Жіктік жалғау үлгілерінің салыстырма кестесі

70 71

ші жақтарында да жиі кездеседі. Мысалы: Қой, әке, қой, кейіме. Адам болам, аттанам, Ауылдың бәрін үркітіп, Кайда барып баң табам (I. Ж ансүгіров); Әлде келіц қалдық па? деп елегізем де, қулағымды тігем, мені се-зімім алдаған боп шығады (С. М ұқанов); Алыстаң* келем, алысңа барам (Ғ. Мұстафин); Ұйымдас, қоғам болсаң, күшің кіред, Қуіиі кірсе, берекелі ісің бөлек (Б. Майлин) т. б.

Сөйтіп, жіктік жалғаудын кейбір формаларынын то-лық түрлерімен қатар, ықшамдалған түрлері де колда-нылады. Әрине, ондай ықшамдалған формалар әсіресе ауызекі сөзде және өлең сөзде жиі қолданылады. Бірақ олардьщ ықшамдалуына жіктік жалғауларының өзіне тән екпіні болмауы себеп те, негіз де болған сняқты.

2) Ж іктік жалғаудын болымсыз түрде қолданылуы

Екінші, үшінші, төртінші үлгілер бойынша жіктелетін' етістіктердіғі қай-қайсысы болса да түбірге (негізге) бо-лымсыздық форманың -ма (-ме, -ба, -бе, -па, -пе) қосым-шасы тікелей қосылып жіктеле береді (мысалы: бар-май-мын, бар-ма-п-пын, бар-ма-ды-м, бар-ма-са-м, бар-ма-

йын т. б.)-
Бірінші үлгі бойынша жіктелетін есімшелер мен есім-
дердің болымсыз формада жіктелулерінде іштей -ажы-райтын мынадай айырмашылықтар бар:
а) Есімдердің бәрінен де болымсыздык форма емес сөзі тіркесу аркылы жасалатындықтан, жіктік жалғау сол дәнекер сөзге жалғанады. Мысалы: Мен Оралбаіі емеспін, елдің жазықсыз, қылмыссыз адамымын (М. Әуезов): Мен бала емеспін, ауылдың надан қызы да емеспін (С. Мұқанов).

ә) Есімше формалардан болымсыздық формалар син-тетикалық тәсіл (-ма, -ме... жұрнағы) арқылы да, аналиі тикалық тәсіл («емес» және «жоқ» сездерінің көмегі) аи қылы да жасалатындықтан, олардың жіктелулері де с<м екі тәсілдің ерекшеліктеріне байланысты болады. Демед егер болымсыздық форма жұрнақ (синтетикалық тәсілі арқылы жасалған болса, етістік түбіріне (негізіне) әуел] болымсыздық жұрнақ (мысалы: түрма, барма т. б ), одЭД кейін тиісті есімше формалары (мысалы: бармаған, 6afj мас, бармайтын т. б.) қосылады да, солардан кейін жіЧ тік жалғауының тиісті ж ақ косымшалары жалғанаДЧ (мысалы: бармағанбыз, бармассың, бармайтынсыңдщ т. б.); Егер болымсыздьщ форма аналитикалык тәсіл аР

қылы жасалған болса, жіктік жалғаудыц тиісті ж ақ қо-сьімшалары есімшенің езіне емес, дәнекер жоқ я емес сөз-деріне жалғанады, мысалы: Одан әрі шалмен көп кеңес-кен жоқпын (С. М ұқанов); Сол сияты, түрған емеспін, ■рүрған жоқпын, түрған емеспіз, түрған жоқсыздар т. б. Әрине, емес және жоқ сөздері есімшелердін бәріне бірдей тіркесе бермейді (мысалы: барар емес, тұрмақ емес, деу-ге әбден болғанымен, барар жоқ, баратын жоқ деуге бол-майды); сонымен қатар, олардың тіркескендегі семанти-калық мағыналары да, стилистикалык ерекшеліктері де бірдей емес (мысалы: барған емеспін, мен барған жоқ-пын, бармақ емес пен бармақ жоқ дегендерді салысты-рып көріңіздер). Сондай-ақ, турмаған, түрмайтын, тур-мас деген синтетикалык формалардың да және барған емес, барған жоқ, баратын емес, барар емес деген анали-тикалық формалардың да мағыналары мен стилистика-лык талғамдары езара тең емес.

б) Ж азуда да, ауызекі тілде (лебізде) де екінші үлгі бойынша жіктеліп, Өкінбеймін, аямаймын, жібімеймін деген сияқты болып келетін көсемшенің ауыспалы фор-масының орнына өкінбен, аяман, жібімен деген форма колданылады. Мысалы: Ризамын туғаныма адам болып. Өкінбен қаламын деп бір кун солып (Қ. Аманжолов); Тіпті жібімен деп-ақ едім, сай суйегімді сырқыратты (Ғ. Мұстафин); Сүйексіз қызыл тілімді жаңылдырман.

Бүл форма етістіктің жекеше түрінің болымсыз фор-масының бірінші жағының көрсеткіші ретінде ғана жұм-салады, өзге ж ақтарда колданылмайды. Осындағы өкін-бен, жібімен, жаңылдырман дегендердің өкінбеймін, жібімеймін, жаңылдырмаймын дегендерден оқшауланар-лықтай ешқандай да айырмашылығы жоқ, ейткені олар-Дьің қолданылу я қолданылмауына қарай, сөйлемдегі сөздердің арасында ешқандай да өзгеріс тумайды, бірақ бұл форма көтеріңкі ырғақпен, зілді үнмен айтылып, бел-гілі эмоциялық, экспрессивтік рай білдіру үшін жұмса-лады. Оны мынадай көмекші сөздермен қолданудан да аңғаруға болады. Мысалы: Бай емен, батыр емен, хан емеспін, Атақты артық туған жан емеспін (А бай); Ес біл-гелі ондай зор денелі әйелді мен кездестіріп көрген емен (С. Мүқанов) т. б.

■Сондай-ақ, бүл форма күрделі етістіктерде де, идио-^альіқ тіркестерде де колданыла береді. Бұл жағдай осы №орманыц көне екендігіне айғақ. Мысалы: Сонда жауап °еРе алман мен бейшара, Сіздерге еркін тиер байқап қа-

72 ⁷³

ра (Абай); Жоц, батыр, көрмеген нәрсені үйрете алман (Ғ. Мүсірепов); Ж аннан щорқып отыңа мен бас ұрмаң (Абай) т. б.

23. 
    
    
    жүктеу/скачать 2.43 Mb.
    
    Достарыңызбен бөлісу: