл, -іл, -л. Есімдер мен етістіктерге ортақ, омон-имдес бүл өнімді жүрнақтар мағыналары басқа-басқа алуан түрлі жаңа сөздер жасайды. Мысалы, шикіл, қатал сын есімге тән формалар болса, тсірыл, тіріл деҒендер сын есімдерден жасалған туынды етістіктер. Сол сияқты, етістікке тән -ыл, -іл, -л формаларының өзіде іштей бір-дей емес. Мысалы: жөтел, оңал, жоғал, суал деген туын-ды етістіктер мен тартыл, сарқыл, аіиыл, бүгіл сияқты ырықсыз етіс формаларын зат есім, сын есімдермен жар-ңыл, жатыл; батыл, қатал деген сөзедермен салысты-рып карасақ, -ыл (-іл, -л) нсүрнағы белгілі бір сөз табы-на ғана емес, бірнеше грамматикалық категорияға ор-так, омоним форма екендігі айқын керінеді. Ал, -ыл (-іл, -л) жұрнағы еліктеуіш сөздер мен бейнелеуіш сездерге қосылғанда туынды зат есім жасайды. Мысалы, ңаңқыл, сыңқыл, суыл, мыңқыл, сақыл, тарсыл, дүріл, гүріл, ла~ пыл, қалшыл, діріл т. б.

Сөйтіп, бүл топтыи ішінен -шы (-ші); -лық (-лік -дік -тық -тік); -ыл (-іл, -л) жүрнактары әрі жалаң, әрі омо-нимдес косымшалар болады; -шылық (-шілік) және -гер-шілік жүрнақтары қүранды (күрделі) косымшалар; ал, -шылық қосымшасы мен -шы (-ші) формасы кейбір жағ-дайда өзара сннонимдес болып келеді.

0. 
   -кер (-гер) жүрнағы арқылы туған сөздер іс-әрекет несінің атауы ретінде, адамзат есімдері есебінде қызмет атқарады. Мысалы: айлакер, ңызметкер, дәрігер, іскер, жумыскер, қаламгер, саудагер, суреткер, сайыскер т. б.
   

0. 
   
   
   жүктеу/скачать 2.43 Mb.
   
   Достарыңызбен бөлісу: